Buxgalteriya hisobi va operatsion texnika

III bob.
BANKLARDA HUJJATLAR AYLANISHI VA BANK 
NAZORATINING TASHKIL QILINISHI
 
3.1. Hujjatlar haqida tushuncha va ularning turlari 
 
Banklarda bir kunda katta summalardagi juda ko„plab operatsiyalar 
amalga oshiriladi. Bu operatsiyalarning barchasi ma‟lum bir shaklga ega 
bo„lgan hujjatlar asosida bajariladi. Hisobga olinishi lozim bo„lgan har 
bir operatsiya haqidagi ma‟lumotni o„z ichiga jamlagan va operatsiya-
ning qonuniyligini tasdiqlovchi hujjatlar majmuasiga hujjatlashtirish deb 
aytiladi. Banklar o„zining faoliyati jarayonida hujjatlar bilan ish olib 
boradi. Buxgalteriya hisobida o„tkazilishi kerak bo„lgan hech bir ope-
ratsiya hujjatsiz amalga oshirilishi mumkin emas, chunki hujjatlar mol-
mulkning talon-taroj qilinmasdan to„liq saqlanishini ta‟minlashda asosiy 
rol o„ynaydi. Misol uchun, pul mablag„larini bankka topshirish yoki 
bankdan olishni to„liq to„ldirilgan va oldindan tekshirilgan maxsus 
hujjatlar asosida amalga oshirilishi mumkin, o„tkazib bo„lingan operatsiya-
larning naqadar to„g„riligi yoki qonuniyligi keyinchalik shu hujjatlar 
asosida tekshiriladi. Tekshirish natijalari tahlil qilinib kerakli chora 
ko„riladi. Shuning uchun hujjatlar buxgalteriya hisobining asosi hisoblanadi.
Hujjatlardagi operatsiyaning mazmuni, uni hisobga olish uchun 
kerak bo„lgan barcha belgilar hujjatlarning rekvizitlari yoki ko„rsatkich-
lari deyiladi. Hujjatlar va korxonalarda buxgalteriya hisobini olib borish 
haqidagi Nizomga muvofiq barcha hujjatlar uchun majburiy bo„lgan 
rekvizitlar o„rnatilgan. Hujjatlarning asosiy rekvizitlari quyidagilar: 
1. Hujjatning to„liq nomi (masalan: to„lov talabnomasi, to„lov 
topshirig„i) 
2. Hujjatning to„ldirish sanasi va uning nomeri. 
3. Mahsulot sotuvchi va mahsulot oluvchi korxonalarning to„liq nomi. 
4. Shu korxona va tashkilotlarning bankdagi hisobvaraq nomerlari. 
5. Ularga xizmat ko„rsatuvchi banklarning nomi, ularning kodi. 
6. Operatsiyaning mazmuni. 
7. To„lanadigan summa (raqamlar va yozma ravishda). 
8. Rahbar shaxslarning imzolari va korxonaning muhri. 
Har bir hujjat xatosiz, yozuv mashinkalarida bir yo„la bir necha 
nusxada to„ldirilishi yoki kompyuterda terilishi kerak. Kassa operatsiya-
lari bo„yicha ishlatiladigan hujjatlar bundan mustasno, bunday hujjatlar 
qo„lda, ruchkalar yordamida to„ldiriladi. 

---

49 
Bankda ishlatiladigan barcha hujjatlarni biz shartli ravishda 2 
qismga bo„lamiz.
1. Korxonalar tomonidan rasmiylashtiriladigan hujjatlar.
2. Banklar tomonidan rasmiylashtiriladigan hujjatlar.
Hujjatlarning asosiy qismi korxona va tashkilotlar tomonidan ras-
miylashtirilib, banklarga topshiriladi. Korxona va tashkilotlar tomonidan 
to„ldiriladigan hujjatlarga asosan naqd pulsiz hisob-kitob bilan bog„liq 
bo„lgan hujjatlar: to„lov talabnomasi, to„lov topshiriqnomasi, to„lov ta-
labnomasining ro„yxati, cheklar ro„yxati, kassa operatsiyalari bo„yicha 
esa pul topshirish haqidagi hujjat (e‟lon) pul cheki kabilar kiradi. Har bir 
hujjatlarga korxona rahbari va buxgalterining imzolari qo„yilib, ular 
muhr bilan tasdiqlangan bo„lishi lozim.
Bu hujjatlar banklarga korxonaning ma‟lum xizmatchisi tomoni-
dan maxsus ajratib qo„yilgan qutilarga solib qo„yish yo„li bilan yoki 
aynan shu korxonaga xizmat ko„rsatuvchi mas‟ul ijrochiga berish yo„li 
bilan topshiriladi. Hujjatlar mas‟ul ijrochi tomonidan shakl va mazmun 
jihatidan puxta tekshiriladi, shundan so„ng shu hujjatlar asosida ma‟lum 
bir operatsiya o„tkaziladi.
Korxonalar tomonidan topshirilgan hujjatlar bilan ish ko„rish bilan 
bir qatorda banklarning o„zida ham ma‟lum bir hujjatlar rasmiylashtiri-
ladi. Masalan, banklar o„rtasidagi o„zaro aloqalarga ishlatiladigan avizo, 
bank operatsiyalari bo„yicha ishlatiladigan memorial va boshqa orderlar, 
kirim va chiqim jurnallari, balansdan tashqari hisoblaridan orderlar bank 
xodimlari bo„yicha kirim-chiqim orderlari tomonidan rasmiylashtirila-
digan hujjatlarga kiradi. Lekin hozirgi kunda ikki pog„onali bank tizimi 
faoliyat ko„rsatayotgan bir paytda “avizo” deb nomlanuvchi hujjat 
elektron ko„rinishda asosan Markaziy bank muassasalari o„rtasida bank-
lararo aylanmalar bo„yicha operatsiyalar o„tkazilganda rasmiylashtiri-
ladi. Tijorat banklari esa mijozlarning hujjatlari asosida elektron to„lov 
hujjatlarini rasmiylashtirib hisob markaziga o„tkazadilar.
Hujjatlar sodir etiladigan operatsiyalarning hajmiga ko„ra oddiy va 
yig„ma bo„lishi mumkin. Oddiy hujjatlarda faqat bitta xo„jalik ope-
ratsiyasi aks etadi, yig„ma hujjatlarda esa bir necha operatsiyalar jam-
langan bo„ladi. Oddiy hujjatlarga to„lov talabnomasi, to„lov topshiriq-
nomasi, akkreditiv ochish uchun ariza, kirim orderi va pul chekini misol 
qilish mumkin. Yig„ma hujjatlarga esa yig„ma to„lov topshiriqnomasi, 
to„lov talabnomasining ro„yxati, cheklar ro„yxati, kassa kirim jurnali, 
kassaning chiqim jurnalini kiritish mumkin.

---

50 
Bundan tashqari bajariladigan operatsiyalarning mazmuniga ko„ra 
bank operatsiyalari bo„yicha barcha hujjatlarni 3 guruhga bo„lish mumkin: 
1. Naqd pulsiz hisob-kitoblarda ishlatiladigan hujjatlar; 
2. Naqd pul bilan bog„liq bo„lgan kassa hujjatlari; 
3. Balansdan tashqaridagi hisobvaraqlar bo„yicha hujjatlar. 
Ma‟lumki, har bir xo„jalik yurituvchi subyekt o„z pul mablag„larini 
biror bankda ochgan hisobvaraqda saqlaydi va barcha naqd pulli hamda 
naqd pulsiz operatsiyalari (pul to„lash va pul kelib tushishi bo„yicha) 
mana shu hisobvaraqlar orqali o„tkazadi. Pul o„tkazish mijozning 
topshirig„i yoki mol jo„natuvchi korxonaning to„lov talabnomasi orqali 
bank xodimlari tomonidan bajariladi. Bu holda naqd pul ishlatilmaydi. 
Operatsiyalar hisobvaraqlardan yozuvlar bajarish orqali o„tkaziladi. 
Shuning uchun bunday operatsiyalarda ishlatiladigan hujjatlarni naqd 
pulsiz hisob-kitoblarda ishlatiladigan hujjatlar guruhiga kiritamiz.
Bank orqali o„tadigan operatsiyalarning bir qismi naqd pul ishtiro-
kida amalga oshiriladi. Bu bankning kirim kassa operatsiyalari va chi-
qim kassa operatsiyalaridir. Bank mijozlari tomonidan ya‟ni naqd pul 
bilan muomala qiluvchi savdo, maishiy xizmat ko„rsatish, umumiy 
ovqatlanish, madaniy tadbirlar o„tkazish bilan shug„ullanuvchi (kino-
teatr, konsert zallari, muzey) muassasa va tashkilotlar tomonidan naqd 
pul tushumini topshirishi bilan bog„liq operatsiyalar kirim kassa ope-
ratsiyalari hisoblanadi. Iqtisodiyotning turli tarmoqlariga qarashli bo„l-
gan korxona, tashkilot va muassasalar ishchi xizmatchilarga ish haqi, 
nafaqa, mukofot, komandirovka xarajatlarini to„lash uchun naqd pul ola-
dilar. Bu operatsiyalar chiqim kassa operatsiyalari hisoblanadi. Ushbu 
operatsiyalarda ishlatiladigan hujjatlarni naqd pul bilan bog„liq kassa 
hujjatlari guruhiga kiritamiz.
Bankda balans ichidagi hisobvaraqlar bilan bir qatorda balansdan 
tashqari hisobvaraqlar ham yuritiladi. Bunday hisobvaraqlarda asosan 
qimmatbaho hujjatlar hamda ba‟zi bir bank operatsiyalari bo„yicha 
hujjatlar hisobga olinadi. Masalan, to„lanadigan akkreditivlar, to„lov 
muddatini kutayotgan hisob-kitob hujjatlari, o„z vaqtida to„lanmagan 
hujjatlar balans tashqaridan hisobvaraqlar bo„yicha yuritiladigan hujjat-
lar jumlasidandir. Bu hisobvaraqlardagi qoldiq bank balansiga ta‟sir 
etmaydi. Shuning uchun bunday hujjatlar balansdan tashqari hisobvaraq-
lar bo„yicha hujjatlarga kiritiladi. Bu guruhlarning har biriga korxona va 
tashkilotlar tomonidan to„ldirilgan hujjatlar hamda bank tomonidan 

---

51 
to„ldirilgan hujjatlar kiradi. Bu hujjatlarning har biri haqida bundan 
keyingi mavzularda to„xtalib o„tamiz.