Boshlang’ich sinf o’quvchilarining intеllеktual imkoniyatlari to’G’risidagi hozirgi pеdagogik psixologik talablar
Yüklə 284 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
verstandlar
– bu bizdagi mavjud barcha tushunchalar tuzilishining strukturaviy bilish qobiliyatidir. Intellektning moxiyati va taraqqiyotini tushintirishda qadimgi zamonaviy turli xususiyatga ega bo’lgan oqimlar xukm surib, ular ma’lum bir fikrlar, muloxazalar negizida birlashgan hamda huddi shu yondashuv qurshovida bahslashganlar. Olimlar o’rtasida intellektning moxiyatini tushintirishda, uni talqin qilishda va xaspo’shlashda ikki kishi qarashi mavjud bo’lgan. 10 1. Birinchi gurux vakillarining, intellektual xususiyatlar odamlarda rasmiy yo’l bilan ota – onalar tamonidan beriladi. 2. Ikkinchi gurux namoyondalari esa intellektni bola idrokining tezligi va tashqi qo’zg’atuvchilarga nisbatan munosabatibilan bog’lab tushintirganlar. Xozirgi davrga kelib esi insonning aqliy taraqqiyotini o’rganish uchun hyech vaqt kechiktirib bo’lmaydigan qator amaliy ishlar olib borilmoqda. Intellekt muommosi sobiq savet psixologiyasida va chet elda intellekt moxiyatini talqin qilishda tushincha turlicha yondashilsa ham, lekin umumiy maqsad bitta bo’lib, u ham bo’lsa, insonning intellektual, taraqqiyoti uning xususiyatlari, o’ziga xosligini ochib berishdan iboratdir. Ko’pgina manbalarda sobiq savet psixologiyasida aqliy istedod yoki qobiliyat deb yuritilishi an’ana tusiga kirib olgan. AQSh va g’arbiy Yevropa mamlakatlari psixologiyasida qobiliyatni miqdor jihatdan o’lchash uni tavsiflash uchun intellekt tushinchasi qo’llanilgan. O’z davrining yirik psixologlari xisoblangan Kettel, Termin, Spirmen va ush kabilar o’tgan asrning oxiri va 20 asrning boshlarida inson qobiliyati darajasini o’lchash maqsadida turli xususiyatli testlarni ishlab chiqqanlar. Jahon psixologiyasi fanida intellektni o’rganish o’tgan asrning oxirlaridan e’tiboran jiddiy ravishda e’tibor berila boshlandi. Mazkur muommoni tadqiq etishning yalovdori sifatida A. Bine intellektni jahon ilm maydoniga olib chiqdi ular fransuz psixologi edilar. Tadqiqotchilar o’z g’oyasini amaliyotda sinab ko’rish maqsadida shogirdi T. Simon bilan hamkorlikda bolalar intellektiing rivojlanish darajasini o’lchash uchun psixologik aqliy testlar ishlab chiqdilar. Mazkur ta’limotga nazariy vanegiz sifatida o’sha davrda xukmron mavqyeyiga ega bo’lgan. Funksional psixologik nazariya tadbiq etilgan bo’lib, unda psizik rivojlanish bir nechta tug’ma funksiyalar rivojining natijasida yuz beradi degan fikr qatiyatlik ustunlik qilar edi. Ushbu konsepsiyaga asoslangan xolda Bine shunday masalalarni tanladiki, bunda bolaning ilgargi bilimlari va ko’nikmalarini qo’llash imkoniyatlari sezilarli darajadi kamaytirildi. A. Binening maqtoaga sazovar jihatlaridan biri shuki, u har bir yosh davri uchun shunday testlar seriyasini tuzishi kerakki, toki uning yechilishi faqat shu davrga talluqli bo’lsin. Test maktab bilimlaridan mustaqil 11 bo’lishi kerak. Faqat ana shundagina bolaning haqiqatdan ham rivojlanish darajasi tekshiriladi degan muloxazalari ham axamiyat kasb etadi.uning fikricha, bola intellekti har qanday masala yechish jarayonida rivojlanadi. Degan g’oyadan kelib chiqqan holda u test topshiriqlarni nazariy asoslash shart emas deb xisoblaydi, natijada ayrim shubhalar tug’ilishga imkon yaratadi. Tanqidiy fikrlashichi tadqiqotchilarni davat qiladi. Asrimizning boshlarida esa intellektni tadqiq qilish yuzasidan Bine va Simon ta’limotlari jahon psixologiyasi faniga keng quloch yoydi natijada bir quloch mamlakatlarda ularning tarafdorlari ham fikrlari vujudga kela boshladi. Bine va Simonlardan keyin bir qator boshqacha shaklga ega bo’lgan testlar va ularning muayyan tizimlari hamda mazkur muallaflar testlari ko’p sonli madefikatsiyalari yuzaga keladi. Ular orasida Amerikalik psixolog L. Termin tamonidan ishlab chiqilgan madefikatsiya alohida ahamiyatga moneligi bilan ajralib turar edi. U o’z tadqiqotlarida asarlarida Platonning aqliy qobiliyatlarini ginetik jihatdan shartlanganligi to’g’risida nazariyasida ko’proq murojat qildi. Turli shakl va ko’rinishdigi testlar tizimining paydo bo’lishi va qator testlarning ko’p sonli madefikatsiyalari ishldab chiqilishi natijasida yangidan yangi tadqiqot ishlari amalga oshirila boshlaydi. Shu sababdan 20 chi yillarda test tadqiqotlari butun dunyoga keng tarqala bordi. Mashina divigatelini ta’minldashda yoki birorta chet mamlakat tilini o’rganish jarayonida odamning miyasi hyech qachon birday ishlamaydi. Bazi kishilar umumiy intellekt darajasi boshqalarninki bilan teng bo’lishi birga ayrim faoliyat turlarini bajarishda yaqqol usunlik sezilib turadi. Shuning uchun ham Spirmen G faktorga qo’shimcha tariqasida S faktorni fanga kiritdi. Muallif uning maxsus qobiliyatining ko’rsatkichi deb ataydi. Spirmenning nazariyasigi binoan, har bir inson umumiy intellektning muayyan darajasini o’zida aks ettiradi harakterlaydi. Bu esa o’z navbatida uning tashqi muxit bilan munosabatiga bog’liqdir. Spirmenning fikriga ko’ra har bir odamga o’ziga xos qobiliyatning rivojlantirishning tarli darajalari mavjud bo’lib, ular yaqqol masalalarni yechish jarayonida ko’rinadi. Intellekt tuzilishini strukturasini tadqiq qilish Spirmendan tashqari bir qator olimlarning izlanishlarida o’z ifodasini topadi. Jujladan atoqli psxolog J. Gilfordning 1959 yil 12 intellekt strukturasini yo’naltirishga tadqiqotlarni ayniqsa qiziqarlidir. Gilfordintellektning 120 ga yaqin faktori omillarini ajratib ko’rsatadi. Gilford o’zining kubik yordamida tafakkur o’lchamlaridan aperatsiyalar bilish funksiyasi, xotira, divirgent va konvergint tafakkur, baxolash, mazmun: obrazli, belgili, semantik, xulqiy, natija: yelementlar, darajalar, aloqa, munosabat, tizim, sistema, o’zgartirish, islohat: qo’llash, tadbiq qilish kelib chiqqan holda 120 ta o’ziga qobiliyat turlarini ajratib berishga harakat qiladi. Mazmun – bizning biron bir narsa haqida o’ylashimiz. Operatsiya – qanday tarzda o’ylayotganimiz. Natija – bu aqliy harakatlarimiz nimalarga olib keladi, yani aqliy harakatimiz. Gilfordda divergent va konvergent tafakkur turlari negizida ijodiy tafakkur yotishini dalillab beradi. Psxologiya fanida taraqqiyot muommosi ham juda qiziqarli nazariyalar kelib chiqishiga sabab bo’ldi. Biz quyida ularning ayrimlariga to’xtalib o’tamiz. Atoqli psixologik maktab namoyondasi u o’zini qurshab turgan barcha ob’ektlarni o’zlashtirib boradi va ular to’g’risida ba’zi ta’sirlar, tasavvurlarni umulashtiradi deydi, uning muloxazasiga ko’ra idrok ko’lamining kengayishi, bilimning oshish, diqqatning bir davrning o’zida bir nechta obyektga qarata olishi – inson psxologik taraqqiyotiga olib keladi. Uning taraqqiyotini 3 ta bosqichda bo’ladi. 1. Imitatsiya – tashqi talqin. 2. Identifikatsiya o’qituvchining bilimlarini o’zida singdirish, uning shaxsiy fizilatlari xususiyatlarini o’zlashtirib borish. 3. Refleksiya inson o’zini – o’zi anglagan holda bo’lg’usi faoliyatini amalga oshirish muayyan rejalar tuzish ularni hayot va faoliyatga tatbiq qilish. T.Ribo super ongni o’rganib uni quyidagi atamalardan iborat ekanligini ko’rsatish maqsadida psixologiya faniga bir qator yangi tushinchalar olib kiradi. 1. Ko’zning ochilishi – marifiylik 2. Ijodiy qo’zg’alish davri 13 3. Jismoniy vositalar davri insonda qarilik belgilarining, alomatlarining paydo bo’lishi tana a’zolariga qo’shimcha u yoki bu vositalarni olib kirishini taqozo etadi. Yana bir fransuz psixologik maktab vakili bo’lmish Blomerning tabiricha tarkib topishi shart. 1. Sinkterizm tushinchalarini bir – biridan ajratmaslik 2. Agglbtinizm maktab yoshida yaqin bolalarda fantaziyaning kuchayishi vaqtni noto’g’ri idrok qilish, har bir obrazlarni muayyan bo’laklarini bir umumiyatga yaqinlashtirilgan. 3. Realizm 4. Hayot ijodiy xayol yordamida inson o’zi tug’ilib o’sgan Vataniga biror jihatdan yordam berish. Bizga ma’lumki jahon psixologiyasi fanida inlellektual faollik muommosiga alohida diqqat e’tibor bilan qaraladi. Shuning uchun chet el psixologiyasida va sobiq savet psixologiyasida ushbu muommoni o’rganish uchun qo’llab izlanishlar olib borilgan. Hammaga aniqki sobiq sovet psixologi D. B. Bogoyavlenskaya intellektual faollikning 3 darajasi mavjudligini belgilab bergan edi. 1. Reproduktiv, 2. Evristik, 3. Kreativ Biz quyida intellektual faollikning yuqori darajasi xisoblanmish koyeativlik haqida muloxaza yuritishga xarakat qiladi. Chunki bu narsa psixologiya juda kam o’rganilgan. Lekin muxim axamiyat kasb etuvchi jabha bo’lib xisoblanadi.umumiy xolatda kreativlik tushinchasi va jarayonning o’tmishdagi xozirgi davrdagi yoki keyingi xususiyatlarini o’z ichichga qamrab oladi. Ushbu jarayon natijasida odam yoki odamlarning guruxi oldin maqjud bo’lmagan biror narsani yaratadi, kashf qiladi, yangilak elementlarini vujudga keltiradi. X. Ye. Trik kreativlikni o’rganishning 4 yo’nalishini ko’rsatib berkadi va ularning har birini izoxlashga intiladi. 1. Kreativlik natijasi sifatida 2. Kreativlik qobiliyat sifatida 3. Kreativlik jarayon sifatida 14 4. Kreativlik shaxsning xususiyati sifatida Atoqli psixolog Man Fersoi, K. Teylor va boshqalar 1 chi yondashishning tarafdarlari safiga kiradilar. Ular ijodiy natijaning 3 xususiyatini belgilab beradilar. Miqdor, sifat ko’pchilik tadqiqotchilar natijani ijodning yagona mezoni deb xisoblaydilar, goxo bu fikrga antitezi sifatida ishonchsizlik bildiradilar, unga shubxa bilan qaraydilar. Jumladan, Teylor, Slit va boshqa olimlarning ko’rsatishiga ijodiy natijaning ko’pchilik belgilangan taraflari haqida ayrim jihatlari bilan ijodga bevosita aloqasi bor xolos, qolganlari esa sinovdan o’tkazilayotgan ishlarining umumiy natijalarini tariflashga yo’ngaltirilganligi bilan ajralib turadi. Kreativlikni jarayon sifatida o’rganishda ijodiy fikrlarning bir necha bosqichlari darajalari va turlari takidlab o’tiladi. Psixolog Uolles 1926 yildan e’tiboran ijodiy jarayon bosqichlarini tadqiq qilishni boshlagan edi. Chunki ushbu izlanish tasviriy xususiyatga egadir. Muallif ijodiy jarayonda 4 bosqich mavjudligini alohida uqtirib o’tadi. 1. Psixologike jihatdan vaziyatga tayyorlanish 2. Har qaysi shaxsiy, kognitiv, mativatsion jabhalar bilan yetilish. 3. Yuzaga kelgan vaziyatga nisbatan ruhlanish 4. Muommo yoki vaziyatning haqiqatligini tekshirish Tadqiqotchi Patrikning eksperemental izlanishlari shuni ko’rsatadiki 55 shoir va 55 rassom uchun 4 bosqichli ijod jarayoni o’ziga xos ravishda yuzaga kelgan. Natijada Uollesning mashxur sxemasi faqatgina uncha katta bo’lmagan o’zgarishlarga uchraydi xalos. Kreativ jarayon darajalarini tadqiqot qilish psixologik yo’nalish bilan uzviy bog’liqdir. Ma’lumki Z. Freyd ijodiy aktni liboda quvvati sublimatsiyasining natijasi sifatida tariflangan. Tadqiqot Myodnik tamonidan tiklif qilingan uzoqlashtirilgan birikmalar testi kreativlikni fikrlash ko’rinish turi sifatida qaralgan izlanishlarning eng ko’p tarqalgani bo’lib hisoblanadi. Myodnik ijodiy jarayonni assotsiativ elementlarning keng kambinatsiyalar shaklida qaytitdan tuzib chiqish sifatida ko’rib chiqadi. 15 Uchinchi yo’nalish vakillari esa kreativlikni qobiliyat tariqasida qabul qiladilar. Sipmson kreativlikka odam fikrlashining bir xaldagi usullarini rad etish qobiliyati sifatida qaraydi. J. Gilfordning fikricha, qobiliyat intellektni umumiy modelini ichida joylashadi, shu boisdan u kreativlikni 4 omilini ajratib ko’rsatadi. 1. Orginallik – izoxlanishga mo’ljallangan birikmalar, o’zgacha kutilmagan javoblar natijalarini ko’rsatish qobiliyatidir. 2. Semantik egiluvchanlik – obyektning funksiyasini ajratish va undan yangicha foydalanishni taklif qilish qobiliyati 3. Ifodali moslashtirilgan egiluvchanlilk yangi imkoniyatlarni ko’rish uchun rag’batlantiruvchi omillar shaklini o’zgartish qobiliyati 4. Semantik o’z – o’zidan yuzaga keluvchi egiluvchanlik nisbatan cheklangan vaziyatlarda turli xil g’oyalar yaratish qobiliyati J. Gilford ijodiy qobiliyatlarini ayrim taxminiy tuzilishlar sifatida tushinadi, natijada bu tuzilishlar test shakllari orasidagi interrkorrelizatsiya sifatida namayon bo’ladi. Torrens bu qolibyatlarni odamlar orasida mavjud bo’lmagan tafovut tariqasida tariflaydi. Torrens kreativlik deb nixoyatda kuchli darajada kamchiliklarni idrok qilish bilimlardagi kamchiliklarni yetishmaydigan, elementlarni disgarmoniya va x.klarni idrok qilish qobiliyatlarni tushinadi. Ijodiy akt keyinchalik sezishni, yechimni qidirishga, yetishmovchi elementlarga nisbatan farazning paydo bo’lishi va shakllanishi, bu faravzlarni tekshirish va ularni yana qaytadan teshshirish madifikatsiyalash ehtimollari va nixoyat natijalarni ma’lum qilishni o’z ichiga qamrab oladi. Kreativlikni o’rganishda 4 chi yo’nalish uning shaxs xususiyati sifatida qarashdan iboravt bo’ladi, unda shaxs muommosi suzkur xolat bilan uyg’unlashtirilgandir. Ushbu yo’nalishning vakillari bo’lmish Gelshteyn, Rodjers, Masloular ijodiy jarayoni o’zini – o’zi faollashtirish samoaktulizatsiya bilan bog’lab tushintirishga harakat qilganlar. Barron va Volsh tajribalar shu narsalarni ko’rsatadiki murakkab chizmalar va rasmlar yaratilishi shaxsning ijobiy xususiyatlari bilan uning ijodiy imkoniyatlari o’zaro uzqiy bog’liqdir. Nuqtaning 16 tezligi surati xukmning beixtiyorligi va mustaqilligi qiziqishlarining kengligi va oqilligi kabilar. Psixologlardan Kettell, Golland, Makkennon, Madli, kabilarning kreativlikni o’lchab beruvchi, mezon fazifasini o’tovchi testlarini boshqarishda sinaluvchilarning shaxsiy fikr hamda muloxazalarni o’rganish hyech qachon foydadan xoli emasdir. Koliforniya universitetida olib borilgan tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki yetarlicha ijodkor bo’lgan insonlar sezilarli darajada intellektual ustunlikka ega bo’lishlari shart emas, chunki ularning intellektual darajasi o’z – o’zidan yetarlicha yuqoridir. Ijodkor shaxsning psixologik xususiyatlari moxiyatlari shundaki, u bolaning rostgo’yligi tasavvur qilish, ko’rsatkichi ajablanishi taajublanishi bilan yetuk amaliy turmushlar tajribisiga ega bo’lgan tajribi yoshidagi kishining bilish maxoratini o’ziga birlashtira olishga qodir bo’lishi. Shunday qilib intellekt muommosi chet el g’arbiy Yevropa, AQSh psixologiyasida juda keng o’rganilgan bo’lib ular turlicha nazariyalar, konsepsiyalar, yondashishlar pazitsiyalaryo’nalishlarga asoslangan holda tadqiq qilingan. Shuning bilan birga intellektni o’lchash mezonlari, rkiteriylari, taraqqiyot ko’rsatkichlari, o’ziga xos xususiyatlari, test yaratish undan turli yoshdagi kishilar aqliy rivojini tekshirishda foydalanish xilma – xil ilmiy nazariy negizlarga qurilgandir. Ana shu boisdan biz ularni taxlil qilganda bir nechta yo’nalishga ajratib talqin moxiyatini osonroq tushinish o’zaro sababiy bog’lanishlarni taqoza etishga yo’naltirilgan umulashmalar umumlashmasiga murojat qilishga intildik, o’ylaymanki bu borada ma’lum bir ixchamlikka fikriy tejamkorlikka erishdik. Pedagogik faoliyat jarayoni inson aqliy kamolatini rivojlantirishda muhum ahamiyat kasb etadi. Unda ta’lim faoliyatining olib borilishi o’quvchilar nilimini mustahkamlar ekan. Nilimning bunday mustahkamlanishini aqliy taroqqiyatga yordam beradi. Inson aqliy bilimlari sistemasida charxlanib atrof –muhit, borliq predmentlari haqidagi tushunchalarni hosil qiladi. Bunday tushunchalarning hosil bo’lishi inson tafakkurni yanada rivojlantiradi. Natijada inson ongida ishbu 17 tushunchalar yuzasidan tasavvurlar kengayadi va bunday sifatlar insonda fikr yurutishi, mustaqil fikrlash faxmlash kabi jihatlarni yuzaga keltitadi. Bu jihatlar ta’lim jarayonida yaqqol ko’zga tashlana boshlaydi. Ta’limni o’zgartirishi faollik zehinlik kabi xususiyatlar insonning tarbiyaviy tomonlariga ham tasir eta boshlaydi. 2. Bunday shart-sharoitlar aqliy ryvojlanishida muhum bolalik davrida aqlning shakillanishiga zamin yaratib berishi muhumdir. Bola uchun eng zaruriy shoroit muhitdir. Sog’lom psixologik muhut bolaning bilish jaroyonlarini narmal rivonlanishini taminlaydi. Shu bilan birga insonning hissiy holatlari hamda hususiyatlarining rivojlanishida muhumdir. Manaviyat ham aqliy rivojlabishning muhum omillaridandir. Ehtiyoj va qiziqishlar har bir faoliyatda faollik ko’rsatishni taminlaydi. SHu jumladan buni talim faoliyatida ham o’rni beqiyos , Bunday ehtiyoj qiziqish xoxish va istaklar inson qobiyatini nomoyon qiladi. Qobiliyatli inson o’zidagi imkoniyatdan o’rinli foydalana olsa aql –zakovatni yuqori cho’qqisiga chiqadi. Qobiliyat istedot, talandt darajasiga chiqishi insonning aqliy qobiliyatiga bog’liq. 3. Individual yondashishni nafaqat talimda balki o’yin va mehnat faoliyatida ham mazmunli amalga oshishi kerak. Bunda aqliy taraqqiyotning dastlabki poydevori qo’yiladi. Shu bilan birga bolalarning ish hususiyatlari hamda psixolagik xususiyatlarini ibodatga olgan holda ta’lim tarbiya berish zarurdir. 4. Bunday vazifa psixoloflar oldiga bir qator vazifalarni yuklaydi, bular - Bolalarni ham psixologik ham pedagagik jihatdandan chuqurroq o’rganish: - Bola yashaydigan ijtimoiy muhitni bikish va tasir etuvchi omillarni aniqlash: - Kattalar tamonidan bildirilgan talim tarbiyani o’zlashtirish; - Diognostik kotteksion prafilaktik ishlarni yazshi bilish; - Bolaga yaratilgan shoroitlarni o’rganishi va qobiliyatlarni aniqlay bikish. Tarbiya va talim jarayoning mazmuni ikki maqsadni o’z ichiga qamrab oladi; 18 Birinchidan bolani aqliy taraqqiyotini taminlash ikkinchidan shazsni takomillashtirishdan tarkib topgandir. Pedagagik faoliyat shu mutakkab muommoni hal etishga qaratilmog’i zarur. Aqliy taraqqiyot insonning umumiy kamolati bilan mutonasib ravishda o’zgaradi. Aqliy taraqqiyotni royobga chiqaradigan asosiy manbalar bilim egallash jaroyoni, faoliyat emotsianol irodaviy jabxa individual hususiyat shaxslararo munosabatdan iboratdir. Aqliy taraqqiyot mikro bosqich jarayonida ro’yobga chiqa boradi. Voqelikni aks ettirish , yangiliklarni o’zgartirish malumotni yfigd qilish orqali boyib boradi. Ayniqsa bolaning biolagik o’sishi uning aqliy taraqqiyotiga munosib qulayliklar yaratadi. Organizmning mukammallashuvi sezgi jarayoning tiniqlashuvi ,idrokda predmentlarning asosiy xususiyatlar aks etishi mantiqiy xotiraning esda olib qolishidagi o’rni kengayob borishidagi, mustaqil fikrlay boshlash, tasavur uchun asosiy zaminlar bo’lsa o’yin, o’qish, mehnat faoliyati, aniq maqsad sari intilish, qiziqish qobiliyati kabilar aqliy taraqqiyotni taminlovchi zarur shart-shoroitlar. Ta’lim tarbiya jaroyonida bola shaxsini individual xususiyatlari qanchalik aniq hisobga olib yondashilsa uning yashash sharoiti mazmunli va zarur informatsiyalar bilan to’ldirilib berilsa aqliy taraqqiyot uchun yangi yangi imkoniyatlar ochiladi. Aqliy rivojlanish tushunchasining o’zi turli tadqiqotchilar tamonidan har xil talqin qilinmoqda .(S.L.Rubinshitayin, B.G.Ananev), intelektni tadqiq qilishning nazariy asoslarini yaratish hozirgi zamon psixologiya faning dolzarb muommolaridan biridir. Afsuski nazariya ham , amalyot ham etirozga ega bo’lmagan intellekt psixodiognostika qiluvchi usullar majmuasi mavjud emasdir. Aqliy jihatdan asoslangan diognostik usullarning ko’magisiz bugunbi kunda bolaning maktab ta’limiga tayyorgarlik darajasini uning aqliy rivojlanishini o’qitish usullarining samaradorligini tekshirish mutloqa mumkin emas va nihoyat diognostik usullarni qo’llamay turib o’quvchilarning aqliy darajasini aniqlash va ularni shakillantirishda individual yondashuvni amalga oshirish qiyin bo’lar edi. |