Book · January 022 citations reads 484 author
Yüklə 160,27 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Nutqiy vaziyat paradigmasi quyidagi a’zolardan iborat : 1) ko‘chada; 2) telefonda; 3) uyda; 4) transportda; 5) yozma nutqda; 6) auditoriya (zal)da; 7) ... N. I. Formanovskaya tasnifiga ko‘ra ko‘chada, transportda, kinoteatrda, magazinda yuzma-yuz suhbat masofasiz – bevosita muloqot turiga kiritilsa, telefon, radio, televideniye, xat, gazeta orqali muloqot kabilar bilvosita masofaviy muloqot turiga mansub 45 . S. Mo‘minov har ikkala turning o‘ziga xos qulay va noqulay jihatlariga ega ekanligi xususida to‘xtalib, og‘zaki va yozma vaziyat (holat) bilan bog‘liq holda har birining muloqot ishtirokchilariga har xil ta’sir etishini uqtiradi 46 . 45 Формановская Н.И. Речевой этикет и культура общения.– М.: Высшая школа, 1989. – С. 8-10. 46 Mo‘minov S.M. O‘zbek muloqot xulqining ijtimoiy-lisoniy xususiyatlari: Filol. fan. doktori.... diss. – Toshkent, 2000.– B. 20. 109 Tasniflash haqida bahs borganda, hamisha yuqorida ta’kidlab o‘tilgan metodologik tamoyilni – istalgan turdagi tadqiq manbai serqirra hodisa ekanligini, uni har tomondan tasnif etish mumkinligini, tadqiqotchilar manbaning turlicha tasnif va bo‘linishlarini berishar ekan, uning turli qirralariga tayanib ish ko‘rishlarini ta’kidlash va bunday tasnif va guruhlashlar, bir-birini inkor etgan holda, biri ikkinchisini to‘ldirib kelishini unutmaslik kerak. U yoki bu tadqiqotchi tasnif asosi sifatida tanlagan tomonlar tasnif etilayotgan manbaning tabiatini qanchalik aniq va nisbatan to‘liq aks ettira oladi degan muammo – tamoman boshqa masala. Lekin dialektik yondashishda narsa zotida mujassamlangan istalgan belgi-xususiyat faqat ma’lum bir munosabatdagina voqelanishi va ahamiyat kasb etishi, boshqa vaziyat va sharoitda mutlaqo ahamiyatsiz bo‘la olishini hisobga olsak, manbada bor belgi-xususiyat mutlaqo ahamiyatsiz bo‘la olmasligi, o‘rni bilan istalgan tomon ma’lum bir vaziyat uchun eng ahamiyatli bo‘la olishini tan olishga majburmiz. Ma’lumki, og‘zaki (fonatsion, tovush) va yozma nutq imkoniyatlari, bevosita kontakt va bilvosita distant muloqot vosita va xususiyatlari bir-biridan ancha farq qiladi. Masalan, bevosita kontakt muloqotda behad katta ahamiyatga ega bo‘lgan ovoz tembri va yuz holati bilvosita kontakt muloqotda mutlaqo ahamiyatciz; distant vositali muloqotda esa har ikkilasi ham ahamiyat kasb etmaydi. Shuning uchun muloqotni turli tomondan tasnif etgan mazkur olimlarning fikrlariga qo‘shilgan holda shuni ta’kidlash bilan kifoyalanamizki, muayyan vaziyatda bu tomondan har biri o‘ziga xos mavqe va ahamiyatga ega bo‘ladi. Mana shu dialektik omilga tayangan holda muloqotni tahlil qilishga harakat qilamiz. Hayotda har qadamda va muttasil ado etib turilishi zarur bo‘lgan axloq, odob, xulq-atvor, burch, yurish-turishimizga xos mayda-chuyda, eng oddiy qoidalarga kishi birdaniga, osongina, darsliklarni o‘qish bilangina emas, balki turmushning turli vaziyatlarida sodir bo‘lib turadigan juz’iy me’yor yoki prinsiplarni bajarish orqali erisha boradi. Masalan, darvozadan ko‘chaga chiqish bilan boshqacha vaziyat sodir bo‘ladi, odamlar davrasiga kirib boramiz, ular bilan turli munosabatda bo‘lamiz. Kim bo‘lishimizdan qat’i nazar, har xil vaziyatda xususiyatimizni shunga muvofiq o‘zgartirib turamiz. Aytaylik, piyoda yoki transportda yuradigan bo‘lsak – yo‘lovchi, magazinga kirsak – xaridor, oshxonada – xo‘randa, kinoteatrda – tomoshabin, ishga borsak – ishchi/xizmatchi/o‘qituvchi/ijrochi bo‘lib qolamiz. Shuni hisobga olish kerakki, ulardan har birining muloqoti o‘ziga xos qonun-qoidalarga – me’yorlarga ega va bir holatdan ikkinchi holatga o‘tar ekanmiz, onglimi-ongsizmi, shu holat uchun me’yor bo‘lgan muloqot normalariga bo‘ysunamiz, har safar yangi bo‘lgan holatimizga o‘zimizni moslashtiramiz, o‘zgarib turamiz. Nutqiy vaziyatga moslashamiz. |