Buxgalteriya va audit

2-topshiriq. Klaster usulidan foydalanib rasmiy-ish uslubiga xos bo’lgan 
xususiyatlarni tushuntiring. 
7-mashq. Quyidagi so’z, atama va so’z birikmalarining qaysi uslubga xosligini 
aniqlang. Rasmiy-idoraviy uslubga xos bo’lgan so’zlar ishtirokida gaplar tuzing 
Mehnat shartnomasi, axborot xati, modellashtirish, taklif etiladi, iltimos 
qilaman, so’rab ko’ramiz, dalil bo’la oladi, avtomatlashtirish, electron qurilma, 
biznes va boshqaruv, ko’chmas mulk, ko’rib chqilsin, zimmasiga yukaltilsin, 
chiziqli dasturlash. 
8- mashq. Quyidagi so’z birikmalari ishtirokida gaplar tuzing. Ularni rasmiy yoki 
shaxsiy munosabatni ifodalashiga ko’ra guruhlarga ajrating. 
Iltimos qilmoq, talab etilmoq, o’qishga kirmoq, vazifasidan ozod etilmoq, 
aytilganlarni inobatga olgan holda, salom yetkazmoq, jadvalga muvofiq, ko’ngilni 
ko’tarmoq, amalga oshirmoq, aytib bermoq, zimmasiga yuklamoq, vaqt 
topolmaslik, dasturlovchi bo’lib ishlamoq, ro’yxatga olinmoq, xushxabar 
yetkazmoq, harorat pasayishi oqibatida. 
 

---

Hujjat turlari va xususiyatlari.
 
Boshqaruv jarayonining murakkabligi va serqirraligiga muvofiq ravishda 
idoraviy ish yuritish qog’ozlari, hujjatlar ham hilma-hil va mikdoran juda ko'p. 
Hujjatlarning maqsadi, yo'nalishi, hajmi, shakli va boshqa bir qator sifatlari ham 
turlichadir. Shunday ekan, hujjatlar tiliga bo'lgan umumiy talablar bilan bir qatorda 
har bir turkum hujjatlar tuzish ishiga qo'yiladigan ko'pgina lisoniy talablar ham 
mavjud. Muayyan turdagi hujjat, albatta, o'ziga xos lisoniy xususiyat va sifatlar 
bilan belgilanadi. Bu xususiyat va sifatlarni har taraflama va chuqur tasavvur 
qilmasdan turib, mukammal hujjatchilikni yaratish haqida gap ham bo'lishi 
mumkin emas. Shuning uchun bu o'rinda hujjatlar tasnifi masalasi alohida 
ahamiyat kasb etadi. 
Hujjatshunoslikda hujjatlar bir necha jihatlarga ko'ra tasnif qilinadi. 
Tasniflashda mutlaqo bir xil guruhlashtirish mavjud bo’lmasa-da, har qalay, ularni 
bir qadar yagonalashgan holda guruhlashtirish mumkin. 
Hujjatshunoslikdagi ana shu an'anaga ko'ra ish yuritishdagi hujjatlar eng 
avvalo tuzilish o'rniga ko'ra tasnif qilinadi. Bu jihatdan ichki va tashqi hujjatlar 
farqlanadi. Ichki hujjatlar ayni muassasaning o'zida tuziladigan va shu muassasa 
ichida foydalaniladigan hujjatlardir, muayyan muassasaga boshqa tashkilot yoki 
ayrim shaxslardan keladiganlari esa tashqi hujjatlardir. 
Hujjatlar mazmuniga ko'ra ikki turli bo'ladi: 1) sodda hujjatlar - muayyan bir 
masalani o'z ichiga oladi; 2) murakkab hujjatlar - ikki yoki undan ortiq masalani 
o'z ichiga oladi. 
Mazmun bayonining shakli jihatidan xususiy, namunaviy va qolipli (yoki 
trafaretli) hujjatlar farqlanadi. Matnning o'ziga xosligi, betakrorligi, hamisha ham 
bir andozada bo'lmasligi xususiy hujjatlarning asosiy belgilaridir (masalan, xizmat 
yozishmalari va shu kabilar). 
Bunday hujjatlarda ham muayyan doimiy tarkib mavjud bo'lsada, bevosita 
mazmun bayoni bir qadar erkin bo'ladi.
Namunaviy hujjatlar boshqaruvning muayyan bir xil vaziyatlari bilan 
bog’liq, bir- biriga o'xshash va ko'p takrorlanadigan masalalar yuzasidan tuzilgan 
matnlarni o'z ichiga oladi.
Qolipli hujjatlar, odatda, oldindan tayyorlangan bosma ish qog’ozlariga 
yoziladi, bunday hujjatlarda ikki turli axborot aks etadi, ya'ni o'zgarmas (oldindan 
tayyor bosma matnda ifodalangan) va o'zgaruvchi (hujjatni tuzish paytida 
yoziladigan) axborotlar; shuning uchun bu tur hujjatlarga nisbatan ko'pincha 

---

«yozmoq» emas, balki «to'ldirmoq» so'zi ishlatiladi. Shu o'rinda aytish kerakki, 
hujjatlarning 
qolipli 
turlari 
doirasini 
kengaytirish 
- 
ish 
yuritishni 
takomillashtirishdagi maqbul yo'llardan biridir. Chunki bu tadbir hujjat matnlarini 
bir xil qilish va hujjat tayyorlash uchun ketadigan vaqt hamda mehnatni anchagina 
tejash imkoniyatini beradi. Qolipli hujjatlar sirasiga, masalan, ish haqi yoki 
yashash joyi haqidagi ma'lumotnomalar, ayrim dalolatnomalar, xizmat safari 
guvohnomalari va boshqa ko'plab hujjatlarni kiritish mumkin. 
Hujjatlar tegishlilik jihatiga ko'ra xizmat yoki rasmiy hujjatlar va shaxsiy 
hujjatlarga ajratiladi. Xizmat xujjatlari tayyorlanishiga ko'ra muassasa yoki 
mansabdor shaxslarga tegishli bo'lsa, shahsiy hujjatlar yakka shaxslar tomonidan 
yozilib, ularning hizmat faoliyatlaridan tashqaridagi yoki jamoat ishlarini bajarish 
bilan bog’liq masalalarga tegishli bo'ladi (masalan, shaxsiy ariza, shikoyat va h.k.). 
Hujjatlarning tayyorlanish xususiyati va darajasi ham benihoya muhim. Bu 
jihatiga ko'ra hujjatlar quyidagacha tasniflanadi: qoralama; asl nusxa; nusxa; 
ikkinchi nusxa (dublikat); ko'chirma. Aksar hujjatlar dastlab qoralama nusxada 
tayyorlanadi, bu hujjat muallifi, ya'ni tayyorlovchining qo'lyozma yoki 
kompyuterda ko'chirilgan dastlabki nusxasidir. 
Bu nusxa tuzatilib, qayta ko'chirilishi mumkin. Aytish joizki, qoralama 
hujjat huquqiy kuchga ega emas. Asl nusxa har qanday hujjatning asli, birinchi 
rasmiy nushasidir. Asl nusxaning aynan qayta ko'chirilgan shakli nusxa deb 
yuritiladi, odatda o'ng tomonidagi yuqori burchagiga «Nusxa» degan belgi 
qo'yiladi. 
Hujjatchilikda, shuningdek, aynan (faksimil) va erkin nushalar ham 
farqlanadi. Aynan nusxa asl nusxaning barcha xususiyatlarini - hujjat zaruriy 
qismlarining joylashishi, mavjud shakliy belgilar (gerb, yumaloq muhr, 
to'rtburchak muhr, nishon kabi), matndagi bosma, yozma harf shakllari va shu 
kabilarni aniq va to'liq aks ettiradi, masalan, fotonushani yoki kompyuterda 
chiqarilgan nusxani shu tur hujjatlar qatoriga kiritish mumkin. Erkin nusxada esa 
hujjatdagi axborot to'la ifodalansa-da, bu nusxa tashqi xususiyatlar jihatidan 
bevosita asliga muvofiq kelmaydi, ya'ni erkin nusxada asl nusxadagi muhr o'rniga 
«muhr» deb, imzo o'rniga «imzo» deb, gerb o'rniga «gerb» deb yozib qo'yiladi va 
h.k. Ba'zan muayyan hujjatga emas, balki uning bir qismiga ehtiyoj tug’iladi. 
Bunday hollarda hujjatdan nusxa emas, balki ko'chirma olinadi (masalan, 
bayonnomadan ko'chirma, buyruqdan ko'chirma va h.k.). Nusxa va ko'chirmalar, 
albatta, notarius, kadrlar bo'limi va shu kabilar tomonidan tegishli tartibda 
tasdiqlangan taqdirdagina, huquqiy kuchga ega bo'ladi. Asl nusxa yo'qolgan 

---

hollarda hujjatning ikkinchi nusxasi (dublikati) beriladi, ikkinchi nusxa asl nusxa 
bilan bir xil HUQUQIY kuchga egadir. 
Ma'muriy-boshqaruv faoliyatida xizmat mavqega ko'ra hujjatlar hozirgi 
kunda, asosan, quyidagicha tasniflanishi mumkin: tashkiliy hujjatlar; farmoyish 
hujjatlari; ma'lumot-axborot hujjatlari; xizmat yozishmalari.