Buxoro davlat universiteti jismoniy tarbiya fakulteti sport kafedrasi

1.11.   TAYYORGARLIK DAVRIDA MASHQ QILISH 

         Mashq  qilishning  tayyorgarlik  davri  odatda  6  oyni  (noyabr-aprel)  tashkil 

etadi. Bu davrdagi mashq qilish xajmi musobaqa davridagi mashq qilish xajmidan 

ortiq  bo’ladi:  1-bosqich  kuzgi-qishki  (2-2,5  oy),  2-bosqich  qishki-baxorgi  (2,5-3 

oy), 3-bosqich baxorgi (1 oy). 

         Tayyorgarlik  davri  birinchi  bosqichning  asosiy  vazifalari:  har  tomonlama 

jismoniy  rivojlanishni  yaxshilash,  umumiy  chidamlilikni  takomillashtirish, 

sportcha yurish texnikasini mukamallashtirish. 

         Ochiq xavodagi va yopiq binodagi mashg’ulotlarni birga qo’shib olib borish 

maqsadga muvofiq bo’ladi. 

         Zalda shug’ullanganda sportchilar ko’plab gimnastik mashqlarni qo’llashlari 

lozim: gimnastik devorchada, arqon bo’ylab chiqish turli xil sakrashlar (tayanchli 

va tayanchsiz). 

         Og’irlashtirilgan  mashqlar  ham  foydalidir:  shtanga,  girya,  tosh,  gantellar 

bilan.  qumli  qop  va  koptoklarni  umumrivojlantiruvchi  mashqlarda  qo’llash 

mumkin (aylanish, gavdani egish, burish, pastdan, yondan, bosh orqasidan, gavda 

orqasidan koptok irg’itish, ikki qo’l bilan ko’krakdan itarilishi). 

         Arg’amchi bilan bajariladigan mashqlar boldirning orqa yuzasi mushaklarini 

mustaxkamlaydi. Tezkorlik,  epchillikni  rivojlantirishga  yordam  beruvchi  samarali 

vositalardan  biri  sport  o’yinlari  xisoblanadi  (basketbol,  voleybol).  Ularni 

soddalashtirilgan qoidalar bo’yicha va reglamentdan tashqari ba’zan o’yin vaqtini 

1,5-2 marta oshirgan tarzda o’tkazish mumkin. 

     Tayyorgarlik davrini kuzgi-qishki bosqichda mashq qilishning taxminiy haftalik 

sikli. 

---

1 – kun – dam olish. 

2 – kun – sportcha yurish texnikasini mukammallashtirish. Umumiy jismoniy 

tayyorgarlik:    umumrivojlantiruvchi    mashqlar  snaryadlarda  snaryad  bilan, 

snaryadsiz.  Tez  yurar  sportchisportchining  maxsus  mashqlari.  Texnikani 

mukammallashtirish  maqsadida  15-20  min.  Sportcha  yurish.  Sport  o’yinlari: 

basketbol yoki voleybol. Mashq qilish mashg’ulotining umumiy vaqti – 2 soat. 

3 – kun – dam olish. 

4 – kun – Umumiy chidamlikni oshirish. O’zaro kesishgan joylarda yugurish 

– 1 soat yoki aralash harakatlanish (yugurish va sportcha yurish – 1,5 – 2 soat). 

5 – kun – dam olish. 

6 – kun – Umumiy jismoniy tayyorgarlik. Sport o’yinlari: basketbol, voleybol 

– 2 soat yoki suzish – 1 soat. 

7  –  kun  –  Umumiy  chidamlilikni  oshirish.  Oddiy  yurish  (sayr  qilish)  4 

soatgacha, shosse bo’ylab sportcha yurish bo’lishi mumkin – 25 km.gacha, tezlik – 

6 – 7min. ichida 1 km yoki chang’ida sekin yurish – 3 – 4 soat. 

         Xavoda  o’tkaziladigan  mashqlar  sportchilarning  asosiy  vazifasi  – 

chidamlilikni  mukammalllashtirish.  Mashq  qilish  vositasi:  odatdagi  va  sportcha 

yurish, yugurish, chang’ida yurish.  

         Tayyorgarlik davrining ikkinchi bosqichida umumiy jismoniy tayyorgarlikni 

va sportcha yurish texnikasini takomillashtirish davom etadi. Shu bilan birga, shu 

bosqichning  asosiy  yo’nalishi  umumiy  va  maxsus  chidamlilikni  takomillashtirish 

xisoblanadi. Mashq qilish vositalari noyabr va dekabrdagi kabi. Mashq qilishning 

maxsus  vositalarini  umumiy  xajmi  o’sib  boradi  va  mart  oyida  eng  yuqori 

ko’rsatkichga etadi. 

         Har kungi ertalabki zaryadkaga umumrivojlantiruvchi va maxsus mashqlarni 

6  km.gacha  piyoda  sayr  etish  va  yugurishni  kiritish  tavsiya  etiladi.  Bu  bosqichda 

sportchi haftada 5-6 marta mashq qiladi. 

         Umumiy  chidamlilikni  takomillashtirishda,  sportchini  asab  tizimiga  salbiy 

ta’sir etuvchi bir xillikning oldini olish kerak. Ya’ni, agar ikki mashq qilish kunida 

bir  xil  vazifani  xal  etish  kerak  bo’lsa,  buni  bir  xil  emas,  balki  turli  xil  vositalar 

---

orqali  amalga  oshirish  kerak.  Masalan,  1-chi  kun  chang’ida  yurish,  2-chi  kun 

yugurish.  Mashq  qilishning  turli  vositalarini  galma-gal  qo’llash,  mashqlar 

maromini  o’zgartirish,  mashq  qilishga  yangilik  kiritish,  mashg’ulot  joylarini 

almashtirish  sportchida  mashq  qilishga  nisbatan  loqaydlik  xissi  paydo  bo’lishini 

oldini oladi. 

  

Tayyorgarlik  davrining  ikkinchi  bosqichida  mashq  qilishning  taxminiy 

haftalik sikli. 

1-kun  -  dam olish. 

2-kun  -  maxsus  chidamlilik  texnikasini  takomillashtirish.  Turli  masofa 

bo’laklarida  optimal  tezlikda  8-14  km    sportcha  yurish  (tanlangan  masofaga 

bog’liq xolda 20 yoki 50 km). 

3-kun  -  umumiy  chidamlilikni  takomillashtirish.  Odatdagi  va  sportcha 

yurish, chang’ida yurish 2-2,5 soat yoki 3-3,5 soat (tanlangan masofaga ko’ra). 

4-kun -  umumiy chidamlilikni takomillashtirish. Kross 1-1,5 soat 

5-kun - umumiy jismoniy tayyorgarlikni takomillashtirish (U.J.T.) mashqlari 

1 soat. 

6-kun  -  maxsus  chidamlilikni  takomillashtirish.  Shosse  bo’ylab  optimal 

tezlikda 15-20, 20-40 km sportcha yurish (tanlangan masofaga ko’ra). 

7-kun  -  umumiy  jismoniy  tayyorgarlikni  takomillashtirish.  Sport  o’yinlari, 

suzish. Snaryadlarda va snaryadlar bilan mashqlar bajarish 1-1,5 soat. 

         Tayyorgarlik  davrining  3-bosqichida  (aprel)  umumiy  jismoniy  tayyorgarlik 

vositalarini  xajmi  sezilarli  kamayadi,  maxsus  chidamlilik  va  yurish  tezligining 

ahamiyati  oshib  boradi.  3-bosqich  tayyorgarlik  davridan  bellashuv  davriga  o’tish 

bosqichi xisoblanadi. Bu vaqtda, tez yurar sportchilar, odatda, haftasiga 5-6 marta 

mashq qiladilar. 

         Aprel  oyida  mashq  qilishning  katta  xajmi  bajarilishi  zarurligi  munosabati 

bilan aynan shu vaqtda, ishdan bo’shash kerak. Bu oyda tog’li joylarda (1500 va 

undan yuqori balandlikda) mashq qilish maqsadga muvofiqdir. Pasaygan atmosfera 

bosimi  va  buning  natijasida  kislorodni  parstial  bosimini  pasayishi  organizmning 

o’ziga  xos  ko’rinuvchanlik  reakstiyalarini  yuzaga  keltiradi.  Tog’  sharoitida 

---

sportchi  organizmi  ishlayotgan  mushaklarni  kislorod  bilan  ta’minlashga  harakat 

qiladi.  Natijada  kislorod  etishmasligi  sharoitida  ish  bajarish  qobiliyati  oshadi. 

Tog’larda  o’tkazilgan  mashqlardan  so’ng  sportchilarda  kislorodni  o’zlashtirish 

qobiliyati oshadi. Bundan tashqari, organizm kislorodni tejamli tarzda qo’llaydi. 

         Baxorda  bevosita  sportchi  yurish  xajmi  ortib  boradi.  Yugurish  ulushi  asta-

sekin kamayadi, yurish tezligi oshib boradi va asosiy mashqqa aylanadi. 

         Tezlikni  oshirganda,  texnika  ham  shu  tezlikka  muvofiq  bo’lishiga  harakat 

qilish  kerak.  Chunki,  aks  xolda  tezyurar  sportchi  tuzatilishi  qiyin  bo’lgan  xatoga 

yo’l qo’yadi. 

         Bahorda  yurish  tezligini  asta  –  sekin  oshirish  musobaqa  davrida  tezyurar 

sportchining muvaffaqiyatli ishtirok etishining zarur sharti xisoblanadi. 

         Baxorda  tezyurar  sportchining  haftalik  sikllari  turlicha  bo’ladi.  Sikllar 

sportchi  va  qishda  qanday  mashq  qilganiga  va  u  qaysi  vaqtda  sportga  tayyorlik 

xolatida kelishiga bog’liq bo’ladi. 

         Tayyorgarlik  davrining  3  –  bosqichida  mashq  qilishning  taxminiy  haftalik 

sikli. 

1 – kun  -  dam olish. 

2 – kun - sportcha yurish texnikasini takomillashtirish. Maxsus chidamlilikni 

takomillashtirish. Turli masofa bo’laklarida optimal tezlikda 8-12 yoki 10 – 14 km 

sportcha yurish (tanlangan masofaga ko’ra). 

3 – kun -  umumiy chidamlilikni (oshirish) takomillashtirish. 2-3, 2-3,5 soat 

sportcha yurish (tanlangan masofaga ko’ra). 

4  –  kun  -    umumiy  va  maxsus  chidamlilikni  takomillashtirish.  Yugurish 

sportcha yurish bilan birgalikda yoki o’zaro kesishgan joylarda yugurish 1-2 soat. 

5 – kun - umumiy jismoniy tayyorgarlikni takomillashtirish. Sport o’yinlari - 

2 soat. 

6  –  kun  -  maxsus  chidamlilikni  takomillashtirish  shosse  bo’ylab  bir 

maromdagi  va  o’zgaruvchan  tezlikda  15-20  km  yoki  25-45  km  sportcha  yurish 

(tanlangan masofaga ko’ra). 

---

7 – kun  -  umumiy chidamlilikni takomillashtirish. Sayr qilish yoki kross. 1-

1,5 soat yoki 2-4 va 1,5 soat (tanlangan masofaga qarab).