Bütün türkl ərin tərcümanı ~ 1 ~ Abid Tahirli

Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
69
 ~ 
 
anlamağa  başladı.  Düşüncələrdə  təyəqqüz (oyanma –  T.A.) hasil 
oldu. Mill
ət xəstə, dərmana, ziyaya möhtac olduğunu etiraf etməyə 
başladı. «Tərcüman»ın böyük xidməti də budur» (sitat 1903-cü ildə 
«T
ərcüman» qəzetinin 20 illik yubileyi münasibəti ilə  Orenburq 
ziyalılarından  Məhəmməd Fatih Kəriminin 1904-cü ildə 
Orenburqda n
əşr etdirdiyi «Krıma səyahət» adlı kitabından tanınmış 
qaspiralışünas  Zəfər  Qaratayın  hazırladığı  «Dua  məclisi»  adlı 
m
əqalədən götürülmüşdür). 
«Bütün ömrünü din v
ə  qan  qardaşları  xeyrinə  həsr  etmiş 
böyük  bir  şəxs  bu  gün  aramızdan  ayrıldı.  Millətin səadətini hər 
şeydən irəli  tutmuş,  insaniyyət və  tərəqqi  yolundakı  səylər bütün 
dost v
ə  düşmənlərinin təqdirlərini cəlb  etmiş  alicənab bir qəlb bu 
gün h
ərəkətdən durdu. Bu gün böyük türk-tatar  dünyasının 
yolbaşçısı  olan  ən parlaq ulduz söndü. Bu ulduzun sönməsi türk-
tatar  dünyasının  şərqindən qərbinə,  şimalından  cənubuna qədər 
görül
əcək və  hər yerdə  özünün dəhşətli təsirini icra edib həssas 
q
əlbləri titrədəcəkdir.  İsmayıl  bəyin həyatı  Rusiya  müsəlmanları 
üçün özbaşına müstəqil bir dövr, özbaşına müstəqil bir tarixdir. Bu 
dövrd
ə Rusiya müsəlmanları yenidən dünyaya gəldilər. Bu dövrdə 
dilli v
ə  ədəbiyyatlı  oldular.  Milli  mətbuata, mədəniyyət və 
insaniyy
ət fikrinə girmələri də bu dövrdədir. 
Xülas
ə, Rusiya müsəlmanları  arasında  yeni  maarifin  və 
m
ədəniyyətin  yayılmasının  başı  mütləq  İsmayıl  bəy  Qaspiralıyə 
çatıb  dayanmaqda  və  Rusiya müsəlmanları  arasında  millət və 
camaat xidm
ətində  olan nə  qədər  şəxslər  varsa,  bunların  hər biri 
İsmayıl bəyi özlərinə ustad hesab etməkdə və onun şagirdi olmaqla 
özl
ərini bəxtəvər saymaqdadırlar».  («Böyük  milli  matəm» 
m
əqaləsindən. «Vakit», 12 oktyabr 1914). 
 

• Abid  Tahirli
 
~ 
70
 ~ 
 
V
əkil  İ.Sıtkı  Oğuzbəyov:  «O,  türklük  davasında  həqiqətən 
böyük xidm
ətlər etmiş bir müctəhid, bir türk alimi idi. O, həqiqi bir 
müs
əlman, islam dininin  təəssüblə  əlaqəsi  olmadığına inanan 
h
əqiqi bir mömin idi. 
Qaspiralı  dünya  dinlərini də  araşdırmışdı.  Müsəlmanlığın 
ağla  ən  uyğun  bir  din  olduğunu  dəlillərlə  qəbul edən bir insan 
olduğu  üçün  bir  tərəfdən türklüyə, türk dilinin vəhdətinə, bir 
t
ərəfdən də  müsəlmanlığın  xurafatdan  təmizlənərək  layiq  olduğu 
mövqey
ə çatacağına inanan bir müctəhid və bu yolun tərəqqisi üçün 
çalışan bir mücahid idi». (Mərhum İsmayıl Qaspiralı və bir xatirə. 
«Əməl» dərgisi, № 7, noyabr 1961). 
 
 
Ukraynanın 
sabiq 
Prezidenti 
Leonid 
Kuçma: 
«Zamandaşları  onu  sayqı  ilə  müəllimlərin müəllimi, nəhəng 
adlandırırdılar,  Krım-tatar  xalqının  ən  şanlı  övladlarından  biri 
İ.Qaspiralı  dünya  miqyaslı  mütəfəkkirlər  sırasında  nüfuzlu  yer 
tutmaqdadır».  (Ağməscid, 14-15 may 1991-ci ildə  İ.Qaspiralının 
150 illik yubileyind
əki çıxışından). 
 
 
Doç.dr. Turqay Uzun 
(Muğla  Universiteti):  «İsmayıl 
Qaspiralı türk ulusunun bir bütün olduğuna, coğrafi və dildən gələn 
f
ərqliliklərin bu bütövlüyü poza bilməyəcəyinə  inanmış  və  bu 
s
əbəblə  dil birliyini əngəlləyəcək və  türk  xalqları  arasında 
anla
şmanı  çətinləşdirəcək ünsürlərə  qarşı  mücadilə  edilməsinin 
vacibliyini  qeyd  etmişdir.  Qaspiralı  türk  birliyi  üçün  gərəkli 
gördüyü düşüncə birliyi məsləyini dil birliyi ilə əlaqələndirmiş, dil 
birliyi gerç
əkləşmədən  Türk  xalqlarının  birləşməsindən söz edilə 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
71
 ~ 
 
bilm
əyəcəyi fikrində  olmuşdur».  («İlk  türk  maarifçilik  hərəkatı: 
c
əditçilik və İsmayıl Qaspiralı» məqaləsindən). 
 
 
Prof.dr.  Əhməd  Bican  Ərcilasun:  «Qaspiralının  başladığı 
v
ə İlminskinin təhlükəli bir proses kimi qələmə verdiyi «ortaq dil» 
ideyası  Kazanda  olduğu  kimi  Azərbaycanda da böyük əks-səda 
doğurmuşdur.  20-ci  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycan  əbədi dili ilə 
bağlı mübahisələrin olduğu məlumdur: Osmanlı türk ədəbi dilindən 
istifad
ə edənlərlə xalq danışıq dilindən yararlanaraq yeni bir ədəbi 
dil yaratmaq ist
əyənlər  arasında  şiddətli  münaqişələr  olmuşdur. 
H
ələ 1876-cı ildə H.Zərdabi «Əkinçi» qəzetində (№ 14) türkcənin 
ümumil
əşdirilməsi təklifini irəli  sürmüşdür.  Osmanlı  türk  ədəbi 
dilini müdafi
ə edənlər Əli bəy Hüseynzadənin «Füyuzat», «Şəlalə» 
v
ə  «Dirilik» məcmuələrində  fəaliyyət göstərdilər. 1920-ci illərdə 
Türkiy
ə  ədəbi dili Azərbaycanda  artıq  təhsil dili kimi qəbul 
edilmişdi.  Bu  durumun  1930-cu illərə  qədər davam etdiyini 
prof.Tofiq  Hacıyev  nümunələrlə  sübuta  yetirmişdir».  («İsmayıl 
Qaspiralının fikirləri» məqaləsindən). 
 
 
ABŞ  türkoloqu  Edvard  J.Lazzerini:  «Gözlənilən nəticələr 
(söhb
ət «Tərcüman»ın  nəşrindən  sonrakı  nəticələrdən gedir – 
n
əzərdə  tutulur  –  T.A.) bir tərəfdən iqtisadi geriliyə  rəvac verən, 
c
əhaləti körükləyən və siyasi zəifliyi bəsləyən müsəlmanların zehni 
geriliyin
ə  son verilməsi, digər  yandan  imperiyanın  daha  ədalətli, 
daha ah
əngdar və  daha güclü hala gətirilməsində  müsəlmanlar ilə 
ruslar arasında bərabər bir ortaqlığın başladılması idi. Bu bir adam 
v
ə  çiçəyi  burnundakı  qəzetçi üçün əlçatmaz  iş  olsa  da,  qeyrət və 

• Abid  Tahirli
 
~ 
72
 ~ 
 
zamanla  «kiçik  şeylərin böyüyəcəyi, çətin  işlərin  asanlaşacağı  və 
uzaq  şeylərin  yaxınlaşacağına  dair  sarsılmaz  inancın  sürüklədiyi 
Qaspiralı və «Tərcüman» üçün belə deyildi. 
…Zamanla «T
ərcüman» modernizmin simvoluna çevrildi. 
Bu etiba
rla  da  adı  Rusiya  müsəlmanlarına  özləri və  digər bir 
çoxlarının keçən yüz il və sonrasında ardınca düşdükləri bu abidəvi 
əməli  xatırladır»  («İsmayıl  bəy  Qaspiralının  «Perevodçik»  - 
«T
ərcüman»ı:  modernizmin  bir  tribunası»  məqaləsindən, çevirəni 
Bül
ənt Tanatar). 
 
 
Dr. Brian G.Villiams:  «1914-cü ild
ə  vəfat edən 
İ.Qaspiralıya münasibət Sovet dövrünün ilk on ilində müsbət olmuş, 
sovet n
əşrlərində  onun fəaliyyəti təqdir  edilmiş,  sovet  qəhrəmanı 
s
əviyyəsinədək  qaldırılmış,  Baxçasaraydakı  evi  muzey  edilmişdir. 
1930-cu ill
ərdə  Stalinin «millətçi  damğası»nın  işə  düşməsi ilə  bir 
anda  Qaspiralının  «sosialist  ikona»  rolu  sona  çatdı,  adı,  əməlləri 
t
əzyiqə  məruz  qaldı,  ev  muzeyi  bağlandı,  sümürücü  burjua 
nümay
əndəsi kimi tənqidlərə məruz qaldı. Sovet islam tədqiqatçısı 
Lyu
tsiyan  Klimoviç  «Çarlıq  Rusiyasında  islam»  adlı  əsərində 
Qaspiralını  burjua  sümürücülərinin «ən  şaşaalı»  adlandırdığı 
Qaspiralıya qarşı borda atəşini başlatdı… 
…Müs
əlman fanatizminə  qarşı  mücadiləsində  və  milləti 
birl
əşdirmək və dünyəviləşdirmək istiqamətindəki fəaliyyətinə görə 
gerç
əkdən «Krımlı bir Atatürk» adını qazandırmışdır. 
…Qaspiralını  Krım  tatar  millətçilərinin  atası  adlandırmaq 
olar».  («İsmayıl  Qaspiralının  mirasını  yenidən  şərh etmək:  Krımlı 
Atatürkmü,  rus  işbirlikçisimi,  yoxsa  Rusiya  imperatorluğuna  pan-
türkçü bir t
əhdit» məqaləsindən. Çevirəni Bülənt Tanatar). 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
73
 ~ 
 
İbrahim 
Dilmaç: 
«Modern zamanlarda türk 
milliyy
ətçiliyinin  ən önəmli  düsturunu  İsmayıl  Qaspiralı,  qaynağı 
da onun çıxardığı «Tərcüman» qəzetidir… Qaspiralı ən əvvəl təhsil 
olmaq üzr
ə  çeşidli sahələrdə  gətirdiyi yeniliklərlə  türk 
modernl
əşməsinin  önünü  açan  adamdır…  «Tərcüman» qəzetinin 
şüarı  olan  «Dildə, fikirdə,  işdə  birlik» bu gün belə  mənasını 
qorumaqda v
ə  yol göstəricisi  olmaqdadır.  Bir  Krım  tatarı  olan 
İsmayıl Qaspiralıdan sonra Kazan tatarlarından olan Yusif Akçura 
modern türkçülük c
ərəyanının  ən önəmli ikinci ideoloqudur». 
(«Modern  türk  düşüncəsinə  «cədidçi»  ənənəsinin təsiri» 
m
əqaləsindən). 
 
 
Safter Nağayev: «Millət atasının vəfatı haqqında ilk olaraq 
Az
ərbaycanın  sevilən  övladı  Nəriman Nərimanov,  türkistanlı 
c
ədidçilərin öndəri Mahmudxoca Behbudi, özbək  ədəbiyyatının 
görk
əmli nümayəndəsi Həmzə  və  ardınca  digərləri  duyğularını 
b
əyan etdilər. M.Behbudi «Ayna» dərgisinin 1914-cü il 49-cu 
nömr
əsindəki «İsmayıl bəy həzrətləri ilə söhbət» adlı məqaləsində 
Qaspiralı  ilə  İstanbuldakı  görüşlərindən bəhs edərək onun xatirəsi 
önünd
ə  baş  əydiyini  yazır  və  qeyd  edirdi:  «Ah,  ustadımızı  itirdik, 
kim bilir, b
əlkə də o yuxuya getmişdir, röya dünyasındadır. Bundan 
sonra  ustadımızın  ruhu  ilə  söhbət edərik». Həmzənin «Fərqanə 
s
ədası» qəzetinin 22 və 28 sentyabr 1914-cü il tarixli nömrələrində 
t
əziyə və mərsiyəsi dərc olunmuşdur… 
Qaspiralının  Türkistandakı  fəaliyyətlərini ilk dəfə 
araşdıranlardan  özbək alimləri  Salih  Qasımov,  Bəyalı  Qasımov, 
Şirəli Turdiyev və  digərlərinin  adını  hörmətlə  çəkirik». («Dildə, 

• Abid  Tahirli
 
~ 
74
 ~ 
 
fikird
ə, işdə birlik: Qaspiralı və Türkistan» məqaləsindən. «Qardaş 
ədəbiyyatlar» dərgisi, № 26, yanvar-mart 1994). 
 
 
Tarixçi, türkoloq, Başqırd istiqlal hərəkatının öndəri Zeki 
Velidi  Toğan:  «O, bu əsərdə  («Rusiya müsəlmanları»  nəzərdə 
tutulur  –  T.A.) rus idar
əsi altındakı türk-tatarların bir soya mənsub 
xalq  olduğu  və  ruslarla dil tapmaqla Qərb mədəniyyətlərinə 
yiy
ələnə  biləcəkləri fikrini irəli sürdü. Türkcə  buraxdığı 
kitabçalarında o, işarət edirdi ki, əgər türk-tatarlar ayrı-ayrı qruplar 
halında  dağınıq  qalarsa,  sonluq  fəlakətli  olacaqdır.  Qurtuluşun  tək 
yolu yeni Q
ərb mədəniyyətinə  qatılmaq  üçün  birlikdə  hərəkət 
etm
ələri gərəkliyini onlara öz dilləri vasitəsi ilə  çatdırmağa  cəhd 
göst
ərdi («Qaspiralı İsmayıl» məqaləsindən. «The encyclopaedia of 
islam»,  New  Edition,  V.II.1965,  Leiden.  «Qardaş  ədəbiyyatlar» 
d
ərgisi, № 26, 1994. Tərcümə edəni prof.dr. Ə.Y.Akpinar). 
 
 
Krım  Milli  məclisinin sədri,  qaspiralışünas  alim  Mustafa 
Əbdülcəmil  Kırımoğlu:  «İsmayıl  bəy  Qaspiralı  xalqımızın,  türk 
dünyasının  ən  böyük  insanlarından  biridir.  …O  bizim  xalqımız 
üçün 
ən mühüm insandır. Onun fikirləri ilə Krımdakı problemləri də 
aşmaq  bizim  üçün  daha  asan  olacaqdır.  Çünki  heç  bir  türk  xalqı 
t
əkbaşına  problemlərini həll edə  bilməz. Bu problemlərin həll 
olunmasının tək yolu bərabər olmaqdır». (M.Ə.Kırımoğlu ilə Kamal 
Çaprazın  müsahibəsindən. «Tarih ve medeniyyet» dergisi, ocaq, 
1995). 
 
 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
75
 ~ 
 
Ayxan Göysan:  «T
əhsil deyildiyi zaman Rusiya türk və 
müs
əlmanlarının yaxından tanıdığı, onların yüksəlməsi üçün çalışıb, 
t
əzyiqlərə  məruz  qalmış  ülküçü  türk  mütəfəkkiri və  jurnalisti 
İsmayıl  bəy  Qaspiralını  (1851-1914)  xatırlamamaq  olarmı?» 
(«Qaspiralı İsmayıl bəy və üsuli cədidçiliyi» məqaləsindən, «Türk 
kültürü», № 18, 1964-cü il). 
«Qaspiralı türkçü olduğu qədər də islamçı idi. …Qaspiralı-
nın islamlığı fanatizm və kor-koranə inanış deyildir». («İsmayıl bəy 
Qaspiralı» məqaləsindən. «Türk kültürü», № 23, 1964). 
 
 
Nevin Okay: «B
əzi düşüncələr vardır ki, o bizə yasaqdır» - 
İsmayıl bəy Qaspiralının bu cümləsini nə zaman oxusam, gözümün 
önün
ə  dümdüz, sonu görünməyən  dünyalara  açılan  bir  düzənlikdə 
duymaqdan,  düşünməkdən və  gülməkdən məhrum  edilmiş  külüng 
vuran insan yığını gəlir. 
…Qaspiralı üçün əsarət problemi mədəniyyət problemidir… 
Qaspiralı üçün Şərq məsələsi maarif məsələsidir. … «Tərcüman» bu 
diyarda azadlığın da ifadəsi olduğunu göstərmişdir» («Əsir millətlər 
v
ə İsmayıl Qaspiralı» məqaləsindən. «Türk kültürü», № 21, 1964). 
 
 
A.Battal-Taymas:  «…M
ən bu məşhur  türkü  həyatımda  ilk 
d
əfə  idi ki, görürdüm.  Ustad  bizi  yaşıl  rəngli bir Buxara əbası 
geyinmiş olduğu halda ayaq üstə qarşıladı. Qarşısında durduğumuz 
bu  ulu  şəxs  ortadan  bir  az  uca  boylu,  ağ  üzlü,  çəkmə  burunlu, 
k
əskin  baxışlı  idi…».  («Mən onu gördüm» məqaləsindən. «Türk 
kültürü», № 69, 1968). 
 

• Abid  Tahirli
 
~ 
76
 ~ 
 
Altan D
əliorman: «Türk mətbuat tarixinin ən diqqətə dəyər 
simalarından  biri  şübhəsiz,  İsmayıl  bəy  Qaspiralı  və  qəzetlərindən 
d
ə  biri  onun  çıxardığı  «Tərcüman» qəzetidir. … «Tərcüman» 
q
əzetinin təsiri  rusların  «Novoye  vremya»,  ingilislərin «Taym» 
q
əzetinin təsirindən min dəfə böyük olmuşdur» («İsmayıl Qaspiralı 
v
ə «Tərcüman» qəzeti», «Türk kültürü» dərgisi, № 69, 1968). 
 
 
«Türk ansiklopedisi»: 
«İ.Qaspiralı  üçün  tək  şərəfli vəzifə 
mill
ətdaşlarını  və  dindaşlarını  oyandırmaq  və  tərəqqi etdirmək 
yolunda mübariz
ə etmək və çalışmaqdır» («İsmayıl bəy Qaspiralı» 
m
əqaləsindən, VII cild, Ankara, 1969). 
 
 
İsmayıl Asanoğlu Kərim: «Qaspiralı müəllim olaraq məktəb 
v
ə  mədrəsələr  üçün  bir  sıra  gərəkli dərsliklər  hazırladı.  Bunların 
arasında matematikalar («Hesab muxtasar. Amel xamse və mesail-i-
xesabie», «Muxtasar ilm-i-hesab»), qrammatikalar («Sarf-
ı-türk», 
«İlm-i-sarf») və  bir çox digərləri  var.  Onun  özü  hazırladığı 
«R
əhbər-i-muallim» və  bir neçə  cildlik «Xoca-i-subyan» dərsliyi 
30-
a yaxın dəfə nəşr edilmişdir. Qaspiralınin nəşr etdiyi dərsliklərin 
çoxu  Avropa  standartlarına  uyğundur».  («Qaspiralınin  kitabları» 
m
əqaləsindən). 
 
 
Yazıçı-publisist  İlqar  Qasımov:  «Türk  xalqlarının 
maarifl
ənməsində  mədəni inqilab edən böyük mütəfəkkir  İsmayıl 
b
əy  Qaspiralı  xalqa  xidməti  əsas tutub  ömrünün  otuz  ilini  onların 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
77
 ~ 
 
savadlanmasına və biliklərə yiyələnməsinə bağışladı». («Uzaqgörən 
maarifçi» m
əqaləsindən, «Azərbaycan müəllimi», 19 aprel 2001). 
«İsmayıl bəyin təhsildə apardığı islahatlar xalq və cəmiyyət 
t
ərəfindən birmənalı qarşılanmadı. Bu yeniliyin ilkin mərhələsində 
əleyhdarları  tərəfdaşlarından  qat-qat çox oldu. Dindarlar və 
fanatikl
ər  İsmayıl  bəyin  ideyalarına  qarşı  sərt mövqe tutub onu 
islamdan üz dönd
ərən  bir  adam  kimi  günahlandırdılar.  Lakin 
c
əhalətə  qarşı  mübarizəyə  qalxan böyük islahatçı  öz  əqidəsindən 
dönm
ədi, bu istiqamətdə  işlərini səbrlə  davam etdirib, təhsildəki 
islahatlarını  mərhələlərlə  həyata keçirdi. Bütün ömrü boyu islam 
dinin
ə  hörmətlə  yanaşan  və  onu təbliğ  edən  İsmayıl  bəy  Quranın 
müq
əddəsliyini etiraf edib, maarifin xalqa xidmətindəki rolunu 
açıqlayıb  yazırdı:  «Quran  bizim  müqəddəs  kitabımızdır.  O  bizi 
oxumağa,  işləməyə  və  doğru  yaşamağa  çağırır.  Maarif  də  insana 
xidm
ət edir. Bəzi müsəlmanlar fikirləşir  ki,  Quran  və  maarif bir-
birin
ə  mane olur, əksinə. Mənəvi ruhumuzun saflığı  üçün  Quran 
lazımdır.  Maarif  isə  bədənimizin  sağlamlığına  xidmət edir». 
(«Uzaqgör
ən maarifçi» məqaləsindən. «Azərbaycan müəllimi», 19 
aprel 2001). 
«Dild
ə, fikirdə,  işdə  birlik»  şüarı  altında  türk  tatarların 
birliy
ə  səsləyən böyük mütəfəkkir  İsmayıl  bəy  Qaspiralı, heç bir 
mübaliğəsiz deyə  bilərik ki, hələ  sağlığında  nəhəng Avrasiya 
materikind
ə  yaşayan  bütün  türk  xalqları  arasında  geniş  tanınıb, 
onların,  eləcə  də  Şərq müsəlmanlarının  dərin hörmətini  qazanıb. 
Türk  dünyasında  böyük  nüfuza  malik  olan  İsmayıl  bəy  Qaspiralı 
sad
ə  xalqdan  tutmuş  ən mötəbər dairələrə  qədər daima rəğbətlə 
qarşılanıb və alqışlanıb.  
Krım-tatar  ədəbiyyatşünası,  filologiya  elmləri doktoru, 
professor  İsmayıl  Həsən  oğlu  Kərim  türk  xalqlarının 

• Abid  Tahirli
 
~ 
78
 ~ 
 
maarifl
ənməsində  əvəzsiz yeri olan böyük naşir  İsmayıl  bəy 
Qaspiralınin məşhur  «Tərcüman» qəzetinin fəaliyyəti və  tarixi 
üz
ərində uzun illərdən bəri apardığı araşdırmaları ümumiləşdirərək, 
qiym
ətli bir tədqiqat  əsərini («Qaspiralınin  «canlı»  tarixi  (1883-
1914) yaradıb və «Tərcüman»ın say-seçmə sayları ilə bir yerdə nəşr 
etdirib». («T
ərcüman»da Azərbaycan mədəniyyəti» məqaləsindən. 
«525-ci q
əzet», № 147, 26 iyul 2001). 
«Krım-tatar  xalqı  sürgün  olunduğu  səbəbindən uzun illər 
davamında  İsmayıl  bəy  Qaspiralınin  ədəbi irsi onlar tərəfindən 
araşdırılmadı. 1999-cu ildə  Krım-tatar  ədəbiyyatşünası  İsmayıl 
H
əsən  oğlu  Kərim  türk  dünyasının  bənzərsiz dahilərindən olan 
İsmayıl  bəy  Qaspiralınin həyatı  və  yaradıcılığı  ilə  bağlı  doktorluq 
dissertasiyasını  Alma-Ata  şəhərində  müdafiə  etdi.  İsmayıl  Həsən 
oğlu  Kərim elə  həmin ildə  də  böyük  naşirin  məşhur  «Tərcüman» 
q
əzetinin fəaliyyəti və  tarixi üzərində  uzun illərdən bəri  apardığı 
araşdırmaları ümumiləşdirərək qiymətli bir tədqiqat – «Qaspiralınin 
ömürlüyü» (1883-1914) 
əsərini yazdı və «Tərcüman» qəzetinin say-
seçm
ə sayları ilə bir yerdə nəşr etdirdi». («Zamanlara qalib gəlmiş 
böyük türkçü» m
əqaləsindən. «Ədəbiyyat qəzeti», 11 may 2001). 
«İsmayıl  bəy  Qaspiralı  ömrünün sonunacan türk-tatarların 
g
ələcək talelərini  düşünüb  onların  qayğısına  qaldı.  Qələmi ilə 
üsyana  qalxıb  «dildə, fikirdə,  işdə  birlik»  şüarı  altında  türk 
xalqlarını  birliyə  səsləyən  İsmayıl  bəy  Qaspiralı  mübaliğəsiz deyə 
bil
ərik ki, hələ sağlığında nəhəng Avrasiya qitəsində yaşayan türk 
xalqları  arasında  tanınıb,  bu  xalqların  və  Şərq müsəlmanlarının 
d
ərin hörmətini və məhəbbətini qazanıb. 
1893-cü ild
ə Buxara əmiri mir-Səid Əbdül Əhəd xan İsmayıl 
b
əyi digər  mükafatlarla  yanaşı  Üçüncü  dərəcəli  Dan  Ulduzu  Qızıl 
Ordeni il
ə, 1894-cü ildə  Türkiyə  Sultanı  Abdulla  Xəlilxan 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
79
 ~ 
 
Dördüncü d
ərəcəli Mecdie Ordeni, 1904-cü ildə  İran  şahı 
Müz
əffərəddin Şah Üçüncü dərəcəli Günəş və Aslan Ordenilə təltif 
etmişlər. 
M
ədəni ictimai və  siyasi fəaliyyətinə  görə  1910-cu ildə 
İsmayıl bəy Qaspiralınin namizədliyi «Revu edu monde musulman» 
adlı  fransız  məcmuəsinin heyəti tərəfindən Nobel mükafatına 
t
əqdim  edilib».  («Türk  dünyasının  zəkası»  məqaləsindən. «525-ci 
q
əzet», 24 mart 2001). 
 
 
F
əlsəfə  doktoru Mənzər  İbrahimova:  «Rusiyada türk 
qadınları  hərəkatı  Azərbaycan və  tatar  xalqlarının  tarixi  və  mədə-
niyy
ətində təsadüfi mövzu deyil. Şərq qadınının emansipasiyasının 
Rusiya  imperiyasında  yaşayan  türk  xalqlarının  milli-azadlıq 
h
ərəkatı  ilə  bir  çox  türk  xalqlarının  taleyində  mühüm rol 
oynamışdır.  İllər ötdükcə  bu hərəkatın  tarixi  haqda  yeni-yeni 
bilgil
ərə  yiyələnirik: tək bədii  əsərlərlə  deyil,  həm də, məsələn, 
Türkiy
ədə  nəşr  edilmiş  «Şəfiqə  Qaspiralı  və  Rusiyanın  türk 
qadınları hərəkatı (1893-1920)» kimi memuarlarla tanış oluruq. 
Qeyd etm
ək  lazımdır  ki,  kitab  həm XX əsrin  əvvəllərində 
baş  vermiş  hadisələrə,  onların  iştirakçılarına,  bu  dövrün  görkəmli 
türk xadiml
ərinə dair geniş məlumatlarla zəngindir. Bu işdə doktor 
Şəngül  Hablemitoğlunun  və  doktor Nəcip  Hablemitoğlunun 
xidm
ətləri  əvəzsizdir.  Onlar  Şəfiqə  xanım  Qaspiralının  mənəvi 
z
ənginlik  dünyasının  oxuculara  çatdırılmasında  əllərindən gələni 
əsirgəməyiblər. Kitabın ilk nüsxəsi ilə tanışlığımıza imkan yaratdığı 
üçün h
əmvətənimiz  Ramiz  Abutalıbova  öz  minnətdarlığımızı 
bildirm
ək istərdik». («Fədakar  türk  qadını  –  Şəfiqə  xanım 
Qaspiralı» məqaləsindən. «Respublika» qəzeti, 23 yanvar 2000). 

• Abid  Tahirli
 
~ 
80
 ~ 
 
 
 
Fil.e.d. prof. Xeyrulla M
əmmədov: «Tərcüman» XIX əsrin 
sonu, XX 
əsrin əvvəllərində rusiyalı müsəlmanlara, birinci növbədə 
türk-tatar qövmün
ə  xidmət göstərmək məqsədilə  yaradılan  dövri 
m
ətbuat  orqanlarının  ən məşhuru,  ən  şöhrətlisi və  uzunömürlüsü 
olmuşdur. Əsrin əvvəlində Cəlil Məmmədquluzadənin Tiflisdə nəşr 
etdiyi satirik-yumoristik «Molla N
əsrəddin» jurnalı istisna edilmək 
şərtilə Rusiya imperiyasının islam etiqadlı, türk soylu vətəndaşları 
arasında «Tərcüman» qədər geniş miqyasda yayılan kütləvi şəkildə 
oxunan
,  şüurlara  qüvvətli təsir göstərən və  ən nəhayət,  zamanına 
gör
ə  ətrafına  nisbətən çoxlu oxucu və  abunəçi toplayan ikinci bir 
dövri m
ətbuat orqanı təsəvvürə gətirmək çətindir». 
«T
ərcüman»ın  nəşr  olunduğu  vaxt  kəsiyində  onun 
s
əhifələrində  Azərbaycan qədər tez-tez zikr olunan ikinci bir 
m
əntəqə  yoxdur.  Onun  Bakıdan,  Şəkidən,  Şamaxından,  Şuşadan, 
İrəvandan, Qoridən, Tiflisdən, Gəncədən, Ordubad və Naxçıvandan 
daimi müxbirl
əri vardı. 
H.Z
ərdabi, 
Ə.Topçubaşov, 
S.Vəlibəyov, F.Köçərli, 
N.N
ərimanov, S.M.Qənizadə, M.T.Sidqi və başqaları redaksiya ilə 
sıx  əlaqə  saxlayır,  baş  redaktorla  müxtəlif məsələlərə  dair fikir 
mübadil
əsi edirdilər. 
XIX 
əsrin sonu, XX əsrin əvvəlini əhatə edən otuz illik bir 
m
ərhələdə  Qafqaz müsəlmanlarının  həyatında  baş  verən mühüm 
hadis
ələr «Tərcüman»ın  səhifələrində  əks olundu. Qəzet 
Az
ərbaycan mühitinin səlnaməsi oldu. («Tərcüman»da Azərbaycan 
ədəbiyyatı» məqaləsindən. «Ədəbiyyat qəzeti», 17 noyabr 2000). 
«Naşir-mühərririn  Bakıda  S.M.Qənizadə  və  N.Nərimanov, 
İrəvanda F.Köçərli,  Naxçıvanda  M.T.Sidqi,  Şuşada  H.Vəzirov və 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
81
 ~ 
 
H.X.Qaradağı,  Qoridə  A.O.Çernyayevski və  S.Vəlibəyov, Tiflisdə 
M.H.Qayıbov  və  Ə.Axundzadə,  Teymurxanşurada  M.Ə.Talıbov, 
Peterburqda  Ə.Haqverdiyev  və  b. ilə  yaradıcılıq  əlaqələri diqqəti 
c
əlb edir». («Tərcüman»: Dildə, fikirdə, işdə birlik» məqaləsindən. 
«Ədəbiyyat qəzeti», № 26, 6 iyul 2001).  
«
Qaspiralınin ölüm xəbəri  Rusiyanın  müsəlmanlar  yaşayan 
bütün vilay
ətlərində  olduğu  kimi,  Azərbaycanda da dərin kədər 
doğurdu.  Qəzetlərin həmin günlərdə  çıxan  saylarında  bu  böyük 
şəxsiyyət haqqında  müxtəlif səciyyəli  yazılara  və  matəm 
t
ədbirlərinin təsvirinə  geniş  yer  ayrılmışdı.  O  zaman  Bakıda  nəşr 
olunan «B
əsirət» qəzeti N.Nərimanovun  «Bağçasarayda  imtahan 
meydanı» məqaləsini dərc etdi (13 sentyabr 1914, № 21). «İqbal» 
q
əzeti isə  sentyabrın  14-də  çıxan  nömrəsini demək olar ki, 
bütövlükd
ə  İsmayıl  bəyə  həsr  etmişdi.  Qəzetin ikinci səhifəsində 
başda  İsmayıl  bəyin  portreti,  sağ  və  sol tərəflərində  Sənətulla 
İbrahimovun  «Yasi-əzim: böyük və  tarixi milli matəm», Xəlil 
İbrahimovun  «Uful»,  Hüseyn  Rzanın  «İsmayıl  bəy vəfat etdi» 
m
əqalələri, Məhəmməd  Hadinin  «Böyük  İsmayıl  bəy»  şeiri 
verilmişdi.  Bir  gün  əvvəl Təzəpir məscidində  keçirilən və  Zeynal 
b
əy Səlimxanov tərəfindən maliyyələşdirilən matəm yığıncağından 
reportaj d
ərc olunmuşdu. 
Mat
əm günlərində nəşrə başlayan «Dirilik» jurnalının birinci 
sayında İsmayıl bəy Qaspiralıyə xüsusi yer ayrılmışdı. Jurnalın üz 
qabığında  və  6-cı  səhifəsində  böyük millət xadiminin portreti, 
«Ustadi-
əzim  İsmayıl  bəy»  adlandırılan  «Türk  Yurdu» 
m
əcmuəsindən  götürülmüş  tərcümeyi-halı  və  Əlabbas  Müznibin 
«Sevgili  atamız  İsmayıl  bəy»  şeiri  verilmişdi».  («Türk  yurdunun 
yolbaşçısı» məqaləsindən. «Xalq qəzeti», 17 oktyabr 1996). 

• Abid  Tahirli
 
~ 
82
 ~ 
 
«Volqaboyunda,  Krımda,  Orta  Asiyada  milli  ədəbiyyatın 
ir
əliləyişinə  xidmət göstərən  yazıçılarla  yanaşı  Qafqazda  yazıb-
yaradan Sultan M
əcid Qənizadə, Nəriman Nərimanov, Əbdülssəlam 
Axundzad
ə və Axund Yusif Talıbzadə haqqında portret oçerk dərc 
etmişdi.  Bu  Rusiyanın  islam  türk  xalqlarının  yeni  dövr  vahid 
ədəbiyyat tarixini yaratmaq sahəsində ilk əməli addım və örnək idi. 
Burada t
əməli M.F.Axundov tərəfindən qoyulan realist sənət və 
onun yaradıcıları əhatə olunmuşdu. Haqqında söz gedən ədəbiyyat 
bütövlükd
ə  Azərbaycan modeli əsasında  yaranmışdı».  («Qaspiralı 
v
ə Azərbaycan» məqaləsindən. «Ulduz» jurnalı, 1992, № 9-10). 
«T
ərcüman» (1883-1918) XIX əsrin sonu, XX əsrin 
əvvəlində  Rusiya müsəlmanları  mühitində  nəşr  edilən qəzet və 
jurnalların  ən  uzunömürlüsü,  geniş  miqyasda  yayılanı  və  ən çox 
oxunanı  olmuşdur.  O,  bir  il  iki  ay  «Ziyayi-Qafqasiyə», səkkiz il 
yarım  «Kəşkül»,  bir  il  doqquz  ay  «Şərqi-Rus», 1905-ci il 
inqilabından  sonra  Qafqazda,  Krımda,  Volqaboyunda,  Türkistanda 
çıxan müxtəlif məsləkli dövri mətbuat orqanları («Həyat», «İrşad», 
«Tanq», «Molla N
əsrəddin», «Vətən xadimi», «Nur», «Azad xalq», 
«Yıldız»,  «Əl-əsəri-Əl-cədid»,  «Əl-islah»,  «Fikir»,  «İdil»,  «Dan 
yıldızı», «Vaxt» və s.) ilə paralel fəaliyyət göstərmişdir. 1891-ci ilin 
oktyabrında  «Kəşkül»ün  bağlanmasından  1903-cü  ilin  martında 
«Şərqi-Rus»un nəşrə başlamasına qədər təxminən 12 il «Tərcüman» 
Rusiya imperiya
sının  müsəlman  əhalisinə  məxsus yeganə  qəzet 
olmuşdur. 
Qazan,  Orenburq,  Qarasubazar,  Bağçasaray,  Uralsk,  Sibir 
tatarları  kimi  Cənubi Qafqaz türklərinin həyatı,  əliqələmli 
Az
ərbaycan  ziyalılarının  fəaliyyəti həmişə  böyük  Krım 
«murza»sının diqqət mərkəzində idi. 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
83
 ~ 
 
«T
ərcüman»ın redaktoru kimi fəaliyyət göstərdiyi otuz bir il 
ərzində Azərbaycan həyatında elə bir əlamətdar hadisə olmamışdır 
ki,  İsmayıl  bəy ona münasibət bildirməsin və  elə  az-çox  tanınan 
ziyalı  yox  idi  ki,  qəzetdə  adını  zikr  etməsin.  İllər bir-birini  əvəz 
edir,  ictimai  fikrin  inkişafında  təzə  meyllər  əmələ  gəldikcə,  ədəbi 
h
ərəkata yeni qüvvələr cəlb  olunduqca  İsmayıl  bəyi  əhatə  edən 
adamların  tərkibi dəyişir,  qələm  savaşında  «nozuhur»  adlar 
s
əslənirdi. Ötən  əsrin 80-90-cı  illərində  böyük millət xadimi 
«q
ərbliləşmək», müasir Avropa elmlərini müsəlman-türk xalqlarına 
öz ana dill
ərində  öyrətmək  ideyasını  meydana  qoyub,  bunu  xalq 
h
əyatına  tətbiq etmək  uğrunda  mübarizə  apararkən, o, «üsuli-
c
ədid»i özünə  məslək  seçib  xalqın  maariflənməsi yolunda böyük 
s
əylə  çalışan  Səid və  Cəlal Ünsizadə  qardaşları,  Əbdüssəlam 
Axundzad
ə,  Molla  Hüseyn  Qayıbov,  Səfərəli bəy Vəlibəyov, 
Firudin b
əy Köçərli, Sultan Məcid Qənizadə, Nəriman Nərimanov, 
M
əhəmməd  Tağı  Sidqi  Səfərov və  başqaları  ilə  sıx  əlaqə 
saxlamışdı.  Ədib  bunların  ictimai  fikrin  oyanışı,  siyasi  şüurun 
yüks
əlişi  və  milli mədəniyyətin dirçəlişi  sahəsində  xidmətlərini 
q
əzetdə  vaxtaşırı  işıqlandırıb  təbliğ  etməklə  müasir tərəqqi 
ideyalarının 
inkişafına 
misilsiz 
xidmət göstərmişdir». 
(«İ.Qaspiralınin  Ə.Hüseynzadəyə  «Açıq məktubu» məqaləsindən. 
«Ədəbiyyat qəzeti», 17 iyul 1992). 
«İsmayıl bəy Qaspiralı 1906-cı ilin 7 aprelində Tiflisdə nəşrə 
başlayan  «Molla  Nəsrəddin»  jurnalını  Azərbaycan mətbuatı 
tarixind
ə  orijinal hadisə,  Rusiyanın,  Türk-müsəlman  xalqlarının 
ədəbiyyatında satira və  yumorun dirçəlişinə  və  inkişafına  təkan 
ver
ən və  kömək edən yeni istiqamət kimi bəyənib təqdir etdi. 
«T
ərcüman»da verilmiş müxtəlif səpkili materiallardan görünür ki, 
jurnal f
əaliyyətə başladığı gündən İ.Qaspiralınin diqqət mərkəzində 

• Abid  Tahirli
 
~ 
84
 ~ 
 
olmuş,  onu rəngarəng publisistik vasitə  və  üsullardan istifadə 
etm
əklə  mərkəzi Rusiyada, xüsusilə  Krım,  Volqaboyu  və  Sibir 
tatarları arasında təbliğ etmişdir.  
İ.Qaspiralınin mülahizələri «Molla Nəsrəddin» və 
mollan
əsrəddinçilərin tarixi xidmətlərini təsdiq edən vəsiqə  idi. 
Çünki  bunlar  ardıcıl  surətdə  «müsəlman  qardaşlar,  gedin  dərsə, 
gedin s
ənətə, məşğul  olun  ticarətlə,  çalışın,  vuruşun  və  özünüzü 
m
ədəni millətlərin cərgəsinə  daxil edin» -  deyən («Molla 
N
əsrəddin»  jurnalı,  1908,  №  4),  böyüklüyü  və  əzəməti bütün 
müs
əlman, türk dünyası tərəfindən etiraf olunan maarif, mətbuat və 
ədəbiyyat  mürşidinin  dilindən  deyilmişdir».  («İ.Qaspiralı  «Molla 
N
əsrəddin»  haqqında»  məqaləsindən. «Azərbaycan müəllimi», 20 
may 1992). 
 
 
Fil.e.d.  prof.  Əziz  Mirəhmədov:  «Bir çox xalqlar kimi, 
az
ərbaycanlılar  da  Qaspiralınin qədir-qiymətini hələ  yüz il əvvəl 
d
ərk etməyə başlamışlar. Mətbuatda onun «böyük ustad», «millətin 
f
əxri» kimi ifadələrlə yad olunması bizə çox şey deyir. Heyif ki, bu 
hal otuzuncu ill
ərdə kökündən dəyişmişdir. Bütün ölkəmizi bürüyən 
ədalətsizlik  Krım  dahisini  də  «binəsib»  qoymamışdır.  Onun  adı 
qadağalar  siyahısına  düşmüş,  nəinki  yaşadığı  ev,  dərs dediyi 
m
əktəbin və nəşr etdiyi «Tərcüman» qəzetinin binası, hətta qəbri də 
dağıdılıb yerlə yeksan edilmişdir». 
Onun 1883-cü ild
ən başlayaraq nə az, nə çox 31 il Şərqi və 
Rusiyanın  məşhur  mətbuat  orqanlarından  sayılan  «Tərcüman» 
q
əzetini nəşr  etmək üçün göstərdiyi müdriklik və  qəhrəmanlığın 
q
ədrini Azərbaycanda hələ  XIX  əsrdə  başa  düşmüş  və  qiymətlən-
dirmişlər. 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
85
 ~ 
 
Bizim bel
ə mütəfəkkirlərimizdən birincisi bütün imperiyada 
ilk müs
əlman qəzeti  «Əkinçi»nin  banisi  və  redaktoru Həsənbəy 
Z
ərdabi olmuşdur. Tatar alimi Yusif Akçura düz deyir ki, Zərdabi 
v
ə  Qaspiralı  hər ikisi Rusiya müsəlmanlarının  milli  və  mədəni 
intibahı yolunda ən fəal, ən fədakar mücahidləri idi. 
Eyni  sırada  Əlibəy Hüseynzadə  və  Sorbonna məzunu, 
şərqşünas alim, publisist Əhmədbəy Ağayev (Ağaoğlu da), «Molla 
N
əsrəddin»  jurnalının  redaktoru,  dahi  yazıçı  Cəlil Məmməd-
quluzad
ə  də  vardı.  Onlar  «Tərcüman»ın  25  illiyi  münasibəti  ilə 
İsmayıl bəyə təbriklərində yazırdılar ki, biz sizi «qəhrəman müba-
riz» sayır, qarşınızda baş əyir və sizdən nümunə götürürük. 
Bunlar adi yubiley 
əhval-ruhiyyəsindən  doğan  təriflər 
deyildi. Xeyr. Bizim m
ətbuatımız  və  arxivlərimiz  İsmayıl  bəylə 
əlaqələr  haqqında  bir-birindən dəyərli məqalələr və  sənədlərlə 
z
əngindir. 
İsmayıl  bəy hər  şeydən  əvvəl, o zaman Azərbaycanda 
yetişən gənc ziyalılara göstərdiyi müəllimlik qayğısı ilə ürəkləri fəth 
etmişdi.  O,  sonralar  böyük  dövlət  xadimi,  yazıçı  və  jurnalist olan 
N
əriman Nərimanovun, maarifpərvər  yazıçı  Sultan  Məcid Qəniza-
d
ənin, habelə  Əhməd  Ağaoğlunun,  Cəlil Məmmədquluzadənin 
f
əaliyyətini diqqətlə  izləyir,  onların  nailiyyətlərini  vaxtında  görüb 
qiym
ətləndirirdi.  İsmayıl  bəy 1887-ci ildə  S.M.Qənizadəni öz 
maarifp
ərvərlik  işinə  cəlb  etmişdi.  («Bağçasaray  fədaisi» məqalə-
sind
ən. «Kommunist» qəzeti, 14 may 1991-ci il, № 90). 
 
 
Fil.e.d. prof. Nazif Ələkbərli (Qəhrəmanlı): «Hələ 1906-cı 
ild
ə  Firudin bəy Köçərli özünün «Azərbaycan dövri mətbuatının 
qısa icmalı» məqaləsində yazırdı: «Hazırda «Tərcüman» həftədə üç 

• Abid  Tahirli
 
~ 
86
 ~ 
 
d
əfə  çıxır.  Onun  məzmunu  xeyli  yaxşılaşmış  və  dili Azərbaycan 
dilin
ə  uyğunlaşdırılmışdır.  Belə  ki, indi qəzet az-çox  savadı  olan 
az
ərbaycanlılar  tərəfindən  asanlıqla  oxunur.  Ədalət tələb edir ki, 
«T
ərcüman»ın redaktoru cənab Qaspiralınin xidməti xüsusilə qeyd 
edilsin. H
əyatının  ağır  şəraitdə  keçməsinə  baxmayaraq, o, 25 il 
ərzində rus müsəlmanlarının maariflənməsi sahəsində qızğın enerji 
il
ə işləmiş və indi də işləməkdədir». («Azərbaycanın böyük dostu» 
m
əqaləsindən). 
 
 
Sevgi Kafalı: «Türk fikir həyatının zirvələrindən biri İsmayıl 
b
əy Qaspiralıdır. Başqa bir sözlə Türk fikir həyatının miladlarından 
biridir.  Tarixi  xronologiyada  bir  milad  vardır.  Bir  millətin fikir 
h
əyatında  isə  bir dənə  «milad» ola bilməz. Tarixi  hadisələri necə 
«miladdan önc
ə  –  miladdan sonra» deyə  ayırmaq  olursa,  İsmayıl 
b
əy Qaspiralını da Türk fikir həyatında bir milad qəbul etmək lazım 
g
əlir. Bu təsbitə  görə  belə  söyləmək də  mümkündür.  İsmayıl  bəy 
Qaspiralıdan  öncə,  İsmayıl  bəy  Qaspiralıdan  sonra…».  («İsmayıl 
b
əy Qaspiralının fikir dünyası və Qərb Türklüyü» məqaləsindən). 
 
 
Prof.dr. Vilay
ət Muxtaroğlu: «Tarixi torpaqları çar Rusiyası 
v
ə  SSRİ  tərəfindən  işğal  edilən  Türk  xalqlarının  bir  çox  tanınmış 
ədəbi, ictimai və  siyasi xadimləri kimi, tatar  Türklərinin böyük 
övladı,  Türk  birliyi  idealının  qurucularından  və  fikir  atalarından 
olan  Qaspiralı  İsmayıl  bəyin (1851-1914)  adı  da  uzun  illər öz 
v
ətənində  qadağan  edilmiş,  xatirələrdən silinməsi üçün mümkün 
olan h
ər vasitələrdən istifadə  olunmuşdur.  Qaspiralının  fikir  və 
s
əylərinin təhrif  edildiyi,  xalqının  amansız  siyasi  terrora  və  bitib-

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
87
 ~ 
 
tük
ənməz məhrumiyyətlərə  məruz  qaldığı  son  yarım  əsrdə  onun 
h
əyatı,  mühiti,  şəxsiyyəti, ictimai-siyasi fikirləri, maarifçilik və 
yazarlıq fəaliyyətləri ilk əvvəl Rusiya, daha sonra isə bütün dünya 
müs
əlmanlarını  birləşdirmək  uğrundakı  uzun  mübarizəsi, tarixi 
yönd
ən gerçək və  obyektiv olan elmi əksini xarici alimlərin, daha 
çox  Türk  araşdırıcıların  incələmələrində  özünü göstərmişdir.  Bu 
gün  İsmayıl  bəy  Qaspiralı  ilə  əlaqədar həqiqətlərin göstərilməsi 
m
əlum bir gerçəkdir.  Bu  böyük  fikir  adamını  və  məslək 
mücahidinin xalqa, Sovetl
ərin istədiyi kimi deyil, tələb olunan 
şəkildə  tanıdıldığı  bir  dövrdə  yaşayırıq,  onunla  əlaqədar 
inc
ələmələrin elmi nəticələrindən vaz keçmək mümkün deyil». 
(«Türk aliml
ərinin  araşdırmalarına  görə  Qaspiralı  İsmayıl  bəy» 
m
əqaləsindən). 
 
 
Prof. Fuad b
əy Köprülüzadə:  «Tərcüman»  yalnız  Krımda 
deyil, Kazanda, Qafqazda, Türkistanda, Çin Türkistanında, Sibirdə, 
Rumıniyada,  Bolqarıstanda,  Osmanlı  imperiyası  daxilində, xülasə 
bütün Türk ölk
ələrində  böyük bir təsirə  malik oldu; Türklərin və 
xüsusil
ə Rusiya Türklərinin milli intibahında mühüm bir amil oldu. 
H
ər tərəfdə İsmayıl bəyin bir çox təqdirgahları, ardıcılları yetişdi». 
«İsmayıl  bəy Türk-islam  dünyasında  «qadın»ın  yerini, 
mövqeyini yüks
əltmək üçün də  çox  çalışdı.  Onun  bir  məsələsi 
haqqındakı  fikirləri də  diqqəti cəlb edəndir: «Tərcüman»ın  şüarı 
«Dild
ə, fikirdə,  işdə  birlik!» düsturu ilə  xülasə  edilirdi.  Osmanlı 
ədəbi ləhcəsinin sadələşdirilmiş bir şəkillə qəzetini çıxaran İsmayıl 
b
əy müxtəlif  danışıq  şivələrinə  malik olan müxtəlif  türk  şöbələri 
arasında bir «ümumi ədəbi dil olmasını, türklüyün mədəni tərəqqisi 
üçün 
ən böyük vasitə hesab edirdi. O, bu çox doğru fikrini tamamilə 

• Abid  Tahirli
 
~ 
88
 ~ 
 
q
əbul etdirə  bilmədi, lakin bu  fikrin qələbəsi üçün əlindən gəldiyi 
q
ədər çalışdı. 
Bütün h
əyatını Türklüyün yüksəlməsinə sərf edən bu böyük 
adam  Türk  xalqının  əbədi  şükranına  layiqdir».  («İsmayıl  bəy 
Qaspiralı» məqaləsindən. «Cümhuriyyət» qəzeti,  7  mart,  1928,  № 
1377). 
 
 
Ayaz b
əy İshaki: «Bəli, İsmayıl bəy böyükdü, onun işləri də, 
etdiyi xidm
ətləri də böyükdür. Onun əkdiyi toxumlardan yetişəcək 
yemişlər də əhəmiyyətlidir. Onun əkdiyi güllərdən çıxacaq çiçəklər 
d
ə dilbərdir, gözəldir. Onun təməlini qurduğu bina da sağlamdır. 
Artıq İsmayıl bəy aramızda yoxdur. 
O, darürrahata getdi. Lakin onun 
əkdiyi toxumlar, çiçəklər, 
peyv
ənd etdiyi ağaclar bütün Rusiya boyunca dağıldı. Milyonlarla 
t
ələbələri onun başlatdığı işi alıb götürməyə, onun götürdüyü işləri 
böyütm
əyə  başladılar.  Belə  ulu bir ataları  olduğuna  sevinərək  işin 
sonuna götürül
ə biləcəyinə iman edərək işə girişdilər. Bu qəhrəman 
atalarının  nümunə  və  misal edərək  canlı  imandan  təcəssüm edən 
atalarının  cızdığı  yoldan  ayrılmamağa  əzm edərək  işə  tutuşdular». 
(«Böyük ustad İsmayıl bəy» məqaləsindən. «İl» qəzeti, 1914,  № 40). 
 
 
S
əlimə  xanım  Yaqub:  «İsmayıl  bəy müsəlman  qadın-
qızlarının  mənsub  olduqları  milləti minillik uzaq yuxusundan 
oyatdı. Kişilərin qalın qafalarına qadın-qızların hicabdan, əsarətdən 
xilas olmaları, onların da oxumaları lazım gəldiyi, qadın-qızın əsir 
dözümsüz  bir  şey  o  cahil  hüququ  insaniyyəti etiraf edilməmiş,  o 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
89
 ~ 
 
m
ədəniləşməmiş  qaldıqca  müsəlmanların  tərəqqiləri  haqqında  ağız 
açmanın belə doğru olmadığına dair fikir verdi. 
Xalqın  mədəni, iqtisadi və  ictimai cəhətdən irəliyə  gedə 
bilm
əsi  qadın-qızın  əsirlikdən  qurtulması  ilə  təhəqqüq edə  bilir. 
İsmayıl  bəy bunu özünün yüksək səsi ilə  hər yerdə  sarsılmadan, 
s
əbatla elan etdi. Bu həqiqət ona əfsanəvi  Baxçasaraydakı  günəşli 
açıq gün qədər məlumdur. Qadın-qız özünə aid məsələni anladı və 
onu t
əhəqqüq etdirmək üçün məşğul olmağa başladı. 
Müs
əlman  qadın-qızları  İsmayıl  bəyin məqsədini meydana 
çıxararaq  qiymətli  yolbaşçısını  unudulmayacaq  qədri üzərinə  ən 
göz
əl və  ən mətin heykəli  quracaqdırlar».  («Müsəlman  qadın  və 
qızlarının hamisi İsmayıl bəy Qaspiralı» məqaləsindən. «İl» qəzeti, 
№ 101, 1914). 
 
 
Osman b
əy  Akçoqraqlı:  «1917-ci  il  inqilabından  sonra 
Krımda  qurulmuş  Müsəlman Mərkəzi  İcraiyyə  Komitəsinin 
«Mü
əllimlər  İnstitutunun  Təsis Heyəti» tərəfindən nəşr  olunan 
b
əyannamədən: 
«Bizi  bu mühüm saatlarda milli ideal 
ətrafında  kafi  bir 
imanla, yüks
ək bir fədakarlıqla, sarsılmaz bir əzmlə toplayan nədir? 
Bunun tarixi ictimai s
əbəbləri də  buna hər  şeydən çox bizim 
cahilliyimizin 
ən böyük amil olduğunu hamımız təsdiq edirik. 
Krım müsəlmanları İcraiyyə Komitəsi elmdən, nurdan yetim 
qaldırılan zavalı tatar atalarını əsaslı məlumatla, həqiqi tərbiyə ilə, 
inc
ə hisslərlə yüksəldəcək müəllimlər yetişdirə bilmək üçün böyük 
mill
ət xadimi ölməz  İsmayıl  bəy  adına  layiq  bir  müəllimlər 
institutunu  açmağa  qərar  verdi.  Əcəba, bu millət qərarı  necə 
qarşılayacaq?  Əcəba millət özünün 30 illik müəllimini bu gün də, 

• Abid  Tahirli
 
~ 
90
 ~ 
 
sabah da mü
əllim olmaq sifəti ilə  görmək istəyirmi? Millət və 
İsmayıl  bəy  adı  ata  və  övlad kəlmələri  kimi  yaxın  və 
müt
ərəqqifdir». («Milli xəzinəmiz» məqaləsindən. «Tərcüman», 
1915, № 202). 
 
 
Fevzi b
əy Altuk: «Krım gəncliyinin əksəriyyəti və xüsusilə 
xaricd
ə  təhsil  alanlar  Krımda  dil  birliyi  məfkurəsi ilə  Turanda 
yaşayan  qövmlərin həyat və  istiqbalına  xidmət edən və  bu  əməlin 
hasil  olması  üçün  dəfələrlə  İstanbul,  Misir  və  Hindistanda  olmuş 
İsmayıl  bəy  Qaspiralınin  ətrafında  toplaşır  və  onunla həmfikir 
olaraq çalışırdılar». 
«Artıq  Dünya  müharibəsinin  olacağı  əsnada Hindistan 
s
əyahətindən  qayıdan  mərhum  ustadın  İstanbulda  əlini öpərək son 
d
əfə  vidalaşdığımız  zaman:  Övladım  Şərqin həyat günəşi  bu 
yaxınlarda  doğacaq,  onun  dadlı  hərarəti və  parlaq  ziyası  ilə 
mill
ətimiz  inkişaf  edəcəkdir. Bunu görə  bilmək bəxtiyarlıqdır. 
Lakin bu ziya gözl
ərinizi qamaşdırmasın. İstiqbalın və həyatın yolu 
çox  tikanlıdır.  Bu  tikanlar  ayağınıza  batmasın  deyə  ələ  düşən 
fürs
ətlərdən daima istifadə  etməlisiniz  demişdir».  («Krım  gəncliyi 
v
ə Rus inqilabı» məqaləsindən. «Krım» qəzeti, İstanbul, 1918). 
 
 
A.K.Hatif:  «Rusiya müs
əlmanları  üçün  bir  böyük  mürşid 
v
əzifəsini  görmüş  olan  mərhum  İsmayıl  bəy  Qaspiralı  Krımda 
«T
ərcüman» qəzetini nəşrə  başlamışdı.  Bu  qəzetin vəsaiti çox az 
idi. Ancaq m
ərhum  İsmayıl  bəy hər cür əngəllərə  sinə  gərdi, 
q
əzetini davam etdirməyə  müvəffəq oldu. Mərhumun milli 
f
əaliyyətini bütövlükdə  ifadə  və  təsvir etmək  mümkün deyildir. 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
91
 ~ 
 
Ancaq,  o  zamanlar  yuxarıda  göstərilənlər tərəfindən  çalışmamış 
olsaydı,  bu  gün  Rusiya  türklərində  görünən  milli  intibahın  hasil 
olmamış, yaxud geri qalmış olacağını söyləmək türk dünyasına həsr 
etdiyi xidm
ətin böyüklüyünü təqdir üçün kafidir. Mərhum 
f
əaliyyətində hər vaxt iki nöqtəni önə çəkirdi: 
Birincisi:  Şimalda  və  Cənubda  yaşayan  bütün  Rusiya 
müs
əlmanlarının eyni millət olduğu və Osmanlı Türkləri ilə din və 
qan qardaşı olduqlarını isbat etmək. 
İkincisi:  Hər tərəfdə  mədrəsələri islah etmək və  yeni 
m
əktəblər açmaqla maarifin tərəqqisinə nail olmaq». («Göy Bayraq 
altında milli fəaliyyət» məqaləsindən. İstanbul, 1918). 
 
 
Doktor Rza b
əy Nur:  «Son dövrdə  Krımda  İsmayıl  bəy 
Qaspiralı yetişib nəşr etdirdiyi «Tonquç» və «Tərcüman» qəzetləri, 
kitablar v
ə  açdığı  məktəblərlə  Krım  tatarlarını  oyandırmışdır.  Bu 
şəxs otuz illik cəsarət, fədakarlıq  və  uca bir milli hisslə  Krım 
tatarlarının gözlərini açmışdı. Onun yapdığı oyanma nuru hətta rus 
hökmü  altındakı  bütün  türklərə  də  çatmışdır.  Bu  ali  şəxs türk 
tarixinin oyanma dövrün
ə  xidmət edən böyüklərdəndir.  Krım 
tarixinin bu dövründ
ə mütləq bu ulu adama bir yer vermək və ondan 
hörm
ətlə bəhs etmək lazımdır». («Türk tarixi», İstanbul 1925, c.V, 
s
əh.63). 
 
 
H
əsən Səbri bəy Ayvazov:  «Onun fikirlərini,  əməllərini 
baltalamaq, öldürm
ək  artıq  mümkün  deyildir…  Çünki,  onlar 
mill
ətin  qanına,  ruhuna,  həyatına,  qəlbinə  girmişdir.  Türk-tatar 
mill
əti bu gün bunlarla nəfəs alır, bunlarla qidalanır, bunlarla ruh və 

• Abid  Tahirli
 
~ 
92
 ~ 
 
h
əyat  bulur…».  («Yaşayan  ölülərdən  İsmayıl  bəy  Qaspiralı» 
m
əqaləsindən. «Tərcüman», 1916, № 196). 
 
 
S
ədri Maksudi bəy:  «İsmayıl  bəyin vəfatı  ilə  hiss etdiyim 
ağır  kədərimi, dərin  iztirabımı,  bərk fəryadımı  dışarı  çıxarmaq 
ist
əyirəm, ancaq qəlbimdən mənəvi  yaşlar  axdığı  bir  zamanda  bu 
mümkün olmur. Hazırda ən müqəddəs və ən əziz bir əşyasını itirmiş 
bir uşaq kimi ağlamaqdan başqa əlimdən bir şey gəlmir! Ancaq bu 
kafi deyil, bir s
əmimi fikri açıq sözlə ifadə etmək istəyirəm. 
Qaspiralı  hamımızın  fikrində, qəlblərimizdə  ən böyük bir 
yeri  tutan  bir  şəxsdir.  Hamımızın  milli  idealında  ən nurani bir 
nöqt
ədir. Hər birimizin təvəssümü fikri tarixində  ən məlum bir 
alimdir. Qeyri-ixtiyari h
ər birimizin səmimi ehtiramlarını cəlb edən, 
adı çəkildikdə hamımızın ağzına «Böyük» kəlməsini gətirən şey isə 
onun  işləridir».  («Əməllər ustadı»  məqaləsindən. «Tərcüman», 
1914, № 202; «Yıldız» qəzeti). 
 
 
S.İbrahimov: «Hər millətin öz dili, öz duyğusu, öz diləyi, öz 
diriliyi olmadan yaşamayacağını hər kəsdən əvvəl İsmayıl bəy dərk 
etmişdir.  Mərhum hər milləti milli dinə, milli ədəbiyyata və 
maarif
ə, milli həyata  malik  olmalarını  bütün  ömrü  boyu  təlqin 
etmişdir.  Özü  irqən  türk  olduğundan  təbii olaraq türk 
mill
ətpərvərliyini meydana sürmüş və türklərə «bir dil, bir fikir, bir 
iş»  gərəkliyini bir qayə  olaraq qəbul  etmişdir.  Bu  gündən sonra 
«m
ərhum» - deyə yad edəcəyimiz İsmayıl bəy isə bütün Rusiya və 
b
əlkə  də  bütün dünya müsəlmanlarının  ən  böyük  bir  cahanı,  ən 
böyük bir kainatı idi ki, bu gün əbədiyyətə qovuşdu. Biz də onun bu 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
93
 ~ 
 
böyük m
ənəviyyatı  hüzurunda  torpaqlara  qapanaraq  için-için 
ağlayırıq…».  («Böyük və  tarixi milli matəm» məqaləsindən. 
«T
ərcüman» qəzeti,  1  oktyabr  1914,  №  200.  «İqbal»  qəzetindən 
götürülmüşdür). 
 
 
Abdulla Battal: 
«İsmayıl  bəy Rusiya müsəlmanlarındakı 
fikir h
ərəkatının  icad  edəni, birinci üsuli-cədid məktəblərinin ilk 
ustadı,  milli xeyriyyə  cəmiyyətlərinin təsisinin  mürşidi,  tatar 
q
əzetçiliyinin  atası,  Rusiya  müsəlmanlarının  böyük  islahatçısı  və 
ümum türk-
tatar  dünyasının  böyük  bir  qəhrəmanı  idi.  İsmayıl  bəy 
36 il 
əvvəl «Tərcüman»la Rusiya müsəlmanlarına  həyat və 
m
ədəniyyət dərsi verməyə, qurtuluş yolu göstərməyə başladı. Onun 
göz
əl fikirləri,  faydalı  tövsiyələri Türkistan, Qafqaz, Ural və  İdil 
(Volqa)  boylarında  da  dinlənildi, qəbul  edildi.  Geniş  Rusiyanın 
müxt
əlif  guşələrində  yaşayıb,  ancaq  bir-birlərinin  əhvallarından 
x
əbərsiz,  yaxud da az xəbərdar olan türk-tatar qövmləri 
«T
ərcüman» vasitəsilə tanış olmağa, anlaşmağa başladılar. İsmayıl 
b
əyin Baxçasarayda təsis etdiyi birinci «Üsuli-cədid» məktəbi 
Rusiyadakı  bütün  «Üsuli-cədid» məktəblərinin  anası  oldu»  («Ağır 
hadis
ə» məqaləsindən. «Tərcüman» qəzeti, 1 oktyabr 1914, № 200. 
«Yıldız» qəzetindən götürülmüşdür). 
«1883-cü ild
ən bəri  Krımda  çıxmağa  başlamış  olan 
«T
ərcüman» qəzeti o zamankı Rusiyanın bütün türk dünyasında, o 
cüml
ədən Kazan türkləri arasında da oxunurdu. 
İsmayıl  bəy Baxçasarayda  Qayıtmazağa  məhəlləsində 
nümun
ə  üçün «Üsuli-cədid» məktəbi  açmışdı  ki,  oradakı  üsulla 
tanış olmaq üçün bizdən də bir çox müəllimlər Baxçasaraya gedib 
g
əlmişdilər.  Qaspiralı  qıraqdan  gələnlərə  «Üsuli-cədid»i pulsuz 

• Abid  Tahirli
 
~ 
94
 ~ 
 
öyr
ətməklə  bərabər, hər bir müəllimdən burada öyrəndiklərini 
mütl
əq iki müəllimə  öyrədəcəyinə  dair  söz  alırmış.  Yenə  İsmayıl 
b
əy Krım ləhcəsi ilə əlifba «Xocayı sübyan» və başqa bir neçə dərs 
kitabını  tərtib  etmişdi  ki,  bu  kitablar  bir  müddət bizim Kazan 
yurdunda f
əaliyyət göstərən «Üsuli-cədid» məktəblərində  də 
istifad
ə edilmişdir». («Kazan türkləri», İstanbul, 1925, səh.190).