Boshlang‘ich sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida muammoli o‘qitish usullari. Mundarija: Kirish

Muammoli o‘qitish usullarini tasnifi. Ta'lim jarayonini tashkil etishda muammoli o‘qitish usullarining quyidagi turlari qo‘llaniladi: Evristik yoki qisman izlash-o‘qituvchi o‘quvchilarga muayyan muammoli vaziyatni taqdim etadi, so‘ngra etakchi savollar berish orqali o‘quvchilarni munozaraga jalb qiladi. Muammoni hal qilishni o‘quvchilar o‘qituvchi bilan birgalikda amalga oshiradilar. Ushbu usullar o‘quv mashg‘ulotlarini tashkil qilishda, ayniqsa, boshlang‘ich sinflarda, muammolarni o‘rganishdan endigina foydalanila boshlanganda eng samarali hisoblanadi.
Reproduktiv usul - har bir dars namuna asosida tuziladi. Dastlab, o‘qituvchi o‘quvchilarga muammoli vaziyatlarga misollar keltiradi, qarama-qarshiliklarni topadi va ko‘rsatib beradi, so‘ngra ketma-ketlik va mantiqiy echimni ko‘rsatadi. Bundan tashqari, u o‘quvchilarni ko‘rsatilgan algoritm bo‘yicha shunga o‘xshash muammoli vaziyatni mustaqil ravishda hal qilishga taklif qiladi. Muammoli ta'limning mohiyati muammoli vaziyatni (vazifani) qurish va ushbu vaziyatdan chiqish uchun maqbul echim topa olish qobiliyatini o‘rgatishdir. Shu bilan birga, o‘quvchilar dars jarayonida faol ishtirok etishadi. Ular endi tayyor bilimlarni olmaydilar, balki o‘zlarining tajribalari va mahoratlariga tayanib, yangi muammoni hal qilish yo‘lini izlashlari kerak. Yana bir muhim nuqta: muammoli vaziyat bolalarni o‘z bilimlari etishmasligini anglashga majbur qiladi, ularni yangi bilim va ko‘nikmalarni izlashga undaydi. Qidiruv esa ijodiy fikrlashni rivojlanti-rishning eng muhim shartlaridan biridir. Bundan tashqari, bunday dars tarkibi o‘quvchilarni bilim olishga undash uchun ishlaydi. Muammoni o‘rganish usullari bormi?
Muammoli ta'lim usullari Sokratik maktabdan beri qo‘llanilib kelinmoqda. Bolalarni o‘qitish uchun bu usulni 1894-yilda amerikalik olim va o‘qituvchi Jon Devi taklif qilgan. Ushbu kontseptsiya sovet olimi S. Rubinshteynning asarlari tufayli aniq formulaga ega bo‘lib, u bilim muammolarini shakllantirish orqali bolalar ongini rivojlantirish yo‘lini taklif qildi. 
Maktablarda va umuman pedagogikada muammoli ta'limning xususiyatlari-Muammoli ta'lim bir vaqtning o‘zida bir nechta maqsadlarga erishishga yordam beradi:
-o‘quvchilarda ZUNning kerakli hajmini shakllantirish. -Ijodiy fikrlashni rivojlantirish. -Mustaqil ishlash ko‘nikmalarini rivojlantirish. -O‘z-o‘zinio‘rganish qobiliyatini rivojlantirish. -Ilmiy-tadqiqot faoliyatini shakllantirish. 
Texnikaning kamchiliklari orasida quyidagilar mavjud: amaliy ko‘nikmalarni rivojlantirish uchun muammoni o‘rganish strategiyasidan foydalanish qiyin; yangi materialni o‘zlashtirish uchun ko‘proq vaqt talab etiladi (boshqa o‘qitish usullari bilan taqqoslaganda); muammolarni o‘rganish usuli bo‘yicha darslar faqat noaniq qarorlar, fikrlar, qarorlar qabul qilishga imkon beradigan materiallar asosida mumkin; muammolarni o‘rganish usuli faqat bolalar bilim bazasiga ega bo‘lganda ishlaydi. Ro‘yxatda keltirilgan kamchiliklarga qaramay, muammolarni o‘qitish metodikasi zamonaviy pedagogikada o‘zini eng maqbul va Federal Davlat ta'lim standarti talablariga javob beradigan o‘rinlardan biri sifatida mustahkam o‘rnashtirdi. Muammoni o‘rganish usulini qachon qo‘llash mumkin? Demak, muammoni o‘rganish usulining mohiyati muammoli vaziyatlarni yaratish va ularni hal qilish yo‘llarini topish san'atidir. Ushbu usulning eng qiyin qismi to‘g‘ri muammoli vaziyatni yaratishdir. Birinchidan, talabaga taqdim etilgan muammo ushbu yoshdagi bolalar uchun ochiq bo‘lishi kerak. Ikkinchidan, muammo allaqachon mavjud bo‘lgan bilim va ko‘nikmalar yordamida hal etilmasligi kerak, ya'ni yangi g‘oyalarni ilgari surish va yangi bilimlarni izlashga undaydi. Uchinchidan, vaziyat qarama-qarshilikni o‘z ichiga olishi kerak. To‘rtinchidan, vaziyat o‘ziga xosligi va nostandartligi bilan qiziqish uyg‘otishi kerak. 
Muammoli vaziyat bilan tanishish paytida o‘quvchilar boshdan kechiradigan  hissiyotlarga qarab, metodikada muammoli vaziyatni yaratishning ikki usulini  ajratish odatlangan: ajablanib va qiyinchilik bilan. Keling, texnikani batafsil ko‘rib chiqaylik. Ajablandi: 
1. O‘qituvchi bir vaqtning o‘zida mavzu bo‘yicha qarama-qarshi faktlarni, nazari-yalarni taklif qiladi. Masalan, F. Dostoevskiyning "Jinoyat va jazo" romanini o‘rganayotganda. Muammoli savol: Dunyoni nima qutqaradi? o‘qituvchi boshqa klassiklarning bir nechta so‘zlarini taklif qiladi: Dostoevskiy go‘zallikni dunyoni qutqaradi, L. Tolstoy - pokiza ayol; Muqaddas Kitobda dunyoning najoti sevgida ekanligi aytilgan. 
2. O‘quvchilarga savol yoki topshiriq taklif etiladi, uning echimida bolalarning qarama-qarshi fikrlari aniqlanadi. Misol: Biologiya darsida savol tug‘iladi: Nima uchun yopiq o‘simliklar qishda, yovvoyi tabiatda o‘zgarishlar yuz berganda va barcha tirik mavjudotlar uxlab yot-ganda gullaydi? 
3. Xato, etarli ma'lumot, ortiqcha ma'lumot, ziddiyatli ma'lumotlarni o‘z ichiga olgan vazifa yoki misol taklif qiling. Masalan, boshlang‘ich sinfdagi matematika darsida muammolar bilan uchrashishda quyidagi masalani taklif qiling: Vanya 5 ta olma, Masha esa ko‘proq olma yedi. Masha qancha olma yedi? 
4. Hodisa, vaziyatni turli nuqtai nazardan ko‘rib chiqishni taklif qiling (masalan, advokat,o‘qituvchi, olim, tadbirkor, ekolog va boshqalar). Qiyinchilik bilan: 
1.O‘quvchilarga ma'lum bo‘lganlardan farq qiladigan topshiriq beriladi. Masalan, siz matematika darsingizda trapezoidni o‘rgandingiz. Endi trapezoidning o‘rta chizig‘ining qoidalarini bilmasdan echib bo‘lmaydigan muammoni taklif 
qiling. 2. Amaliy vaziyat (hayotdan) taklif qilinadi, uni hal qilish uchun bolalar etarli bilimga ega emaslar. Masalan, geografiya darsida o‘qituvchi savol beradi: "Ma'lumki, aksariyat daryolar dengiz va okeanlarga quyiladi. U holda nega okeanlar toshib, yerni suv bosmayap-ti?" Muammoni o‘rganish usuli asosida dars qurish:
1. Muammoli vaziyatni bayon qilish, savol. 2. O‘quvchilar tomonidan muammoli vaziyatdan xabardor bo‘lish va uni shakllanti-rish. Jarayonni engillashtirish uchun siz etakchi savollar berishingiz mumkin. Ammo! o‘qituvchi o‘zi ziddiyatni ko‘rsatmasligi kerak. Muammoning kelib chiqi-shini bolalarning o‘zi tushunishi muhimdir. 3. Muammoning echimini izlash. Ushbu bosqichdagi ish turli yo‘llar bilan tashkil etilishi mumkin (bolalarning yosh xususiyatlariga va sinfning umumiy tayyorgarli-giga qarab).
Tanlovlar: Gipotezalarni to‘plash (texnikalar Bashoratlar daraxti, g‘oyalar savati). Muhokama (guruhlarda) yaratish. Qidiruv faoliyatini tashkil etish (darsliklarda, ma'lumotnomalarda, Internetda). Kuzatishlar asosida echim topish. "Aha-reaktsiya" - optimal yechimni tanlash,yangi bilimlarning tug‘ilishi, rivojlantirish. Muammoli vaziyatni hal qilishning barcha mumkin bo‘lgan variantlari muhokama qilingandan so‘ng, o‘quvchilar birgalikda qaysi variant eng to‘g‘ri ekanligini hal qilishadi. Yangi bilimlarni qo‘llash va aks ettirish. Aslida, bu materialni birlash-tirish bosqichi. Yangi bilimlardan foydalanish bo‘yicha mashqlarni bajarish, o‘quvchilar yana bir bor to‘g‘ri echim tanlanganiga amin bo‘lishdi. Bilimlarni tekshirish, nazorat qilish.
Muammoni o‘rganish usullarini tasnifi. Kognitiv muammoni shakllantirish va uning yechimini izlash orqali o‘quv strategiyasida quyidagi usullar qo‘llaniladi: Qisman qidirish yoki evristik. o‘qituvchining o‘zi muammoni shakllantiradi va yetakchi savollar berish orqali o‘quvchilarni munozaraga jalb qiladi. Shuningdek, o‘qituvchi muammoning yechi-mini izlashni tashkil etishga yordam beradi. O‘qituvchining yordami o‘quvchilar-ning mustaqilligini chek-laydi, shuning uchun ular faqat qisman qatnashadilar. Shunga qaramay, bu boshlang‘ich sinflarda yoki muammoli o‘qitish qo‘llanila boshlangan sinflarda muammoli o‘qitish metodikasidan foydalangan holda darsni tashkil qilishning eng samarali usuli. 
Reproduktiv usul. Darslar namunalar bilan o‘xshashlik asosida tuzilgan. Masalan, muammoli vaziyatni qo‘yishda o‘qituvchi avval muammoli vaziyatlarga misollar keltiradi va qarama-qarshilik-larni qanday topish kerakligini ko‘rsatib beradi. Xuddi shu narsa qidiruv tashkilotining shakli bilan ham bog‘liq, birinchidan, savolga javob toppish uchun nima qilish kerakligini, qanday materiallarga murojaat qilishkerakligini va hokazolarni tushuntirib beradigan misol keltirilgan. Muammoni hal qilish eng passiv o‘qitish usuli hisoblanadi. Asosiy rol o‘qituvchiga tegishli: u o‘zi muammo tug‘diradi, ziddiyatga ishora qiladi, o‘zi uchun echim izlashni tashkil qiladi va tanlangan yechimning to‘g‘riligini isbotlaydi. O‘quvchilar faqat kuzatuvchilar rolini o‘ynaydilar. Ammo bu usuldan bolalarga fikrlash jarayoni, material taqdim etilishining izchilligi, tahlil jarayo-nini namoyish etish uchun murakkab mavzularni tushuntirishda foydalanish mumkin.