Bosh Miyaning Umumiy Ko'rinishi. Bosh Miya asosi. 12Juft bosh miya nervlari chiqish yo'llari

Orqa miya pardalariOrqa miya mezenximadan hosil bo'lgan uch qavat: tashqi qattiq parda,
o'rta to'r parda va ichki yumshoq parda bilan o'ralgan. Orqa miyaning qattiq pardasi (dura mater spinalis) boshqa pardalarga nisbatan qalin bo'lib (247-rasm), orqa miyani va uning oldingi va orqa ildizlarini o'rab turadi. U ikki varaqdan iborat. Uning tashqi varag'i umurtqa pog'onasini ichidan qoplagan suyak pardani hosil qiladi. Ichki varag'i esa yuqorida katta teshik chekkasiga birikib, bosh miya qattiq pardasiga o'tib ketadi. Pastda qattiq parda II—III dumg'aza umurtqalari sohasida yopiq qopchiq shaklida tugaydi va 8 sm uzunlikdagi oxirgi ipga davom etadi. Oxirgi ip II dum umurtqasigacha davom etib, suyak pardaga birikib ketadi. Umurtqa pog'onasini qoplagan suyak usti pardadan qattiq parda epidural bo'shliq (spatium epidurale) vositasida ajrab turadi. Bu bo'shliqda yog' to'qimasi bo'lgan yumshoq biriktiruvchi to'qima va umurtqa pog'onasining ichki vena chigallari joylashgan. Qattiq parda zich tolali biriktiruvchi to'qimadan iborat bo'lib, qon tomir va nervlarga boy. Qattiq parda orqa miya ildizlari va nervlarini o'rab, umurtqalararo teshikka kirib suyak usti pardaga birikib ketadi. Bundan tashqari orqa miyaning qattiq pardasidan chiquvchi ko'p sonli fibroz tolalar umurtqa pog'onasining orqadagi bo'ylama boylamiga birikadi. Orqa miyaning qattiq pardasining ichki yuzasi to'r pardadan ingichka subdural bo'shliq (spatium subdurale) bilan ajrab turadi. Yuqori tomonda bu bo'shliq kalladagi shu nomli bo'shliq bilan qo'shilsa, past tomonda II dumg'aza umurtqasi sohasida yopiq holatda tugaydi. Orqa miyaning to'rsimon pardasi (arachnoidea mater spinalis) yupqa plastinka ko'rinishiga ega (247-rasm). To'rsimon parda qattiq pardaning ichida joylashib, u bilan umurtqalararo teshik sohasida birikadi. To'rsimon parda ichida orqa miya, orqa miya ildizlari, otning dumi va orqa miya suyuqligini saqlab turuvchi qopni hosil qiladi. To'rsimon parda yupqa, ammo pishiq. Uning asosini retikulyar biriktiruvchi to'qima hosil qiladi, qon tomirlari yo'q. To'rsimon parda ostida joylashgan yumshoq pardadan to'rsimon parda ostidagi bo'shliq (spatium subarachnoideum) bilan ajrab turadi. Bu bo'shliqda orqa miya suyuqligi joylashadi. Yuqorida bu bo'shliq bosh miyaning shu nomdagi bo'shlig'iga o'tib ketadi. Pastga tomon to'rsimon parda ostidagi bo'shliq kengayib, orqa miya nervlari ildizlarini o'rab turadi. Orqa miyaning yumshoq pardasi (pia mater spinalis) orqa miyaga yopishib turadi (247-rasm). U kollogen tolalar va qon tomirlarga boy. Orqa miya Orqa miyaning hamma pardasi bola hayotining birinchi yilida sezilarli o'zgaradi. Yoshga qarab ular qalinlashadi va uzayadi. Orqa miyaning qattiq pardasi dumg'aza kanalida bola qancha yosh bo'lsa, shuncha past joylashgan. Yangi tug'ilgan chaqaloqda uning pastki uchi III-dumg‘aza umurtqasiga to'g'ri keladi. Epi- va subdural bo'shliqlar yangi tug'ilgan chaqaloqda yaxshi ko'ringan bo'­lib, yoshga qarab kattalashadi. ning to'rsimon parda ostidagi bo'shlig'i orqa miyani o'ng va chap tomondan
ushlab turuvchi yumshoq parda qatlamlaridan hosil boTgan tishsimon boylam (lig. denticulatum) vositasida oldingi va orqa qismlarga boTinadi. Bu qatlamlar bir tomondan orqa miyaning yon yuzasiga oldingi va orqa ildizlar o'rtasiga biriksa, ikkinchi tomonda to'rsimon pardaga, so'ngra u bilan birga qattiq pardaga birikadi va orqa miyani o'rta holatda ushlab turadi. Bu boylam boshlanishida yaxlit bo'lib, so'ng 20-30 ta tishga ajralib ketadi. Bu boylamning yuqorigi tishi katta teshik sohasida, pastkisi esa XII ko'krak va I bel nervlarining
ildizlari sohasida joylashgan. Orqa miya suyuqligi to'rsimon parda ostidagi bo'shliqda joylashgan bo'lib, miqdori 120-140 ml. U toza va tiniq suyuqlik bo'lib, solishtirma ogTrligi 1,005 ga teng. Uning tarkibidagi tuzlar tarkibi qon plazmasi miqdoriga teng bo'lib, oqsil moddalar miqdori plazmadagidan 10 marta kam. Orqa miya suyuqligi mexanik ahamiyatga ega bo'lib, orqa miyani tashqi ta’sirotlardan saqlaydi va miya to'qimasi modda almashuvida ishtirok etadi. Yangi tug‘ilgan chaqaloqda subaraxnoidal bo‘shliq hajmi 40 sm’. Bolalarda bu bo‘shliq hajmi nisbatan tez kattalashib, 5 yoshda 60 sm3, 8 yoshda esa 100-140 sm3ga yetadi.

31. Miyacha (cerebellum) ko'prik va uzunchoq miyaning yuqori qismi orqa tomonida, orqa kalla chuqurchasida yotadi. Yuqori tomondan bosh miyanmg ko'ndalang yorig'i (fissura transversa cerebri) miyachani bosh miya yarim pallasining ensa bo'lagidan ajratib turadi. Miyacha taraqqiyoti harakatni reflektor moslashtirish retseptorlari bilan bog'liq ravishda o'tadi va mushaklar qisqarishini muvofiqlashtirish markazi hisoblanadi. U ayrim mushaklarning murakkab faoliyatini bir-biriga bog'lab turadi va tana muvozanatini ta’minlaydi. Bundan tashqari unda avtonom nerv tizimi markazlari (qon tomirlar harakati refleksi, teri trofikasi, yaralarni bitish tezligi) joylashgan. Miyachada ustki va pastki yuzalar tafovut qilinib, ular o'zaro chuqur ko'ndalang tirqish (fissura horizontalis) bilan ajrab turadi. Pastki yuza o'rtasida miyachaning kichkina chuqurchasi (vallecula cerebelli) boiib, unga uzunchoq miyani orqa yuzasi tegib turadi. Miyachada ikkita miyacha yarimsharlari (hemispherium cerebelli) va ular o'rtasidagi miyachaning chuvalchangi (vermis) tafovut qilinadi (255-rasm). Miyacha yarimsharlari va chuvalchangning ustki va pastki yuzalari ko'plab ko'ndalang miyacha tirqishlari (fissurae cerebelli) vositasida uzun va ingichka miyacha yaproqlariga (folia cerebelli) ajragan. Chuqur egatlar bilan ajragan pushtalar yig'indisi miyacha bo'lakchasini (lobuli cerebelli) hosil qiladi. Bo'laklardan alohidasi parcha (flocculus) miyacha o'rta oyoqchasining ventral qismida yotadi. U parchaning oyoqchasi (pedunculus floculli) yordamida miyacha chuvalchangi va tuguncha (modulus) bilan birikadi. Miyacha miyaning boshqa qismlari bilan uch juft oyoqchalari vositasida birikadi. Miyacha oyoqchalari o'tkazuv yo'llar tolalaridan iborat. Miyachaning pastki oyoqchasi (pedunculus cerebellaris inferior) pastga tomon yo'nalib, miyachani uzunchoq miya bilan qo'shadi. Uning tarkibida orqa miya-miyacha orqa yo'li (tractus spinocerebellaris posterior) tolalari joylashadi. Miyachaning o‘rta oyoqchasi (pedunculus cerebellaris media) juda qalin bodib, ko‘prikka o‘tib ketadi. Uning tarkibida ko‘prik va miyacha orasidagi tolalar (fibrae pontocerebellares) joylashadi. Miyachaning ustki oyoqchasi (pedunculus cerebellaris superior) uni odta miya bilan qo‘shib turadi. Uning tarkibida orqa miya-miyacha oldingi yo‘li (tractus spinocerebellaris anterior) tolalari joylashadi. Miyacha oq va kulrang moddadan iborat (255-rasm). Uning kulrang moddasi tashqi tomonida miyacha po'stlogdni (cortex cerebelli) hosil qilsa, oq moddaning ichida to‘rt juft miyacha o‘zaklarini hosil qiladi. Miyacha po‘stlogd ancha sodda tuzilgan bodib, uch qavat nerv hujayralaridan iborat: 1. Molekulyar qavat (stratum moleculare) kam sonli mayda va savatsimon nerv hujayralaridan iborat. 2. Purkine hujayralari qavati (stratum purkinjense) bir qator joylashgan Purkine hujayralaridan iborat. Ulaming dendritlari kuchli shoxlangan bodib, molekulyar qavatga yo‘naladi. Aksonlari esa donali qavatdan odib oq moddaga tushadi. 3. Donali qavat (stratum granulosum) mayda nerv hujayralaridan iborat bolib, oq moddani yonida turadi. Miyacha o‘zaklaridan bin chodir o‘zagi (nucleus fastigii) chuvalchangning oq moddasida joylashgan. U tana mushaklari faoliyatini boshqaradi. Undan tashqariroqda joylashgan sharsimon o‘zak (nucleus globosus), probkasimon o‘zak (nucleus emboliformis) va chuvalchang bo‘yin hamda tana mushaklari faoliyatini boshqaradi. Miyacha yarim sharlarining о‘rtasida joylashgan tishsimon o‘zak (nucleus dentatus) va miyacha yarimsharlari po‘stlog‘i qo‘l hamda oyoq mushaklari faoliyatini boshqaradi. Miyacha to‘rtinchi miya pufagining dorsal qismidan paydo bo‘ladi. U o‘ng va chap qanotsimon plastinkalardan hosil bo‘lgan juft kurtaklardan taraqqiy etadi. Bu kurtaklar asta-sekin o‘sib o‘rta chiziqda o‘zaro qo‘shiladi va chuvalchangni hosil qiladi. Uning yon tomonida esa miyacha yarimsharlari paydo boiadi. Homila hayotining 4-5 oylarida miyacha yuzasida pushtalar va egatlar hosil boiadi. Yangi tugilgan chaqaloqda miyacha cho‘zinchoq va kichik boiib, kattalarga nisbatan yuqori joylashgan boiadi. Uning og‘irligi 20-23 g boiib, bosh miya ogirligining 5-6 %ga teng. Ularda miyacha tirqishlari chuqur boiib, hayot daraxti yaxshi ko‘rinmaydi. Chuvalchang yarimsharlarga nisbatan yaxshi rivojlangan boiadi. Bola hayotining birinchi yilida miyacha tez o‘sadi. Uning ogirligi 6 oyda 3 marta, bir yoshda esa 4 marta kattalashadi. Bola 6 yoshga toigunicha miyacha ogirligi o‘g‘il bolalarda 142-150 g, qiz bolalarda esa 135 g boiadi. Bolaning yoshi kattalashgani sari miyachaning oq moddasi kulrang moddaga nisbatan tez ko‘payadi. Homila davrida va bir yoshgacha boigan bolada miyacha o‘zaklari yaxshi taraqqiy etsa, bir yoshdan keyin nerv tolalari tez o‘sadi. Miyachaning tishsimon o‘zagi bir yoshgacha o‘ng tomonda katta boisa, keyingi davrlarda chap o‘zak tez o‘sib, hajm jihatidan kattalashadi. Miyacha oyoqchalarining paydo boiishi va o‘sishi ham bir xil emas. Miyachaning pastki oyoqehasi homila hayotininh 4-5 oylarida zich tolalardan tuzilgan, uncha katta bo‘lmagan yupqa dasta shaklida paydo boiadi. U bola hayotining birinchi yilida tez o‘sadi. Keyingi davrlarda uning o‘sishi sekinlashib, 7 yoshda kattalamikiga o‘xshash boiadi. Miyachaning o‘rta oyoqehasi homila hayotining 4 oyida yaxshi bilinmagan dasta shaklida paydo boiadi. Yangi tugilgan chaqaloqda uning kengligi 5,7 mm boisa, emizikli davrda tez o‘sib 2 yoshda 10 mm boiadi. Kattalarda esa 13,9 mm. Miyachaning ustki oyoqehasi homilada yumaloq tizimcha shaklida boiib,uning o‘sishi 7-9 yoshgacha davom etadi.

32. 21-savolga qara

33.26-savolga qara

34. Miya yarim pallasining medial yuzasini hosil qilishda orolchadan tashqari barcha boiaklar ishtirok etadi Bu yuzada joylashgan qadoq tana egati (sulcus corporis callosi) qadoqsimon tanani yarim pallaning boshqa qismlaridan ajratib turadi. Orqa tomonda bu egat qadoqsimon tana kengaymasini aylanib o‘tib, pastga va oldinga tomon yo‘nalib dengiz oti egatiga (sulcus hippocampalis) davom etadi. Qadoq tana egatiga parallel yo‘nalgan belbog1 egati (sulcus cinguli) belbog‘ pushtasini (gyrus cinguli) chegaralab turadi. Qadoqsimon tana kengaymasi sohasida belbog‘ tadi. Orqa bo‘lagida orolchaning uzun pushtasi (gyrus longus insulae), oldingi boiagida esa orolchaning kalta pushtalari (gyri breves insulae) joylashgan. Orolchaning oldingi pastki qismida egatlar boimay uncha katta bo‘lmagan orolcha ostonasi (limen insulae) boiadi.
Miya yarim pallasining medial yuzasini hosil qilishda orolchadan tashqari barcha boiaklar ishtirok etadi.pushtasidan yarimsharlaming ustki chekkasiga tomon yuqoriga va orqaga qarab yo‘nalgan chekkadagi shox (ramus marginalis) chiqadi. Qadoqsimon tana kengaymasidan orqa va past tomonda belbog‘ pushtasi torayib, belbog‘ pushtasining bo‘g‘izini (istmus gyri cinguli) hosil qiladi. U pastga va oldinga yo‘nalib, biroz kengaygan yuqoridan dengiz oti egati bilan chegaralangan dengiz oti atrofidagi pushtaga (gyrus parahyppocampalis) aylanib ketadi. Belbog1 pushtasi, belbog1 pushtasining bo V izi va dengiz oti pushtasi birlashib gumbaz
shaklini oladi. Ulami qo‘shib gumbaz pushtasi (gyrus fornicatus) deb ataladi. Dengiz oti egati ichida mayda ko‘ndalang egatlar bilan bo‘lingan kulrang hoshiya bodib, uni tishsimon pushta (gyrus dentatus) deyiladi. Bosh miya yarim pallasining medial yuzasining belbog1 egati bilan ustki cheti o‘rtasidagi soha peshona va tepa boMaklariga taalluqli. Markaziy egatning oldingi qismida ustki peshona pushtasi joylashsa, markaziy egat bilan chekkadagi shox o'rtasida
markaz atrofidai bodakcha (lobulus paracentralis) joylashgan.

35,36,37///7-8-9 savollarga qara

38.22,1,11 savollarda bor

39.22,34 savollarga qarab umumlashtir

40.22-savolda barchasi bor

41. Bosh miya yarim pallasida uning ustini qoplagan po'stloqdan tashqari kulrang moddalar ham boTadi. Ular yarim pallaning oq moddasi ichida alohida o'zaklar shaklida joylashgani uchun ulami bazal o'zaklar deb ataladi. Bazal o'zaklarga quyidagilar kiradi: (267-rasm) 1. Targ'il tana. 2. Ihota; 3. Bodomsimon tana.

Targ'il tana (corpus striatum) ikkita yirik: dumsimon va yasmiqsimon o'zaklardan iborat bo'lib, miya kesmalarida oq va kulrang hoshiyalar ko'rinishida boTadi (267-rasm). Dumsimon o'zak (nucleus caudatus) yasmiqsimon o'zakdan yuqoriroq va ichki tomonda joylashib, undan ichki g'ilofning oldingi oyoqchasi vositasida frontale ventriculi lateralis. ajrab turadi. 0 ‘zakning oldingi qismi kengaygan boiib, dumsimon o‘zakning boshchasi (caput nuclei caudati) deyiladi. U yon qorinchaning oldingi shoxini lateral devorini hosil qiladi. 0 ‘zakning orqa toraygan qismi - dumsimon o‘zakning dumi (cauda nuclei caudati) pastga qarab burilib, yon qorinchaning pastki shoxini ustki devorini hosil qilib, bodomsimon tanagacha yetib boradi. Dumsimon o‘zak ichki tomonda ko‘ruv bo‘rtig‘idan ko‘ruv bo‘rtig‘ining mag‘iz varaqlari (stria medullaris thalami) bilan chegaralanib turadi. Dumsimon o‘zakning o‘rta qismi - dumsimon o‘zakning tanasi (corpus nuclei caudati) tepa boiagi ostida yon qorinchaning markaziy qismini pastki devorini hosil qiladi. Oldingi tomonda dumsimon o‘zakning boshchasi yasmiqsimon o‘zak qobigl bilan birikadi. Orqa tomonda bu o‘zaklar o‘zaro ichki gllofning oq tolalari vositasida qo‘shiladi va targll tanani hosil qiladi. Yasmiqsimon о Yak (nucleus lentiformis) dumsimon o'zak va ko‘mv bo'rtigddan tashqarida joylashib, ulardan ichki gdlof vositasida ajralib turadi. Yasmiqsimon o‘zak bir-biriga parallel yo‘nalgan oq qatlam yordamida uch bo‘lakka bo'linadi. Bu bodaklarning tashqisi to‘q kulrang modda bo‘lib, qobiq (putamen) deb ataladi. Ichkarida joylashgan rangsizroq ikki qismi rangpar shar (globus pallidus) deb ataladi. Rangpar shar o‘zining makro-mikroskopik tuzilishiga ko‘ra, qobiq va dumsimon oYaklardan farq qilishi va filogenez jihatdan ulardan eski bodgani uchun, uni pallidum, dumsimon o‘zak va qobiqni striatum deb ataladi. Hozirgi vaqtda dumsimon va yasmiqsimon о Yaklar birgalikda striopallidar tizim deb ataladi. Bu tizim ekstrapiramida tizimining asosiy qismi, hamda issiqlik va uglevod almashinuvini boshqaruvchi oily avtonom faoliyatlar markazi hisoblanadi. Ihota (to‘siq) (claustrum) orolcha sohasida, qobiq bilan orolcha po‘stlogd orasida joylashgan, yupqa kulrang modda qatlamidir (267-rasm). U qobiqdan tashqi kapsula (capsula externa) bilan, orolcha po'stlog'idan esa eng tashqi kapsula (capsula extrema) vositasida ajralib turadi. Bodomsimon tana (corpus amigdoloideum) chakka bodagining uchida qobiq ostida joylashgan bir nechta oYaklardan iborat bodib, ular tuzilishiga qarab bir-biridan farq qiladi. Bodomsimon tana po‘stloq osti hidlov markazi vazifasini bajaradi. Bazal oYaklar yangi tugdlgan chaqaloqda yaxshi ko‘rinadi. Ularning rivojlanishi po‘stloqqa nisbatan tez. Bola ikki yoshga todgunicha ulaming uzunligi 2 marta o‘sadi. Bu davrda dumli o‘zakning kengligi 2 marta, yasmiqsimon o‘zakniki 3 marta kattalashadi. Ulaming shakli kam o‘zgaradi va 5 yoshdan keyin hajmi sekin o‘sadi. Bola tugdlgan vaqtdan to katta bodgunicha yasmiqsimon о‘zak balandligi 30 %, dumli о Yakniki esa 60 % kattalashadi.

42. Refleks asosida reflektor yoyi yotadi. Reflektor yoyida nerv impulsi 120 m/sek. tezlikda yuradi. Sodda reflektor yoyi odatda ikki yoki uch neyrondan iborat bodadi. Ikki neyronli reflector yoyda neyronlardan bittasi sezuvchi yuzadan boshlansa, ikkinchisi aksoni bilan mushaklarda tugaydi. Uch neyronli reflektor yoyida uchinchi oraliq neyron bodib, u sezuvchi neyron bilan harakatlantiruvchi neyronni bir-biriga bog dab turadi. Sodda reflector yoy orqa

miya segmentlarida bogdanadi.

43.12 savolga qara do’stim.

44.29-savolga qara

45.,46,47…29-savolga qara(46da orqa miya pardalarini yoz)

48,49…22-18 savollarga qara

49ga qoshimcha Barcha odkazuv yodlari uch guruhga bodinadi: proyeksion, komissural va assotsiativ. Organizm taraqqiyotida proyeksion odkazuv yodlari oldinroq paydo bodib, keyin komissural va eng so‘ngida assotsiativ yodlar paydo bodadi. Assotsiativ odkazuv yodlari bosh miyaning bitta yarim pallasi kulrang moddasini bir-biriga qodhib turadi. Assotsiativ odkazuv yodlari har xil tuzilishdagi neyronlar zanjiridan iborat bodib, ular afferent yodlaming oxirgi

neyroni bilan efferent yodlaming birinchi neyroni o‘rtasida oraliq neyron holatida joylashib, reflektor yoyini biriktirib turadi. Assotsiativ yodlar uzun va qisqa tolalardan iborat bodadi.
Ontogenezda assotsiativ yodlar komissural va proyeksion yodlarga nisbatan kechroq paydo bodadi, ammo bola tugdlganidan keyingi davrda tez o‘sib, mielin pardasi bo‘lmaydi. Bola hayotining ikkinchi oyidan boshlab ularda mielin parda hosil bodadi va proyeksion markazlar bilan aloqalar paydo bodadi. Komissural odkazuv yodlari bir yarim palla po‘stlogdni ikkinchi yarim palla po'stlogdga qo‘shib turadi. Komissural odkazuv yodlar yangi po‘stloq
markazlarini qo‘shib turadigan qadoqsimon tana va eski komissural yodlar gumbaz bitishmasi, oldingi va orqa bitishmalardan iborat. Proyeksion odkazuv yodlari Proyeksion odkazuv yodlari bosh miya po‘stlogd bilan miya so‘g‘oni o‘zaklari (qisqa proyeksion yodlar), hamda orqa miya o‘zaklari (uzun proyeksion yodlar) o‘rtasidagi ikki tomonlama aloqani ta’minlab turadi. Nerv impulslarining yo‘nalishiga qarab proyeksion yodlar ikki guruhga markazga intiluvchi - afferent, sezuvchi yodlar nerv impulsini periferiyadan markazga po‘stloqqa olib boruvchi va markazdan qochuvchi - efferent, harakatlantiruvchi, impulsni miya po‘stlogddan periferiyaga olib boruvchi yodlarga bodinadi. Afferent va efferent proyeksion yodlar murakkab reflektor yoyining asosiy qismlari bodib, ular o'zaro miya po'stlog'ida assotsiativ o'tkazuv yo‘llari vositasida qo'shiladilar.