Buxgalteriya va kasbiy faoliyat asoslari

 
3. KALKULYATSIYANING MAQSADI, VAZIFALARI VA 
TURLARI.
Buxgalteriya hisobi amaliyoti va nazariyasida 
kalkulyatsiya va 
kalkulyatsiya qilish
atamalaridan foydalaniladi. 
Kalkulyatsiya 
sо‘zi – bir birlik 
mashulotning tannarxini aniqlash ma’nosini anglatsa, 
kalkulyatsiya qilish
sо‘zi 
ishlab chiqarish jarayonida tayyor bо‘lgan mashulotlarni yoki harid qilingan 
moddiy qiymatliklarni hammasini tannarxini aniqlashni bildiradi.
Kalkulyatsiyaning asosiy maqsadi ishlab chiqarish va xо‘jalik maqsadlari 
uchun xarid qilingan moddiy qiymatliklarni, sotib olingan yoki yangidan qurib 
bitkazilgan asosiy vositalarni, ishlab chiqarishda tayyorlangan mashulotlarni, 
umuman olganda buxgalteriya hisobida hisobga olinadigan moddiy va nomoddiy 
qiymatliklarni haqiqiy tannarxlarini aniqlash bо‘lib hisoblanadi. 
Bu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalarni bajarish zarur: 
1.
Korxona faoliyatida sodir bо‘ladigan xarajatlar ustidan nazorat о‘rnatish; 
2.
Ishlab chiqarish xarajatlari me’yorlariga rioya qilinishi ustidan nazorat 
о‘rnatish; 
3.
Ishlab chiqarish uchun sarflanadigan moddiy va nomodiy qiymatliklarning 
baholarini tо‘g‘ri aniqlanishini nazorat qilish; 
4.
Ishlab chiqarishda xarajatlardan unumli foydalanish ustidan nazorat 
о‘rnatish; 
5.
Uchyotga olinadigan qiymatliklarning hammasini va bir birligini tannarxini 
tо‘g‘ri aniqlash; 
6.
Egri xarajatlarni mashulotlar tannarxiga tо‘g‘ri qо‘shilishini ta’minlash. 
Hisob obyektlarini tо‘g‘ri baholash uchun kalkulyatsiya obyekti va birligini 
tо‘g‘ri tanlab olish kerak.
Kalkulyatsiya obyekti bu baholanayotgan hisob obyekti bо‘lib hisoblanadi. 
Masalan, ta’minot jarayonida xarid qilingan moddiy qiymatliklar, qurilishi 

---

336 
yakunlangan qurilish obyektlari, о‘rnatilib ishga tushirilayotgan asosiy vositalar, 
ishlab chiqarishda tayyorlangan mashulotlarning alohida turlari va boshqalar. 
Kalkulyatsiya birligi sifatida kalkulyatsiya qilinayotgan obyekt yoki uning 
bir birligi qabul qilinadi. Masalan, ishlab chiqarishda tayyorlangan ayollar paltosi 
yoki bir dona palto. Boshqacha qilib aytganda kalkulyatsiya qilinayotgan 
obyektning hammasini yoki bir-birligini tannarxini topish kalkulyatsiya birligini 
tashkil etadi. 
Tannarx bu mashulot tayyorlash yoki xizmat kо‘rsatish uchun ketgan barcha 
xarajatlarning puldagi ifodasidir. Korxonaning faoliyatida vujudga keladigan 
xarajatlar tarkibi 1995 yil 1 yanvardan amalga joriy qilingan va О‘zbekiston 
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining1999 yil 5 fevraldagi 54-sonli qarori bilan 
qayta kо‘rib chiqilgan “Mashulot (ish, xizmatlar) ishlab chiqarish va sotish 
xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi tо‘g‘risida”gi 
Nizomda yoritib berilgan. Xarajatlarni buxgalteriya hisobida tо‘g‘ri aks ettirishni 
ta’minlash maqsadida ular, ishlab chiqarishda qatnashishi, qanday maqsadga 
yо‘naltirilganligi va haqiqiylik tamoyillarga asoslanib quyidagi belgilari bо‘yicha 
guruhlanadi: 
1. Mashulotlarning ishlab chiqarish tannarxiga kiritilishiga kо‘ra; 
2. Foyda hisobidan qoplanadigan xarajatlar; 
3. Korxonaning moliyaviy faoliyati bо‘yicha xarajatlar; 
Mashulotlarning ishlab chiqarish tannarxiga kiritilishiga kо‘ra barcha 
xarajatlar, bevosita va bilvosita moddiy xarajatlarga, bevosita va bilvosita mehnat 
xarajatlariga va boshqa bevosita va bilvosita xarajatlarga bо‘linadi. 
Tannarxni hosil qiladigan xarajatlar iqtisodiy mazmuniga kо‘ra quyidagi 
xarajatlardan tashkil topadi: 
1.
Moddiy xarajatlar; 
2.
Mehnat xarajatlari; 
3.
Boshqa xarajatlar. 
Foyda hisobidan qoplanadigan ustama xarajatlarga, sotish xarajatlari, 
boshqarish xarajatlari va boshqa operatsion xarajatlar va zararlar kiradi. 

---

337 
Korxonaning moliyaviy faoliyati bо‘yicha xarajatlari, foizlar bо‘yicha 
xarajatlar, xorijiy valyuta operatsiyalar bо‘yicha salbiy kurs tafovutlari, qimmatli 
qog‘ozlarga qо‘yilgan mablag‘larni qayta baholash farqlari, moliyaviy faoliyat 
bо‘yicha boshqa xarajatlardan tashkil topadi. 
Kalkulyatsiya qilish uch bosqichda amalga oshiriladi: birinchi bosqichda 
tayyor bо‘lgan mashulotlarga tegishli bо‘lgan xarajatlarning haqiqiy miqdorlari 
topiladi, ikkinchi bosqichda, egri xarajatlar kalkulyatsiya obyektlari orasida 
korxonaning hisob siyosatida nazarda tutilgan uslub bilan taqsimlanadi, uchinchi 
bosqichda, barcha mashulotlarni va bir birlik mashulotning tannarxi aniqlanadi.
Tannarxini 
kalkulyatsiya 
qilishning 
quyidagi 
turlari 
bor: 
smeta 
kalkulyatsiyasi; reja kalkulyatsiyasi; normativ kalkulyatsiya; haqiqiy kalkulyatsiya. 
Smeta kalkulyatsiyasidan tajriba-sinov labaratoriyalarida va qurilish 
korxonalarida 
foydalaniladi. 
Tannarx 
tajriba 
asosida 
tayyorlanayotgan 
mashulotning yoki qurilish obyektining smetasida kо‘rsatilgan xarajat miqdorlarida 
va baholarda aniqlanadi. 
Reja kalkulyatsiyasi ishlab chiqarish davrining boshiga mashulot ishlab 
chiqarish rejasida kо‘rsatilgan xarajatlar va baholarda tuziladi.
Normativ kalkulyatsiya mashulot ishlab chiqarish uchun ilmiy tekshirish 
institutlari tomonidan oldindan ishlab chiqilgan va tasdiqlangan xarajatlarning 
ilg‘or me’yorlariga asoslanadi. Bunday kalkulyatsiya mashulot ishlab chiqarish 
jarayonini boshlashdan oldin tuziladi.
Mashulotlar 
tannarxini 
kalkulyatsiya 
qilishni 
normativ 
metodini 
qо‘llayotgan korxonalarda ishlab chiqarish xarajatlarining joriy uchyoti normalar 
bо‘yicha olib boriladi. Bir vaqtning о‘zida joriy uchyotda normalarning о‘zgarishi 
va normalardan kelib chiqadigan farqlar ham aks ettiriladi. Mashulotlarning 
haqiqiy tannarxi, normativ tannarxga hisobot davrida normalar о‘zgarishini va 
normalardan kelib chiqadigan farqlarni arifmetik qо‘shish yoki ayirish yо‘li bilan 
topiladi. Buni matematik modulini quyidagicha ifodalash mumkin. 
∑Ht ═ ∑Nt±∑Nu±Nf 
Qayerda:

---

338 
1.
∑Ht- mashulotlarni haqiqiy tannarxi;
2.
∑Nt- mashulotlarni normativ tannarxi;
3.
±∑Nu- hisobot davrida normalarni о‘zgarishi; 
4.
±Nf- hisobot davrida aniqlangan normalardan farqlar; 
Haqiqiy kalkulyatsiya xarajatlarning haqiqiy sarflari va amaldagi xaqiqiy 
baholarga asoslanib tuziladi. Haqiqiy tannarx har bir kalkulyatsiya obyekti uchun 
sarflangan barcha haqiqiy xarajatlarni qо‘shish yо‘li bilan topiladi.
Ishlab chiqarishda tayyorlanayotgan mashulotlarni haqiqiy tannarxlarini 
topish uchun har oyning oxirida ishlab chiqarish tsexlarida inventarizatsiya 
о‘tkazilib tayyor bо‘lmagan mashulotlarga tegishli bо‘lgan xarajat moddalari 
bо‘yicha qoldiqlar topiladi (tugallanmagan ishlab chiqarish qoldiqlari) va nihoyat 
oy davomida mashulotlar ishlab chiqarish uchun sarflangan haqiqiy xarajatlardan 
tayyor bо‘lmagan mashulotlarga tegishli bо‘lgan xarajatlarni ayirib tashlash yо‘li 
bilan tayyor mashulotlarning haqiqiy tannarxlari topiladi.
Mashulot tannarxining tо‘g‘ri aniqlash uchun xarajatlarni davrlar bо‘yicha 
tо‘g‘ri taqsimlash kerak bо‘ladi. Buning uchun kelgusi davr xarajatlari zahirasi 
hisoblab boriladi.