Bütün türkl ərin tərcümanı ~ 1 ~ Abid Tahirli

 
Rus-
Şərq anlaşması 
 
Xeyli müdd
ət – 1871-1875-ci illər arasında özünün təbiri ilə 
des
ək, «Qərb və  Şərqdə  yaşamış  birisi»  kimi  şəxsi gözləm və 
intibaları»  (şəxsi  müşahidə  və  təəssüratları  –  T.A.) nəticəsində 
Rusiyanın xarici siyasəti, xüsusi ilə Şərq ölkələri ilə münasibəti və 
bu kontekstd
ə  Rusiya müsəlmanlarının  vəziyyəti ilə  bağlı 
formalaşmış fikirləri İ.Qaspiralı «Rus-Şərq anlaşması» adlı əsərində 
işıqlandırmışdır. Məqalə 1896-cı ildə «Tərcüman»ın rus variantının 
20-ci nömr
əsində  dərc  edilmişdir.  Əsər dövlətlərarası  münasi-

• Abid  Tahirli
 
~ 
108
 ~ 
 
b
ətlərə,  Rusiyanın  tarixinə  və  həmin dövrdə  həmsərhəd  olduğu 
ölk
ələrlə  əlaqələrinə  və  ilişgilərin mövcud durumu və  perspek-
tivl
ərinə həsr edilsə də, yazını bütünlüklə rus-türk münasibətlərinin 
s
əmimi, etibarlı, güvənli təməllər üzərində qurulması naminə edilən 
t
əşəbbüs kimi də qəbul etmək olar. Bəziləri müəllifin mövcud şərait 
üçün 
ən məqbul  sayıla  biləcək  bu  addımına  müxtəlif don 
geyindirm
əyə  cəhd göstərsələr də, həmin tarixdə  cərəyan edən 
ictimai-siyasi prosesl
ər, xüsusi ilə taleyinin çətin dövrünü yaşayan, 
ətalət, cəhalət içində  boğulan  türkdilli  xalqların  mənafeyi 
baxımından bəlkə də İ.Qaspiralının təklifləri yeganə xilas yolu kimi 
d
əyərləndirilməyə layiqdir. 
Bu  yazıda,  bundan  əvvəlki  əsərlərində,  elə  sonralar da 
İ.Qaspiralının  bu  istiqamətdəki səy və  təşəbbüslərinə  qiymət 
ver
ərkən məhdud, dar çərçivədən, yaxud hay-küyçü,  yalançı 
mill
ətpərvərlik hisslərindən  yox,  tarixi  şəraiti,  durumu,  reallıqları 
n
əzərə  alaraq  yanaşmalıyıq.  XIX  əsrin  ortalarında  isə  Rusiyadakı 
mövcud m
ənzərə  bəlli idi: bir tərəfdə  əsgəri,  silahı  ilə  dünyaya 
meydan sulayan –  imperiya  – 
«Avropanın  jandarması»,  digər 
t
ərəfdən həmin imperiyanın sərhədləri içində – tarixi torpaqlarında 
mövhumatın,  nadanlığın,  cəhalətin içində  çapalayan  fağır,  kasıb 
müs
əlmanlar. Belə  düşüncə  və  həyat tərzinə  mənsub toplumun 
h
əmin vəziyyətdən çıxarılmasının yeganə yolu onun maariflənməsi, 
elm, t
əhsil, tərəqqi ilə  gözünün  açılması  ola  bilərdi. Bu isə 
İ.Qaspiralının  da  yazdığı  kimi,  müsəlmanların  Rusiyada  özlərini 
yabançı hiss etməməsi, rus insanı ilə təmas qurması, yaxınlaşması, 
eyni zamanda m
əktəb islahatı aparılması, xalqın maariflənməsi yolu 
il
ə reallaşa bilərdi. 
Əvvəlki yazılarında olduğu kimi, bu yazıda da İ.Qaspiralının 
m
əqsədi «hələ də sayı az olan təhsilli Rusiya müsəlmanlarının, mü-

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
109
 ~ 
 
s
əlman dini məktəb  proqramlarının  genişləndirilməsi, ana dilində 
m
ətbuat, rus məktəb və  elminin  populyarlaşdırılması  və  bunlara 
maraq oyandırılması yolu ilə müsəlman kütlələrinin maariflənməsi» 
idi.  Haqqında  bəhs etdiyimiz  əsərdə  İ.Qaspiralı  hökuməti də 
müs
əlmanlara münasibətdə daha diqqətli, qayğılı olmağa dəvət edir, 
dig
ər dövlətlərin təcrübəsindən  çıxış  edərək assimilyasiya siyasə-
tinin iflasa m
əhkumluğundan, perspektivsizliyindən ətraflı söz açır. 
 
 
Böyük Şərq məsələsi 
 
Bu başlıqla İ.Qaspiralı «Tərcüman»da dərc etdirdiyi (1908-
ci il 22 aprel, № 30, 25 aprel, № 31, 29 aprel, № 32) məqaləsində 
Osmanlının tarix səhnəsindən çıxarılması üçün Avropalıların ortaya 
atdığı  Şərq məsələsindən yox, «təkcə  Osmanlı  ölkələrini deyil, 
Uzaq Q
ərbdən  ta  uzaq  Doğuya,  Yaponiyaya  qədər səpələnmiş 
müxt
əlif millət və  ölkələrin indiki və  gələcək  durumlarını  əhatə 
ed
ən və Böyük Şərq məsələsi adını almış problemdən bəhs olunur. 
Mü
əllif Qərb kürəsində  məskunlaşan  irqlər və  onların  dövlətləri 
haqqında ümumi məlumat verdikdən  sonra  Rusiyanın  Dövlət 
Dumasında  səslənən  iki  çıxışa  diqqət çəkir.  Xarici  işlər naziri 
İzvolski  nitqində  «Şərq məsələsi»ndə  ehtiyatlı  olmaq,  Osmanlı  ilə 
münasib
ətlərdə Rusiyanın islam təbəəsinin qəlbinə ağır təsir edəcək 
siyas
ətə  yol verməmək kimi müddəalar irəli sürür. Millət vəkili 
Kapustin is
ə «İndiyə kimi Rusiyanın Şərq siyasəti Avropanın nəzər 
v
ə  əhvalını  diqqətə  alırdı.  İndidən sonra bir də  Kazanın,  Bakının, 
Baxçasarayın qəlb və rəyinədəmi müraciət olunacaq?» - deyə nazirə 
e
tiraz  edir.  İ.Qaspiralı  məqaləni bu nitqlərdə  irəli sürülən fikirlərə 
münasib
ət üzərində  qürur,  Rusiya müsəlmanlarının  durumunu, 

• Abid  Tahirli
 
~ 
110
 ~ 
 
Avropa ölk
ələrinin, xüsusi ilə İngiltərənin Osmanlıya, Hindistan və 
başqa ölkələrin müsəlman əhalisinə qarşı çirkin siyasətini təhlil edir 
v
ə  xarici  işlər  nazirinin  açıqlamasını  «yeni,  doğru  fikir  və  ideya» 
kimi d
əyərləndirir. 
İ.Qaspiralıya  görə  ruslar mədəni səviyyələrinə  görə  bir-
birind
ən çox da fərqlənməyən  islam  xalqları  ilə  bir-birinə  arxa-
dayaq olub Avropadan v
ə  Uzaq  Şərqdən gözlənilən təhlükənin 
qarşısını almalıdır. «Odessadan Arxangelsk şəhərinə qədər imamlı, 
camili tatar m
əhəllələri olduğu kimi, Bakıdan Varşavaya, Vyanaya 
q
ədər  İranlı  və  Osmanlı  iş  adamları,  tacirləri  dolaşır»  –  yazan 
mü
əllif Rusiya və  Osmanlı  arasında  ittifaq  olmamasına  və  bunun 
üçün dini, siyasi, tarixi d
əlillər axtaranlara kəskin  əks mövqedə 
durur, rus-müs
əlman münasibətlərinin hər iki tərəfə  faydalı 
olacağını  qeyd  edir.  Tarix,  zaman  böyük  Qaspiralının  uzaqgö-
r
ənliklə söylədiyi fikirləri təsdiq etdi: Rusiya türklərə münasibətdə 
qeyri-s
əmimi mövqe tutduğuna görə çökdü. 
 
 
Avropa m
ədəniyyətinə bir nəzər 
 
H
əm bədii, həm də  publisistik  əsərlərində  İ.Qaspiralının 
Avropa m
ədəniyyəti  anlayışına  birmənalı  münasibətinin 
olmamasını  onun  islam  təəssübkeşliyi  ilə  bağlamaq  yanlış 
yanaşmadır.  Avropa  həyat, təfəkkür tərzinə  daha dərindən nüfuz 
etdikc
ə, bələd  olduqca  İ.Qaspiralının  bu  mədəniyyət  adı  altında 
dig
ər xalqlara insan haqları, yaxud vicdan azadlığı adı altında belə 
dem
ək mümkünsə,  bir  sıra  əxlaqdan kənar xüsusiyyətlərin 
sırınmasına, transferinə qarşı münasibəti sərtləşir, kəskinləşir. Bədii 
əsəri «Firəngistan məktubları»nda «Bu gün Avropadan geri qalmış 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
111
 ~ 
 
mill
ətlər  Avropanı  müəllim və  xoca  tutmalıdırsa  da,  Avropanın 
qüsurlarından,  xətalarından  ibrət  alıb  bundan  daha səadətli  yaşam 
t
ərzi  qurmağa  səy göstərmələri daha ziyadə  vacibdir»  -  yazan 
İ.Qaspiralı  «Avropa  mədəniyyətinə  bir nəzər»  adlı  publisistik 
əsərində  qeyd  edir:  Avropa  bir  ixtiyardır,  təcrübəsi çoxdur. 
İxtiyarlığına  hörmət edək. Təcrübəsindən bəhrələnək, xətalarını 
t
əkrar etməyək: məktəblərini, universitetlərini bizlər də təsis edək, 
elml
ə ağlımızı ziyalandırdığımız qədər haqq və ədalətlə ürəklərimizi 
doldurmağa  çalışaq.  Avropada  pis-yaxşı  nə  varsa,  uşaq  kimi 
çapmayaq, bir insan kimi götür-qoy ed
ək: nədir, nəyə yarar, vicdan 
v
ə haqq-ədalət xaricində deyil ki?!» 
Mü
əllifin digər əsərlərində də Avropa mədəniyyətinin üstün 
keyfiyy
ətlərinə yiyələnməklə, islam məktəblərində, mədrəsələrində 
elmi f
ənlərə  yer verməklə  daha yüksək həyat tərzinə  nail  olmağın 
mümkünlüyü göst
ərilir. 
1885-ci ild
ə  İstanbulda  nəşr  olunan  bu  əsərdə  İ.Qaspiralı 
əvvəlcə mədəniyyət nədir, Avropa mədəniyyəti nədir, ondan kənar 
«Ad
əm  oğluna  rahat  və  səadət yoxdurmu?» -  kimi suallara cavab 
verm
əyə çalışır. Avropanın mədəniyyət mərkəzlərinə fikrən səyahət 
ed
ən müəllif zahirən  parıldayan,  lakin  içində  inləyən  şəhərləri 
t
əqdim edir və yazır ki, «yaşam biçiminin iç üzünə diqqət etsək», 
haqq v
ə ədalətdən əsər-əlamət qalmadığı aşkar olar. 
İngilis  parlamentini  tənqid edən müəllif onun bir qrup 
zad
əganın  mənafeyinə  xidmət etdiyini, universitetlərdə  əxlaq və 
ədalətdən  başqa  bütün  fənlərdən dərs deyildiyini, fabrik və  dəmir 
yolunda f
əhlələrin  istismar  olunduğunu  göstərir. Avropada – 
xristian m
ədəniyyətinin hakim  olduğu  cəmiyyətdəki bu cəhətlərini 
qeyd ed
ən müəllif eyni zamanda sosialist düşüncəsini də qətiyyətlə 
r
ədd edir, onun prinsiplərinin, xüsusi ilə  mülkiyyət və  varisliklə 

• Abid  Tahirli
 
~ 
112
 ~ 
 
bağlı  müddəalarının  qəbuledilməzliyini  vurğulayır.  İ.Qaspiralı 
əsərin sonunda yeni icadların, kəşflərin, elmin faydasını, xidmətini 
inkar etm
ədiyini,  eyni  zamanda  islamın  da  ciddi  islahatlara  və  bu 
yolla ir
əliləməyə ehtiyacı olduğunu yazır. 
 
 
Sosializm v
ə ya şəriklik məzhəbi 
 
Bütün yaradıcılığı boyu İ.Qaspiralının əsərlərində insanlığın 
sahib  olduğu  mənəvi-ideoloji-dini dəyərlərə  münasibət  qabarıq 
şəkildə  özünü göstərir. Bundan əvvəl bəhs etdiyimiz «Avropa 
m
ədəniyyəti»  adlı  yazısında  əsasən  Avropa  (xristianlıq) 
m
ədəniyyəti ilə  bağlı  mülahizələri ilə  paralel olaraq sosialist 
ideyalarına da toxunan müəllif bu cərəyanın naqis cəhətlərindən az 
da olsa, b
əhs  etmişdir.  «Sosializm  və  ya  şəriklik məzhəbi»  adlı 
yazısında («Tərcüman» qəzeti, 1906-cı il, 30 yanvar, № 5;  9 iyun, 
№ 62; 14 iyun, № 64; 16 iyun, № 65; 19 iyun, № 66; 21 iyun, № 
67; 23 iyun, № 68; 26 iyun, № 69; 28 iyun, № 70; 3 iyul, № 72; 7 
iyul,  №  74;  10  iyul,  №  75;  12  iyul,  №  76)  adlı  irihəcmli 
m
əqaləsində də İ.Qaspiralı əvvəlki əsərində olan sosialist ideyaları 
il
ə  bağlı  irəli sürdüyü fikirlərini bir qədər də  dərinləşdirmiş 
(«Avropa m
ədəniyyəti»  adlı  yazısındakı  bəzi  parçaları  da  olduğu 
kimi verm
əklə) təhlil, tənqid, bir qədər də dəqiq ifadə etsək, təftiş 
etmişdir.  İ.Qaspiralını  narahat  edən «islam gəncləri»  arasında  bu 
axına qoşulanların sayının tədricən artmasıdır. Müəllif qeyd edir ki, 
sosialist ideyaları ilk baxışda cazibəlidir, çəkicidir, «çox xoş görülür 
şeylərdir: müsavat, ədalət, mərhəmət, haqq-ədalət və  s.». «Bu 
şeyləri hər kəs sevər. Bunlara hər kəs meyl edər»  -  deyə  yazan 
publisist islamın da təlqin, təbliğ etdiyi bu keyfiyyətlərlə sosializm 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
113
 ~ 
 
ideologiyası arasında mahiyyətcə kəskin fərqlər olduğunu qeyd edir. 
Xüsusi il
ə  mülkiyyət, irsiyyət, ailə, sərmayə  hüquqları  ilə  bağlı 
m
əsələlərdə  sosialist  ideyaları  qəbuledilməzdir və  qeyri-insanidir. 
İ.Qaspiralı  sosializm  ideyasının  meydana  gəlmə  səbəblərinə  də 
toxunur, Q
ərb mədəniyyətinin,  iqtisadiyyatının,  sənayenin, fəhlə-
kapitalist münasib
ətlərinin bu cür ideyanın yaranması üçün münbit 
mühit  formalaşdırdığına  diqqəti çəkir. O, Avropa məişətində  və 
iqtisadiyyatında  baş  verən proseslərə  işarə  vuraraq  yazır:  «Bu 
çürüklükd
ən və  Avropa mədəniyyətinin  nöqsanlarından  sosializm 
ideyaları  təvəllüd  etmişdir».  Sosialist  ideologiyasının  əmələgəlmə 
s
əbəblərini, mahiyyətini, prinsip və  müddəalarını  açıqlayan 
İ.Qaspiralı  ondan  xilas  olmağın  yollarını  da  göstərir. Dünyəvi 
m
əktəblər, universitetlər açmaq,  cəhalətə, geriliyə  son qoymaq, 
islami d
əyərlərlə  Avropanın  üstün  keyfiyyətlərinin  –  elmin, 
t
ərəqqinin nailiyyətlərini birləşdirmək.  Böyük  maarifçi  yazır: 
«Ümum mill
ətimiz  hazırda  fağır  haldadır.  Həm də  bu  fağırlıq, 
çar
əsizlik, zavallılıq yalnız malda, sərmayədə deyil, elmdə, bilikdə, 
f
əndə, sənaye və hünərdə daha ziyadə ortaya çıxmaqdadır». İslamda 
maddi v
ə  mənəvi bərabərliyin bərqərar  olması  üçün  dolaşmaq, 
savaşmaq  yox,  haqq-ədalət  yolunu  tutmaq  lazımdır  –  qənaətinə 
g
ələn  İ.Qaspiralı  hər kəsi  bu  yolların  açılmasına  xidmət etməyə 
çağırır. 
 
Rusiyanın islam siyasəti 
 
Bir çox 
əsərində  Rus hakimiyyətinin müsəlmanlarla 
(türkl
ərlə), islam dini ilə  bağlı  siyasətini təhlil edən, bəzi hallarda 
k
əskin tənqid edən İ.Qaspiralı «Rusiyanın islam siyasəti» əsərində 
d
ə  bu  mövzuya  toxunmuşdur.  «Tərcüman»ın  1910-cu il 5 noyabr 

• Abid  Tahirli
 
~ 
114
 ~ 
 
tarixli 45, 12 noyabr tarixli 46, 19 noyabr tarixli 47, 26 noyabr 
tarixli 48, 26 dekabr tarixli 52, el
əcə də, 1911-ci il 14 yanvar tarixli 
3-cü nömr
ələrində  dərc  olunmuş  irihəcmli məqalə  Le  Şatetyenin 
Parisd
ə nəşr olunmuş «Müsəlman siyasəti» adlı kitabından gətirilən 
sitatla  başlayır.  Fransız müəllifin fikrincə, ölkəsinin islam  dünyası 
il
ə  dostluq siyasəti  Fransanın  mənafeyi,  inkişafı  baxımından  həm 
iqtisadi, h
əm də siyasi cəhətdən çox vacibdir. Diqqəti müəllifin bu 
mövqeyin
ə çəkən İ.Qaspiralı yazır: «Fransa ilə Afrika müsəlmanları 
arasında qoca Ağdəniz var. Digər islam ölkələri ilə Fransa arasında 
daha böyük d
ənizlər, qitələr və  başqa  millətlər mövcuddur. Bu 
şəraitdə  belə,  fransızlar  müsəlmanlara  qarşı  yeritdikləri 
politikalarının  əsaslı  olub  olmadığını  lazım  gördükləri halda, 
Asiyada  Altın  dağlarından,  Avropanın  Qaradəniz sahillərinədək 
müs
əlman millətləri və  dövlətləri ilə  həmhüdud və  hüdudu 
iç
ərisində  20 milyon islam əhalisinə  malik Rusiya özünün 
müs
əlman siyasətini zənn edirəm ki,  daha ziyadə  araşdırmağa, 
t
əftiş  etməyə  borcludur». Bir çox mətbu orqanlarda müzakirə 
predmetin
ə çevrilmiş «bəs əslində Rusiyanın müsəlman, yəni Şərq 
siyas
əti necə  qurulmuşdur?»  -  sualını  cavablandırmadan  öncə 
İ.Qaspiralı  bu  siyasətin Rusiya üçün həlledici,  taleyüklü  olduğunu 
ön
ə  çəkir, göstərir  ki,  Rusiya  böyükdür,  iqtidardır,  lakin  bununla 
b
ərabər  müsəlmanların  nəzər və baxışlarına qulaq assa, bir zərəri 
yox, 
əksinə faydası olar. İ.Qaspiralı Yusif Akçuraoğlunun «Türklər 
v
ə slavyanlar» əsərinə istinadən hər iki xalqın tarixindən bəhs edir, 
türkl
ərin böyük köçü və  yeni məskənləri  haqqında  yazır,  eyni 
zamanda  rusların  monqol-tatar  əsarətindən  xilası  və  ondan sonra 
Rusiyanın öz sərhədlərini Şərqə doğru genişləndirilməsindən ətraflı 
b
əhs  edir.  Qaspiralı  daha  sonra  İngiltərə, Almaniya, Fransa kimi 
Q
ərb dövlətləri ilə  siyasətdə  uduzan  Rusiyanın  tədricən taqətdən 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
115
 ~ 
 
düşdüyünə, zəiflədiyinə işarə vuraraq yazır: «İndiki dəmir dövründə 
ağac komalarda ömür sürən, ağac araba ilə yol gedən, ayağı çılpaq, 
yaxud  çarıqla  gəzən  yalnız  ruslar  ilə  müsəlmanlardır».  Rusiyanın 
xarici v
ə daxili siyasətinin belə acınacaqlı mənzərə yaratdığını qeyd 
ed
ən müəllif göstərir ki, sadə  rus  xalqı  ilə  müsəlmanlar  arasında 
düşmənçilik, dözümsüzlük, soyuqluq, nigarançılıq  yoxdur,  lakin 
«r
əsmi Rusiya»ya gəlincə, bu belə  deyildir. Rəsmi Rusiya 
müs
əlmanları heç vaxt müdafiə etməmiş, daim günahkar olsa belə, 
xristianlığın  mənafeyini  qorumuşdur.  İ.Qaspiralı  qərəzli rus 
m
ətbuatını, rus rəsmilərini qınayır və dövlətin müsəlman siyasətinin 
d
əyişdirilməsinin tarixi zərurət olduğunu vurğulayır. 
 
 
Rusiyada m
ətbuat və islam nəşrləri 
 
Yaşadığı  dövrdə  mətbuatın  tərəqqiyə  təkanverici qüvvə 
olduğunu  anlayan  İ.Qaspiralı  Rusiya  müsəlmanlarının  nəşrinə  nail 
olmaq üçün f
ədakarlıqla  çalışmışdır.  Onun  «Rusiyada  mətbuat və 
islam n
əşrləri» adlı yazısını da («Tərcüman», 1884-cü il, 8 yanvar, 
№  1)  bu  qayğının  bariz  nümunəsi hesab etmək olar. Bu analitik 
m
əqalə, həm də mətbuat tarixini araşdırmaq baxımından dəyərli və 
diqq
ətçəkəndir. Müəllif XIX  əsrin  II  yarısında  Rusiyadakı 
müs
əlman nəşrləri  haqqında  müəyyən təəssürat yaratmaq üçün 
konkret faktlara müraci
ət edir: «Rusiyada türk dilində  dörd qəzet 
n
əşr  olunmaqdadır.  Tiflisdə  «Ziya», «Kəşkül»  Azərbaycan 
şivəsində  və  Daşkənddə  «Türkistan qəzeti» (1870-ci ildən rus 
dilind
ə  çıxan  «Türkestanskie  vedomosti»  rəsmi qəzetinin özbəkcə 
variantı) sart şivəsində nəşr olunur. «Tərcüman» isə Baxçasarayda 
rusca v
ə  Krım  türkcəsində  çıxmaqdadır.  Bu  qəzetlərin dördü də 

• Abid  Tahirli
 
~ 
116
 ~ 
 
kiçik  formatlıdır».  Sonra  müəllif qəzetin  naşirləri,  redaktorları 
bar
ədə  məlumat verir, qeyd edir ki, «Ziya» qəzeti Səid Ünsizadə, 
«K
əşkül»  Cəlal Ünsizadə, «Türkistan qəzeti» Nikolay Petroviç 
Ostroumov t
ərəfindən  buraxılır.  Ərəb hərfləri ilə  basmaxanaların 
(n
əşriyyatların)  sayı  8-dir: Peterburqda Akademiya  basmaxanası, 
Kazanda  Universitet  basmaxanası  və  daha iki qeyri-rəsmi 
basmaxana,  Daşkənddə  Vilayət  basmaxanası,  Tiflisdə  Ünsizadə 
basmaxanası və digəri də Baxçasarayda «Tərcüman»ın basmaxanası 
f
əaliyyət göstərir. «İslamların baş kitab bazarı»nın Kazan olduğunu 
vurğulayan İ.Qaspiralı burada nəşr edilən kitabların bütün Rusiyaya 
yayıldığını göstərir, eyni zamanda xarici ölkələrdə ərəb əlifbası ilə 
buraxılan kitabların Rusiyaya demək olar ki, gəlmədiyini təəssüflə 
yazır.  Maraqlı  və  diqqətçəkəndir ki, müəllif 1883-cü ildə  Kazan, 
Peterburq, Tiflis, Baxçasarayda n
əşr olunan bütün kitabların cəmisi 
haqqında,  onların  adı  və  tirajı  barədə, nəşr  olunduğu  şəhər barədə  
m
əlumat verir. Nəşrlərdən 2-si Peterburqda, 5-i Tiflisdə, 1-i 
Baxçasarayda,  qalanları  Kazanda  buraxılmışdır.  Az  qismi  əlifba, 
lüğət, hekayədən,  əksəri isə  dini kitabdan ibarət olan həmin 
n
əşrlərin  ən  azı  100  nüsxə,  ən çoxu 60.000 nüsxə  cəmi 703.000 
tirajla çap edilmişdir. İ.Qaspiralı sonuncu rəqəmin ilk baxışda çox 
göründüyünü, lakin dig
ər  xalqların  nəşrləri ilə  müqayisəolunmaz 
d
ərəcədə  az  olduğunu  yazır,  qeyd  edir  ki,  kitab  nəşri  yəhudi və 
erm
ənilərdə  bizdən 3 qat çoxdur, ermənilər isə  bizdən 5 dəfə  çox 
q
əzet buraxır. 
Elm
ə, sənətə  dair  kitabların  olmadığını  ciddi  qüsur  hesab 
ed
ən  Qaspiralı  «çox  oxumaq, çox yazmaq və  nəşr  etmək 
m
əcburiyyətindəyik»  -  deyə  həyəcan təbili  çalır,  sonda  da 
x
əbərdarlıq  edir:  tərəqqi dövründən geri qalmamaq istəyiriksə, 
d
ərdimizə çarə tapmalıyıq, artıq vaxtdır, sonra gec olacaq! 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
117
 ~ 
 
 
Köhn
əçilik – yeniçilik 
 
«Sosial h
əyatımızı bu gün ən çox zəhərləyən və millətimizin 
əksər işlərinə, xoş gələcəyinə sədd çəkən, ayaq çalan «köhnəçiliklə 
yeniçilik t
ərəfdarlarının  arasındakı  mübarizənin ifrat dərəcədə 
olmasıdır» - bu cümlə ilə başlayan məqalədə («Tərcüman», № 19, 5 
may 1909) İ.Qaspiralı bu axınların müsəlman həyatında təzahürünü 
t
əbii hesab etsə  də,  onların  çəkişməsinin həddən  artıq  kəskin 
olduğunu təqdir etmir. İki min il əvvəl 40 allaha iman edən qədim 
yunanlar  buna  şübhə  edən və  yaradanın  bir  olduğunu  iddia  edən 
Sokratı  qətlə  yetirdi.  Odur ki, köhnəlik çox əski zamanlardan da 
«rahatlığı  pozdu»,  «adətləri pozdu», «məzhəbi pozdu», «dini 
pozdu» kimi adlar altında yeniliyə qarşı mübarizə aparmışdır. Buna 
aid q
ədim və  orta dövr Avropa tarixindən  maraqlı  misallar  çəkən 
İ.Qaspiralı  bu  mübarizənin bütün dövrlərdə  keçmişdə, indi də 
olduğunu, gələcəkdə də olacağını qeyd edir, lakin bizim cəditçilərlə 
q
ədimçilər  arasında  mübarizənin  çox  şiddətli  şəkil  aldığını 
vurğulayır.  Rezin  qaloşu,  dəmir  yol  vaqonunu,  açıq  faytonu, 
botinkanı şeytan əməli, şarlatanlıq kimi anlayıb rədd edənlərə üzünü 
tutan mü
əllif «belə  mərəzə, belə  vərəmə  dözmək  olarmı?  –  deyə 
f
əryad qoparır. Belə bir zamanda «Tərcüman»ın çıxması və onun da 
m
əktəblərdə  islahat aparmaq, yeni təhsil sisteminə  –  üsuli cədidə 
keçm
ək  ideyasını  irəli  sürməsi «ictimai fikri dəniz kimi 
dalğalandırdı,  qabartdı,  lərzəyə  gətirdi. «Tərcüman» kimdir ki, 
m
əktəb bəyənmir?» Bütün müqavimətlərə, çətinliklərə baxmayaraq, 
«T
ərcüman» millətin  düşüncəsini hərəkətə  gətirib yeni üsulu, ta 
Kaşqara  qədər,  Rusiyanın  və  Asiyanın  hər tərəfində  müəllimləri, 

• Abid  Tahirli
 
~ 
118
 ~ 
 
s
əyyahları  cəlb etməklə  yüzlərlə  məktəbin təsisinə,  islahına  yol 
açdı». 
«H
ər yerdə, hər zaman, fəqət xüsusi ilə  islam ölkələrində 
q
ədimçilər dini bəhanə  edərək cəditçilərə  etiraz, ya da hücum 
etmişlər» - bu fikirdə olan İ.Qaspiralı islam dünyasına xas olan, onu 
bürüy
ən bu hala «baxdıqda qan ağlamamağın» mümkün olmadığını 
yazır. O qeyd edir ki, bizim Rusiya qədimçiləri o dərəcədə qəflətə 
yatmışlar,  o  dərəcədə  cahildirlər ki, əsrimizin  ən böyük 
t
ərəqqipərvər, maarifçi xadimləri haqqında danışanda «onlar Misiri, 
İstanbulu  pis  günə  qoydular»  -  deməkdən belə  çəkinmirlər. 
M
əqalənin sonunda İ.Qaspiralı cəmiyyətə üzünü tutur, onu xəbərdar 
edir: «Bel
ə  gedərsə,  daha  çox  qamçı  yeyərik, daha dərinə 
yuvarlanarıq və heyvanlıqda davam edərik». 
 
 
Rusiya müs
əlmanlarının tərəqqisinin başlanğıcı 
 
«T
ərcüman»ın  əlavəsi kimi nəşr  olunan  16  səhifəlik bu 
risal
ədə XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərini «yeni kitablar, yeni 
m
əktəblər, tələbələr, teatr, xeyriyyə cəmiyyətləri, mətbəələr» - deyə 
yazaraq  xarakteriz
ə edən İ.Qaspiralı Rusiya müsəlmanları arasında 
əvvəlki illərə  nisbətən «xeyli hərəkət  olduğunun  inkar  olunmaz» 
s
əviyyəyə  çatdığını  qeyd  edir  və  bu «xəfif hərəkətin» gələcək 
t
ərəqqinin başlanğıcına çevriləcəyini göstərir. Əgər bundan 20-25 il 
əvvəl Rusiyada müsəlmanlar yalnız dini kitablar nəşr edirdilərsə və 
vur-tut elm v
ə  ədəbiyyata  dair  3  kitab  buraxılmışdırsa  (tanınmış 
türkoloq V.Radolfun (1837-
1918) uşaqlar üçün Kazanda nəşr etdiyi 
(1872) «Bilik», Q
əyyum  əfəndi Nəsirovun (1825-1902) illik 
«Salnam
ə»si, M.F.Axundovun (1812-1878) 1859-cu ildə  Tiflisdə 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
119
 ~ 
 
«T
əmsilat»  adı  ilə  buraxdığı  komediyalar),  indi  kitab  nəşri 
sah
əsindəki irəliləyiş açıq-aşkardır. 
Q
əzetlər, məktəblər, xeyriyyə  cəmiyyətləri teatr, mətbəələr 
bar
ədə də eyni fikri söyləməyin mümkünlüyünü vurğulayan müəllif 
20 il 
əvvəl «universitet təhsilli bir adamımız»ın (H.Zərdabi nəzərdə 
tutulur  –  T.A.) indi is
ə  onların  sayının  100-dən  artıq  olduğunu, 
«müasir t
əhsil  görmüş  bir  xanımımız»ın  (H.Zərdabinin  xanımı 
H
ənifə xanım nəzərdə tutulur – T.A.) indi isə belələrinin sayının 20-
y
ə çatdığını fərəhlə bildirir, Bakı, Qarabağ, Gəncə və Baxçasarayda 
teatrların,  Vladikafkazda,  Krımda,  Peterburqda,  Kazanda, 
Xankirmanda, Semipalatinksd
ə, Həştərxanda xeyriyyə  cəmiy-
y
ətlərinin, Kazan və  Tiflisdən  sonra  Bakıda, Baxçasarayda, 
Orenburqda m
ətbəələrin,  Baxçasarayda,  Şəkidə, Kulcada, 
Şamaxıda,  Naxçıvanda  yeni  tipli  məktəblərin fəaliyyətini tərəqqi 
dövrünün  başlanğıcı  kimi  dəyərləndirir. Müəllif daha sonra 
xronoloji  ardıcıllıqla  1884-1901-ci illərdə  Rusiyada  –  Bakı, 
Baxçasaray,  Kazan,  Tiflis,  Ufa,  Orenburq,  Peterburq,  Daşkənd, 
İrəvanda nəşr olunmuş dini, ədəbi, elmi kitabların, dərslik və dərs 
v
əsaitlərinin nəşr  ili,  müəllifi göstərilməklə  adlarını  yazır.  Yeri 
g
əlmişkən qeyd edək  ki,  Qaspiralının  təqdim etdiyi bu mənbə 
tarixçil
ər, jurnalistlər,  kitabşünaslar,  din  xadimləri, pedaqoqika və 
t
əhsil tarixinin tədqiqatçıları üçün maraqlı, əvəzolunmaz, məxəzdir.