Buxoro davlat universiteti qodirova saodat abduraximovna

ogʻzaki 
va 
yozma 
boʻladi. 
Ushbu turlarning oʻxshashligi shundaki, hozirgi tillarda yozma nutq, 
ogʻzaki nutq kabi, tovushli boʻladi: yozma nutqning belgilari bevosita 
ma’noni bildirmaydi, balki soʻzlarning tovush tarkibini bildiradi. 
Ogʻzaki nutq yozma nutqdan quyidagicha farqlanadi: ogʻzaki nutq 
tovush nutqi, yozma nutq esa grafik nutqdir. Ogʻzaki nutqda eshitish 
sezgisi, yozma nutqda esa koʻrish va motor-harakat (qoʻl harakati) 
sezgisi asosiy oʻrin tutadi. Ogʻzaki nutq ham, yozma nutq ham 
kishilarning oʻzaro aloqa quroli sifatida xizmat qiladi, ammo ogʻzaki 
nutq aniq hayotiy sharoitda, bevosita aloqa jarayonida yuzaga keladi; 
yozma nutqdan bevosita, aniq sharoitdan ajratilgan holda ham, kishi 
ishtirokisiz ham foydalaniladi. 
Ogʻzaki nutq koʻpincha dialog tarzida, yozma nutq esa monolog 
tarzida boʻladi. Yozma nutq logik izchillikka rioya qilgan holda, ayrim 
til shakllarini tushirib qoldirmay, ortiqcha takrorga yoʻl qoʻymay bayon 
qilishni talab etadi. Shuning uchun yozma nutq ancha murakkab va 
mavhum hisoblanadi. 
Nutqning yana bir shakli - bir kishi tomonidan aytiladigan nutq 
boʻlib, tinglovchilar soʻzlovchining nutqini faqat idrok etadilar, lekin 
unda bevosita ishtirok etmaydilar. Bunday nutq 
monolog 
deb ataladi. 
Monologik nutq dialogik nutqqa qaraganda psixologik jihatdan 
murakkabroq. Bu soʻzlovchidan oʻz fikrlarini aniq, qat’iy izchil bayon 
eta olishini talab qiladi. Shu bilan birga, ma’ruzachi oʻziga uzatilgan 
ma’lumotlarning tinglovchilar tomonidan qanday qabul qilinishini 
baholashi kerak, ya’ni u nafaqat nutqini, balki tinglovchilarni ham 
kuzatishi kerak. 
Dialogik va monolog nutq faol yoki passiv boʻlishi mumkin. 
Gapning faol shakli soʻzlovchining nutqi boʻlsa, tinglovchining nutqi 

---

12 
esa passiv shaklda namoyon boʻladi. Gap shundaki, biz 
tinglaganimizda, soʻzlovchining soʻzlarini oʻzimizga takrorlaymiz. Shu 
bilan birga, nutq faoliyati mavjud boʻlsa-da, bu tashqi koʻrinishda 
koʻrinmaydi. 
Ifoda funksiyasi shundan iboratki, nutq yordamida odam ma’lum 
bir narsaga, hodisaga va oʻziga munosabatini bildiradi. 
Ta’sir qilish funksiyasi shundan iboratki, nutq yordamida biz 
boshqa shaxsni yoki odamlar guruhini ma’lum bir harakatga undash 
yoki tinglovchilarda biror narsaga ma’lum nuqtayi nazarni 
shakllantirishga harakat qilamiz. Qoida tariqasida, nutqning bu 
funksiyasi buyruq, murojaat yoki ishontirish orqali amalga oshiriladi. 
Xabarning vazifasi odamlar oʻrtasida fikr va ma’lumot 
almashishdir. 
 
Mustaqil rеspublikamizda yoshlarga ta’lim bеrish, fanlarni 
oʻrgatish bilan birga ularni mustaqil fikrlovchi shaxs sifatida 
tarbiyalash vazifasi bеlgalandi. Chunki fikrlash til va nutq, tafakkur 
bilan bogʻliq boʻlib, fikrlash jarayonida faraz, mushohada, isbotlash, 
tahlil qilish paydo boʻladi, aqliy faoliyat, ongli harakat, aql-zakovat, 
maqsad sari intilish, tafakkur shakllanadi. 
Boshlangʻich ta’limdan boshlab bolalar nutqidagi kamchiliklarni 
bartaraf etish, ogʻzaki nutqini oʻstirish, ularni koʻrgan, eshitgan voqеa-
hodisalari haqida eslab qolganlarini erkin fikrlash orqali bayon qilish, 
oʻz fikrini tushunarli, tartibli ifodalash bilan birga ijodiy fikr yuritishga 
ham oʻrgatiladi, chunki nutq tufayli inson oʻzaro fikr almashadi, 
muloqot qiladi. 
Bolalar nutqini oʻstirish, ularni fikrlashga, uni boshqalarga 
tushunarli bayon etishga oʻrgatish, bolalarning obrazli, mantiqiy, 
ijodiy, 
abstrakt 
fikrlashini shakllantirish va nutq oʻstirish 
mеtodlarining oʻrni, mohiyati muhimdir. Shuning uchun har bir 
pеdagog ta’lim mеtodlarini puxta bilishi, bolalar nutqini 
rivojlantirishning eng qulay mеtodlarini tanlashi va qoʻllay olishi, uni 
takomillashtirishi lozim. 
Bolalarni yoshlikdan u yoki bu narsa, buyum, oʻyinchoq, voqеa-