Buxgalteriya hisobi va operatsion texnika

 
9.4. Kreditlar bo„yicha foizlar hisoblash va ularning hisobi 
 
Har bir kredit bo„yicha bank va mijoz o„rtasidagi shartnomada 
kelishilgan miqdordagi foiz stavkalari asosida bank foydasiga foizli 
daromadlar undiriladi. Foizlar bo„yicha summalar quyidagi formula 
asosida hisoblab chiqariladi. 
Foiz summasi = 
kredit miqdori * foiz stavkasi * kunlar soni 
360 
Kredit uchun foiz summasi kredit miqdori foiz stavkasi kunlar soni 
360 kunga bo„lishimizga sabab foiz stavkalari yillik qilib belgilanadi. 
Lekin barcha bank operatsiyalari kompyuterlashtirilganligi sababli das-
turiy yo„l bilan to„lanadigan foizlar va asosiy qarz summalari butun 
kreditlash davri uchun grafik ko„rinishida chiqarib beriladi. Bunday 
grafikning bir nusxasi mijozga beriladi, mijozlar ushbu grafik asosida 
kredit summasini va foizlarni belgilangan tartibda to„lab boradilar. 
Banklarda kreditlar bo„yicha foizlar har kuni hisoblab boriladi va 
16309 – “Ssudalar bo„yicha hisoblangan foizlar” hisobvarag„ida aks etti-
riladi. Foizlar hisoblangan, lekin hali undirilmagan holda quyidagi bux-
galteriya provodkasi bajariladi:
Debet 16309 “Kreditlar bo„yicha hisoblangan foizlar” 
Kredit 42601 “Xususiy korxonalarga berilgan qisqa muddatli kre-
ditlar bo„yicha foizli daromadlar” 
Foizlar summasi undirilganda esa quyidagi buxgalteriya yozuvi 
amalga oshiriladi.
Debet 20208 “Xususiy korxona, shirkat va jamoalarning talab qi-
linguncha saqlanadigan depozitlari” 
Kredit 16309 “Berilgan kreditlar bo„yicha hisoblangan foizlar” 
 
9.5. Uzoq muddatli kreditlash operatsiyalarining hisobi
va rasmiylashtirilishi 
Kapital qo„yilmalarini moliyalashtirishning manbalaridan biri – 
uzoq muddatli kreditlashdir. Uzoq muddatli kreditlash deb yangi turdagi 

---

175 
mahsulot ishlab chiqarish va yangi texnologiyalarni o„zlashtirish, shu-
ningdek, ishlab chiqarish va ijtimoiy sohalar uchun mo„ljallangan 
obyektlarning qurilishi, rekonstruksiyasi va texnik jihatdan qayta quri-
lishi bilan bog„liq bo„lgan maqsadlarga 1 yildan 10 yilgacha muddatga 
beriladigan kreditlarga aytiladi. 
Uzoq muddatli kreditlash obyektlariga quyidagilar kiradi: 
–
bino-inshootlar qurilishi; 
–
korxona yoki uning sexlari qurilishi; 
–
ishlab chiqarish obyektlarini qurish, kengaytirish, rekonstruksiya 
qilish va jihozlash; 
–
texnika, texnologiya, jihozlar, transport vositalarini sotib olish; 
–
turar joy binolarini qurish yoki sotib olish; 
–
yangi yerlarni o„zlashtirish va hokazo. 
Kreditni rasmiylashtirish jarayoni quyidagi bosqichlarni o„z ichiga 
oladi: 
1.
Kredit buyurtmasini o„rganib chiqish 
2.
Bo„lajak qarzdorlarning moliyaviy holati va kreditga layoqatlili-
gini tahlil qilish va baholash. 
3.
Kreditlanadigan obyektni keng qamrovli ekspertiza qilish. 
Taqdim etilgan hujjatlar asosida mijozning moliyaviy holati va 
kreditga layoqatliligi o„rganib va baholab chiqilgandan so„ng barcha 
hujjatlar kredit komissiyasiga xulosa berish uchun taqdim etiladi. 
Kredit komissiyasining kredit bo„yicha ijobiy xulosasi qabul 
qilingandan keyin bank protokolni bankning bosh boshqarmasiga 
yo„llaydi. Bosh boshqarma ijobiy xulosa qabul qilgandan keyingina 
bank bo„limi qarz oluvchi bilan kredit shartnomasini tuzadi.
Kredit shartnomasi bank bilan qarzdor o„rtasidagi munosabat asosi 
bo„lib, shartnoma tuzilgan vaqtdan to kreditning to„liq qaytarilishi va 
ular bo„yicha foizlar to„lanishigacha amal qiladi. 
Shuni ta‟kidlash joizki, bank bilan qarzdor o„rtasida kredit shart-
nomasi imzolanayotganda bankning yuridik xizmati bo„limi ishtirok 
etishi lozim, chunki u hujjatlarning rasmiylashtirilishi uchun mas‟uldir. 
Banklarda uzoq muddatli kredit berish kredit shartnomasida ko„r-
satilgan tartibda va muddatlarda amalga oshiriladi. Kredit bo„limi 
inspektori tomonidan bank hisob operatsion bo„limiga ssuda hisob-
varag„ini ochish haqida yozma farmoyish beradi. Farmoyishga asosan 
hisobvaraq ochilib, ushbu hisobvaraq bo„yicha ssuda berish va qaytarish 

---

176 
operatsiyalari aks ettiriladi. Kreditni va hisoblangan foizlarni qaytarish 
grafigi yillar va oylar bo„yicha tuzib chiqiladi. 
Uzoq muddatli kredit berish mijozning hisob-kitob hujjatlarini to„lash 
orqali amalga oshiriladi, bu operatsiya quyidagi provodka orqali bajariladi:
Debet “Uzoq muddatli ssuda hisobvarag„i” 
Kredit“Mol sotuvchi yoki pudratchining hisobvarag„i”. 
Agar kredit olayotgan korxona davlat korxonasi bo„lsa, u holda 
provodka quyidagi ko„rinishga ega bo„ladi: 
Debet 15101“Davlat korxonasiga berilgan uzoq muddatli kreditlar” 
Kredit 20200 “Mijozlarning talab qilinguncha saqlanadigan depozitlari”. 
Shartnoma ko„rsatilgan stavkada dasturiy yo„l bilan har kuni foiz 
summasi hisoblab boriladi. Hisoblangan foizlar 16309 hisobvaraqda aks 
ettiriladi. Hisoblangan foizlar summasi, shuningdek, tegishli daromad 
hisobvarag„ida ham aks ettiriladi. Foizlar hisoblanganda quyidagi bux-
galteriya provodkasi bajariladi. 
Debet 16309 «Kreditlar bo„yicha hisoblangan foizlar» 
Kredit 44401 «Davlat korxona va tashkilotlariga berilgan uzoq 
muddatli kreditlar bo„yicha foizli daromadlar» 
Foizlarni undirish kredit sharnomasida ko„rsatilgan hajmda va 
belgilangan ketma-ketlikda qarzdorlarning talab qilib olinguncha hisob 
raqami bo„yicha memorial orderlarni rasmiylashtirish orqali amalga 
oshiriladi. Foizlarni undirish qarzdorning ruxsatisiz amalga oshiriladi. 
Bu operatsiya quyidagi provodka orqali rasmiylashtiriladi: 
Debet 20210 «Davlat korxonalarining (qarzdor) talab qilib olin-
guncha hisob raqami» 
Kredit 16309 «Kreditlar bo„yicha foizlar» 
Kredit va ular bo„yicha foizlar korxonalarning hisob raqamiga tusha-
digan kelasi real pul oqimini hisobga olgan holda tuzilgan jadval asosida 
qaytariladi. Bu operatsiya quyidagi provodka orqali rasmiylashtiriladi: 
Debet 20210 «Davlat korxonalarining talab qilib olinadigan hisob 
raqamlari»
Kredit 15101 «Davlat korxonalariga berilgan uzoq muddatli kreditlar» 
Kreditlarni qaytarish bo„yicha to„lovlar har oyda yoki har kvar-
talda amalga oshirilishi mumkin. Agar lozim bo„lsa, kredit va foizlarni 
qaytarish bo„yicha jadvalga ikkala tomon roziligi bilan aniqliklar 
kiritilishi mumkin. Qarzdor hamma kreditni va ular bo„yicha foizlarni 
muddatidan oldin qaytarish huquqiga ega. 

---

177 
Bunday holda qarzdor bankning kredit resurslarini jalb qilish 
uchun sarflangan xarajatlarini qoplashi lozim. Agar kredit va ular 
bo„yicha foizlar belgilangan muddatda qaytarilmasa, bank joriy 
qonunchilik asosida da‟vogarlik xatini topshirish va xo„jalik sudiga 
da‟vo arizasini topshirish choralarni ko„radi. 
Qarz qoldig„i bank tomonidan to„lov talabnomasi orqali rasmiy-
lashtiriladi va ikkinchi kartotekaga joylashtiriladi. Qarzni qaytarish kalen-
dar ketma-ketlikda amalga oshiriladi, foizlar asosiy qarzdan oldin qaytariladi. 
Kredit muddati o„tgan hisoblanganda, kredit summasi muddati 
o„tgan kreditlar hisobvarag„iga o„tkaziladi va quyidagi provodka bilan 
rasmiylashtiriladi: 
Debet 12705 “Davlat korxonalariga berilgan muddati o„tgan kreditlar” 
Kredit 15101