Book · January 022 citations reads 484 author

Bir xil ma’noga ega bo‘lgan lisoniy belgilarning shaklidagi, tashqi 
ko‘rinishidagi nomutanosiblikka, har xillikka 
variativlik
 deyiladi.
Lisoniy 
variativlik 
sotsiolingvistikaning 
an’anaviy 
tarzda 
ko‘p 
o‘rganiladigan muammolardan biri. Sotsiolingvistik nuqtayi nazardan variativlik 
hodisasi turli til variantlarining til egalari tomonidan ijtimoiy va nutqiy muloqot 
sharoitlaridagi farqlarga bog‘liq holda qo‘llanilishi sifatida tadqiq qilinadi.
Variativlikni nemis tilshunoslari individual nutqiy aktlar emas, balki 
so‘zlashuvchilarning muayyan guruhiga xos bo‘lgan, ijtimoiy o‘zaro bog‘langan 
til qo‘llanishining shakllari va usullari deb izohlashadi
27
. K. Naringzning 
ta’kidlashicha, til variantlari mavjudligining manbalari va sabablari haqidagi 
masala, albatta, til va jamiyatning o‘zaro munosabatlarini aniqlashga olib keladi. 
Har qanday til jamoatida ijtimoiy xususiyatlar bilan bir qatorda til xususiyatlari 
jihatidan ham bir-biridan farqlanadigan turli guruhlar mavjud bo‘ladi. Bundan 
tashqari, turli kommunikativ vaziyatlarda kommunikativ akt qatnashchilari 
o‘rtasida o‘zaro munosabatlarga bog‘liq bo‘lgan turfa til variantlari ham 
qo‘llaniladi.
E’tirof etish joizki, barcha til jamoatlari va tillar uchun universal bo‘lgan 
vaziyatlar va shakllarning to‘plami mavjud emas. Tilning ichki differensiatsiyasi 
jamiyat ijtimoiy strukturasining oqibati va ifodasi hisoblanadi.
Til va nutqning ijtimoiy variativligi ikki: stratifikatsion va vaziyat 
o‘lchovlarining mavjudligi bilan xarakterlanadi. Stratifikatsion (lot. Stratum – 
“qatlam” + facere – “qilmoq”) variativlik to‘g‘ridan to‘g‘ri jamiyatning ijtimoiy 
strukturasi bilan bog‘liq bo‘ladi
28
. 
Amerikalik sotsiolingvist U. Labovning “Nyu-Yorkda ingliz tilining ijtimoiy 
stratifikatsiyasi” nomli asarida ijtimoiy variativlikning ikki tomonlama tabiati 
hamda stratifikatsion va vaziyatli variativlik o‘rtasidagi o‘zaro aloqa atroflicha 
yoritib berilgan. Labov variativlik ikki xil turining “doimiy modeli”ni aniqlashga 
muvaffaq bo‘lgan. Bir tomondan ayrim nutqiy ko‘rsatkichlar va ijtimoiy struktura 
(ayni nutqiy kontekstda quyi ijtimoiy tabaqaga mansub bo‘lgan informantlar 
yuqori ijtimoiy tabaqaga mansub bo‘lgan informantlarga nisbatan noadabiy 
shakllardan keng foydalagan) o‘rtasidagi to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liqlik belgilangan 
bo‘lsa, ikkinchi tomondan barcha informantlarda rasmiy holatlarda adabiy 
27
Nahrings K. Sprachliche Varietäten. -Tübingen, 1981. – P.70. 
28
Швейцер А.Д., Никольский Л.Б. Введение в социолингвистику. – М.: Высшая школа, 1978. – С. 76. 

---

41 
shakllarni qo‘llash ko‘rsatkichini ortgani qayd qilingan
29
. Demak, stratifikatsion 
va vaziyatli variativlik o‘rtasida chambarchars o‘zaro aloqa mavjud.
Shuningdek, Labov ijtimoiy variantlar (lisoniy hamjamiyatning qatlam va 
guruhlari)ni so‘zlashuvchi ijtimoiy xarakteristikasining ko‘rsatkichi deb 
ta’riflaydi
30
.
Ijtimoiy variativlik hodisasini Buyuk Britaniya misolida yaqqol ko‘rish 
mumkin. Buyuk Britaniyada Estuary English (yee) (Londondagi past ijtimoy 
qatlam vakillarining so‘zlashuv tili), Kokni (Cockney– ma’lumoti kam bo‘lganlar 
tomonidan norasmiy doiralarda qo‘llanuvchi London dialektining varianti) va 
Received Pronunciation (RP) (Londondagi oliy ijtimoy tabaqa vakillarining tili) 
kabi variantlar mavjud. Ba’zan RP egasi o‘zining ijtimoiy holatini oshkor 
qilishdan qochib, o‘z nutqida Kokniga xos bo‘lgan tubandagi fonetik 
xususiyatlarni ishlatadi:
a)
“t” tushiraladi:
 wha(?)- what (nima), li(?)le – little (kichkina)
;