Buxgalteriya hisobi va operatsion texnika

VII bob. BANKLARARO HISOB-KITOBLARNING HISOBI 
 
7.1. Banklararo hisob-kitoblarning mazmuni 
 
Hozirgi kunda respublikamizda juda ko„plab filial va mini banklar-
ga ega bo„lgan keng tarmoqli 31 ta tijorat banki Markaziy bank bosh-
chiligida faoliyat ko„rsatib kelmoqda. Bu tijorat banklarining har biri 
turli mulkchilik shakllariga tegishli bo„lgan korxona, tashkilot, muassa-
salar hamda yuridik maqomga ega bo„lmagan tadbirkorlar va barcha jis-
moniy shaxslarga xizmat ko„rsatadi. Banklar tomonidan iqtisodiyotning 
turli tarmoqlariga tegishli bo„lgan turli mulkchilik shakllaridagi korxona, 
tashkilot, muassasalar, tadbirkorlar, dehqon va fermer xo„jaliklariga 
hamda aholiga xizmat ko„rsatish jarayonida banklararo munosabatlar 
vujudga keladi.
Chunki har doim ham bu xo„jalik yurituvchi subyektlar bir bank 
mijozi bo„lavermaydilar. Banklararo munosabatlar banklararo hisob-
kitoblar (aylanmalar) orqali olib boriladi. Banklararo aylanmalarning 
mazmuni shundan iboratki, bunda bir bank xizmatidan foydalanuvchi 
korxonaning hisobvarag„idan boshqa bank xizmatidan foydalanuvchi 
korxonaning hisobvarag„iga hujjatda ko„rsatilgan summa buxgalteriya 
yozuvlari orqali o„tkaziladi.
Demak, bir-birlari bilan hisob-kitoblarni yurituvchi korxonalarning 
hisobvaraqlari turli banklarda ochilganligi ikkita bank o„rtasidagi hisob-
kitoblarni yuzaga keltiradi. Agar o„zaro aloqada bo„lgan korxonalarning 
har ikkisi bitta bank xizmatidan foydalansalar, u holda banklararo 
aylanmalar vujudga kelmaydi. Unda pul o„tkazish operatsiyalari bir 
bankning o„zida amalga oshiriladi.
Operatsiyalarni boshlagan bankdagi aylanmalar boshlang„ich bank 
aylanmalari deyiladi. Operatsiyalarni tugallagan bankdagi aylanmalar 
yakuniy aylanmalar deyiladi. Har bir boshlang„ich aylanmaga yakuniy 
aylanma mos kelishi shart. Bu banklar o„rtasida operatsiyalar yakunlan-
ganini bildiradi. 
Mustaqillik yillarida yangi bank tizimi barpo etilishi munosabati 
bilan banklararo hisob-kitoblarga ham o„zgarishlar kiritildi, progressiv 
usullar izlab topildi, yangi dasturlar yaratildi va takomillashtirib borildi. 
1995-yilda Markaziy bank tomonidan hisob-kitoblarni tezlashtirish 
maqsadida barcha hududiy markaziy bank boshqarmalari qoshida hisob-
markazlari tashkil etish haqida qaror qabul qilindi. 90-yillarning 
boshlarida tashkil etilgan kliring markazlari tugatildi. Pochta orqali 

---

136 
jo„natiladigan ogohnomalar ham bekor qilindi. Yangi hisob-kitob tizimi 
“elektron pochta” to„lov tizimi joriy etildi.
2002-yildan boshlab respublika bank tizimida yana katta o„zgarish-
lar bo„lib, banklararo hisob-kitoblar yagona vakillik hisobvarag„i asosida 
tashkil etila boshlandi. Hududiy hisob-kitob Markazlarining faoliyati 
tugatilib, faqat Toshkent shahar Hisob-kitob Markazi faoliyati saqlab 
qolindi. Hozirgi kunda turli tipdagi banklar o„rtasidagi banklararo hisob-
kitoblar aynan Toshkent shahar Hisob-kitob Markazi orqali amalga 
oshiriladi. Bir tipdagi bankka tegishli bo„lgan barcha operatsiyalar bosh 
bankning yagona vakillik hisobvarag„i orqali o„tkazila boshlandi.