Book · January 022 citations reads 484 author

Ayollar va erkaklar nutqida fonetik xususiyatlar ham farqlanadi. 
O‘zbek tilida ayollar nutqida unli fonemalarni cho‘zib talaffuz qilish (k-a-a-a-tta, 
uz-o-o-oq, bal-a-a-a-nd), undosh fonemalarni ikkilantirish (ma-z-z-za, esh-sh-
shak, bashsh-shara)kabi fonetik hodisalar ko‘p uchrasa, erkaklar nutqida bunday 
holat ancha kam kuzatiladi. Ayollarda mantiq urg‘usi juda faol qo‘llanadi, pauza 
esa erkaklar nutqiga nisbatan juda qisqa bo‘ladi. 
Ayollar va erkaklar nutqida qo‘llanuvchi leksemalar ham o‘ziga xos 
ahamiyatga ega.
Tildagi yangilanish jarayonlari ayollarga nisbatan erkaklar 

---

45 
tomonidan tez qabul qilinib, ilmiy va kasb-hunarga oid yangi leksemalar erkaklar 
nutqida ko‘proq va faolroq. Shuningdek, ayollar kundalik turmushda 
neologizmlardan unumli foydalangan holda, rasmiy muloqotda undan qochishga 
harakat qilishadi. 
O‘zbek tilida ayollar va erkaklar nutqi sintaktik jihatdan ham tahlil 
qilinadi. 
Ayollar suhbatdoshining fikriga qo‘shilish yoki qo‘shilmasligiga va 
shaxsiy munosabat ifodalashda suhbatdoshini xafa qilib qo‘ymaslikka, iloji 
boricha uning ko‘ngliga yoqadigan tarzda murojaat qilishga harakat qilishadi. 
Masalan, keyinroq borsak bo‘lmaydimi, keyinroq borsak bo‘lar ekan, keyinroq 
boraylik, keyinroq bora qolaylik, keyinroq bora qolaylik, maylimi?, keyinroq 
borsak nima deysiz? kabi. Erkaklar esa bu holatda keyinroq boramiz, keyinroq 
borsak bo‘ladi, keyinroq ham borsak bo‘ladi, keyinroq borsak ham bo‘laveradi 
ifoda shakllaridan foydalanishadi. 
Ayollar va erkaklar muloqot madaniyati о‘ziga xos xususiyatga ega. О‘zbek 
tilshunosligida keyingi yillardagi tadqiqotlarda oz bо‘lsa-da, bu haqda yoritib 
о‘tilgan. Jumladan, S. Mо‘minov, Sh. Iskandarovalarning ilmiy tadqiqotlarida 
buni kо‘rish mumkin . Muloqotning jins jihatidan xoslanishi muhim ahamiyat 
kasb etib, sotsiolingvistikaning о‘rganish muammolaridan biri sanaladi. Murojaat 
shakllarini jins jihatidan tahlil qilganda, erkak va ayol kishilarning nutqida 
qо‘llaniladigan murojaat shakllari hamda erkak va ayol kishiga nisbatan 
qо‘llaniladigan murojaat shakllari tarzida tahlil qilish lozim.
О‘zbek tilida shunday iboralar borki, ular faqat erkaklar nutqidagina 
qо‘llaniladi. Jumladan, “burnini yerga ishqamoq”, “dabdalasini chiqarmoq”, 
“jag‘ini ezib qо‘ymoq”, “abjag‘ini chiqarmoq”, “yulduzni benarvon uradigan” 
kabi kо‘plab iboralar asosan erkaklar nutqida qо‘llanishi bilan о‘ziga xoslik kasb 
etadi. Xotin-qizlar nutqiga esa kо‘proq “aylanay”, “о‘rgulay”, “qoqindiq”, 
“girgitton bо‘lay” singari sо‘z va iboralar xos bо‘lib, ular turli nutqiy vaziyatlarda 
ijobiy ma’no nozikliklarini ifodalaovchi leksik vositalar hisoblanadi. Shuningdek, 
ayollar va erkaklar tomonidan qо‘llanish xususiyatiga kо‘ra ayol va erkakka 
nisbatan qо‘llanilishiga kо‘ra iboralar ham jinsga munosabati nuqtayi nazaridan 
farqlilik kasb etadi.
Fikr ifodalash uslubining o‘ziga xosligi, gaplarning grammatik qurilishi, 
emotsional-ekspressiv, baholovchi birliklarning ishtirok etishiga ko‘ra ayollar va 
erkaklar nutqi keskin farqlanadi. Bu esa erkak yoki ayolning jamiyatda egallab 
turgan ijtimoiy mavqeyi, turmush tarzi, voqelik faktlariga munosabati, lisoniy 
zaxirasi kabi omillar bilan bog‘liq. 
Insonning fikrlash jaravoni uning tili bilan bog‘lanadi. Til va tafakkur 
aloqadorligi haqida to‘xtalar ekan, Y. N. Panov mashhur faylasuf va psixologlar 
fikrini keltirib o‘tadi: “O‘tmishning ulug‘ faylasuflari tilning tafakkur jaravoni 

---

46 
bilan aloqasini doimo ta’kidlab kelganlar. XVIII asrning mashhur faylasufi 
Immanuil Kant yozadi: “Fikrlash – bu, o‘zning o‘zi bilan gaplashishni anglatadi... 
o‘zning o‘zini (esda qolgan narsani tasavvur etish orqali) botiniy eshitishini 
anglatadi”. Shu ma’noda P. V. Kopnin yozadiki, “til bilimning belgilar sistemasi 
ko‘rinishida yashash shaklidir”.