Болалар боғчасида миқдор ва сон тасаввурларини таркиб топтириш

Nazorat uchun savol va topshiriqlar:

1. 
   Maktabgacha yoshdagi kichik guruh bolalarini sanoqqa o‘rgatish.
   
2. 
   4 yoshli bolalarni o‘qitishning asosiy vazifasi nimalardan iborat?
   
3. 
   Buyumlarni sanash va ularning odchamlarini taqqoslash, fazoda joylashuvlarini aniqlash.
   
4. 
   Maktabga tayyorlash guruhi bolalarining 10 ichida sanash, ajratib sanash ko‘nikmalarini takomillashtirish.
   

4. 
   Bolalarda predmetlarning o„lchami va ularni o„lchash haqidagi
   tasavvurlarini shakllantirish
   

1. 
   Asosiy o„quv materiallarining qisqacha bayoni
   

Maktabgacha yoshdagi bolalarda bog‘chada elementar matematik tasavvurlarni tarkib toptirishda dasturning “Kattalik” bo‘limida narsalarni kattaliklari bo‘yicha taqqoclash malakalarini, o‘lchash faoliyatlarini amalga oshirishga, narsalarning shakllarini aniqlash va boshqa malakalarga katta ahamiyat beriladi.
Kattaliklar. Matematik tasavvurlarni tarkib toptirishda bolalarni buyumlarning kattaliklari bilan tanishtiruvchi masalalar ma’lum o‘rinni egallaydi.
Har qanday buyumga to‘g‘ri to‘liq ta’vsifnoma berishda buyum kattaliigining ahamiyati uning boshqa asosiy xususiyatlarining ahamiyatidan kam emas. Taqqoslash asosidagina buyumning kattaligini ta’riflash mumkin.
Rus matematik metodisti D.Galanin “kattalik” tushunchasining ma’nosini bunday ifodalaydi: “kattalik deb, buyum va harakatlarning
shunday xususiyatiga aytiladiki, bu xususiyat bo‘yicha buyumlarni bir - biri bilan taqqoslay olamiz, bu xususiyat har xil buyumlarda har xil miqdorda bo‘lishi mumkin”! Buyumlarni taqqoslashning mezonlariga ko‘ra ularning kattaliklari, tengligi yoki tengsizlik munosabati aniqlanadi. Ammo har doim ham buyumlar bevosita taqqoslanavermaydi. Biz ko‘pincha buyumlarning kattaliklarini o‘zimizda hosil bo‘lgan umumiy tasavvurlar (fikr)da taqqoslaymiz. Bu o‘rinda idrok qilinayotgan buyumning kattaligi umumlashtirilgan obraz bilan taqqoslanadi, bu obrazda buyumlarni amalda farqlash tajribasi tugallangandek bo‘ladi. Kattalik, shuningdek, o‘zgaruvchanlik bilan ham harakterlanadi. V.V.Davidov bunday deydi: “o‘lchamlar - obektning shunday holatiki, u ma’lum chegaralargacha o‘zgara borib, aqqalli berilgan alohida obektni o‘zgartirsa, ham, ammo uning tur, boshlang‘ich sifatini o‘zgartirmaydi”! Stol uzunligining o‘zgarishi uning kattalliginigina o‘zgartiradi, ammo uning mazmuni va sifatini o‘zgartirmaydi, stol stolligicha qolaveradi.

Kattalikning uchinchi xossasi nisbiyligidir. Haqiqatan ham, bir buyumning o‘zi kattaligi bo‘yicha qanday buyum bilan
taqqoslanayotganiga qarab, katta yoki kichik deb aniqlanishi mumkin. Shuni ham ta’kidlab o‘tish kerakki, kattalik buyumning shunday xossasiki, uni buyumdan ajratib, alohida tasavvur qilib bo‘lmaydi.
Buyumning kattaligini idrok qilib, biz buyumning hajmi borasida to‘liq mo‘ljal olamiz va shundagina uni (katta -kichik) so‘zlari bilan aniqlaymiz, yoki alohida uzunliklarning (uzunligi, kengligi, balandligi) nisbati haqida ma’lumotga ega bo‘lamiz. Bunda subekt uchun har bir konkret holda amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan uzunlik ko‘p holda kattalikni aniqlash uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Bu holda kattalikning “baland”, “past”, “uzun”, “yo‘g‘on” kabi aniq ta’riflaridan foydalanadilar. (“ Bolaga past stul kerak”, “Mashinalar keng yo‘ldan bormoqda”, “Baland archa sotib olishdi” va h.k.)
Bir qator buyumlar borki, ular uchun “katta - kichik” atamalarini ishlatib bo‘lmaydi. Masalan, lenta uzun, qisqa, keng yoki ingichka (tor) bodishi mumkin; sakragich esa uzun yoki qisqa bo‘lishi mumkin va h.k.
Shu bilan birga kuzatishlar va maxsus tekshirishlar shuni ko‘rsatmoqdaki, maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar buyumlarning kattaliklarini aniqlashda “katta - kichik”, “ortiq -kam” so‘zlaridan foydalanishni afzal ko‘radilar. Buning sababi, birinchidan, bolalarning buyumlarning alohida uzunliklari (uzunligi, kengligi, balandligi) ni differensiyalashtira olmasliklari, ular orqasida o‘lchamlik
munosabatlarini o‘rnata olmasliklari va ularning har birini so‘zlar bilan ifodalay olmasliklari, ikkinchidan, kattalarning o‘zlari ko‘pincha kattalikning aniq ta’rifi o‘rniga juda umumiy bo‘lgan “katta - kichik” atamalarini ishlatishlaridir. Demak, buyumlarning kattaliklarini aynan bir xil aniqlash uchun bolalarga buyumlardagi uzunlik paralarni o‘rnatishni o‘rgatish kerak. Bu munosabatlarga sonlargina aniqlik berishi mumkin.
Shu munosabat bilan bolalarning kattalik haqidagi tushunchalarini tarkib toptirish bilan bir vaqtda ularning son haqidagi tasavvurlarini va hisoblash malakalarini rivojlantirib borish samaraliroq bo‘lishi mumkin. Shu sababli bolalarda kattalik haqidagi bilimlarni tarkib toptirishning quyidagi sistemasini maqsadga muvofiq deb hisoblash mumkin: masofa parametrlarini differensiyallashtirish va ular orasidagi o‘lchov munosabatlarini (o‘lchashlar yordamida) o‘rnatishdan buyumlarning kattaliklarini butunicha hajm bo‘yicha baholash va aniqlashga olib kelish kerak, chunki E.G.Vasuro bunday ko‘rsatadi: “Haqiqiy umumlashtirish obektlarni shu obektlarning muhim xususiyatlari bo‘yicha differensiyallashtirilgandan keyingina amalga oshadi”. Buyumlarning kattaligini butunicha aniqlashning muhim xususiyati masofa parametrlarining o‘lcham munosabatlaridan iboratdir.
Maktabgacha yoshdagi bolalar kattaliklarning miqdoriy bahosini bilish zarurati bilan har doim kundalik hayotlarida, har xil mashg‘ulotlarda, mehnat faoliyatlarida, o‘yinlarda duch keladilar. Ammo bu bilimlar maxsus o‘rgatilgunga qadar tarqoq va aniqmas bo‘ladi. Chunonchi, bolalar “katta” tushunchasini tasavvur qilishda har qanday katta miqdor xarakteristikasini (yuqori, baland, keng, chuqur) qo‘shib yuboradilar, masalan, “uzunroq” deyish o‘rniga bolalar “katta” deyishadi, “kichik”ni bolalar “past”, “tor” va h.k. deb tasavvur qilishadi.
“Teng” degan tasavvurni bolalar nutqidan “bir xil” degan tasavvur siqib chiqargan, “bir xil” so‘zi nihoyatda keng ma’no kasb etadi: bolalar bu so‘z bilan buyumlarning rangi, shakli, tayyorlangan materiali, ba’zan esa kattaligi va miqdori bo‘yicha taqqoslash natijalarini belgilaydilar.
Tasavvurlarning bunday aniqmasligi matematik aniqlikning va kattalik ta’rifining, shuningdek, miqdor ta’rifining buzilishiga sabab bo‘ladi. Bundan tashqari, bolalarning maktabda o‘qishga tayyorliklarini tekshirish shuni ko‘rsatadiki, kattalikning noaniq miqdoriy baholanishi mavjud bo‘lganda ular (ayniqsa, maktabda o‘qishning daslabki paytlarida) atrof sharoitdan, daftar va kitob varaqlaridan fazoviy orientasiya olishda katta qiyinchiliklarga duch keladilar. Ba’zi o‘quvchilar grafik ishoralarning kattaliklariga amal qiladilar. Bu malakalar o‘qitish o‘rgatish, jarayonida shakllanadi. Buyumlarning balandligi, uzunligi, kengliklari bo‘yicha taqqoslay olishni bilish bolalarning bilim darajalarini anchagina oshiradi.
Kattaliklarning miqdoriy baholarining shakllanishi miqdoriy munosabatlarni o‘rganishda, har xil tushunchalarning, ya’ni son, geometrik va boshqa tushunchalarning tarkib topishi bilan birgalikda amalga oshiriladi.
—■BALAND-PAST Kattaliklar miqdoriy baholarining
shakllanishi miqdoriy munosabatlarni o‘rganishda, har xil tushunchalarning, ya’ni son, geometrik va boshqa tushunchalarning rjkrvP tarkib topishi bilan birgalikda amalga
oshiriladi.
Kattaliklar miqdoriy baholarining shakllanish jarayoni bolalarning so‘z - terminlar (baland, tor), shuningdek, eng sodda matematik ifodalar (masalan, buyumlarning balandliklari bo‘yicha taqqoslaymiz.
Buyumlarning kattaliklari bo‘yicha munosabatlarini tegishli
belgilashlar bilan o‘rnatish uslubiyati kattaliklarning miqdoriy baholarining har xil darajalarining tarkib topishining aniq sistemasini hisobga oladi, bu ma’lum izchillikda amalga oshirilishi mumkin.