Buxoro davlat universitetining pedagogika instituti pedagogik ta

BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHLARIDA IZOHLI LUG‘ATDAN 
FOYDALANISH KO‘NIKMASINI SHAKLLANTIRISH USULLARI 
Firuz Safarov
BuxDU PI boshlang‘ich ta’lim nazariyasi 
va metodikasi kafedrasi dotsenti 
Iroda Ramazonova 

BuxDU PI boshlang‘ich ta’lim yo‘nalishi
talabasi
Boshlang‘ich sinflarda foydalaniladigan asosiy lug‘atlardan biri izohli 
lug‘atdir. Izohli lug‘at bilan ishlashning asosiy vazifasi boshlang‘ich sinf 
o‘quvchilarining so‘z boyligini oshrishdir. Ma’lumki, 6-7 yoshli bolaning so‘z 
boyligi katta emas. Ular odatda ko‘p so‘zlarning faqat bitta, o‘z ma’nosini biladi. 
Ularning nutqida aniq ma’noli (narsa-buyumni bildiruvchi) so‘zlar ko‘pchilikni 
tashkil qiladi, mavhum ma’noli so‘zlar esa (masalan, 
do‘stlik, tinchlik, baxt
) ancha 

---

546 
kam. Izohli lug‘at bilan ishlashda lug‘at ishining quyidagi umumiy metodik 
tamoyillariga rioya qilish kerak:
1.O‘quvchilar lug‘atini boyitish, ya’ni yangi so‘zlarni, shuningdek, bolalar 
lug‘atida bo‘lgan ayrim so‘zlarning yangi ma’nolarini o‘zlashtirish. Ona tilining 
lug‘at boyligini bilib olish uchun o‘quvchi o‘z lug‘atiga har kuni 8 ‒10 ta yangi 
so‘zni, shu jumladan, ona tili darslarida 4 ‒ 6 so‘zni qo‘shishi, ya’ni shu so‘zlar 
ma’nosini o‘zlashtirishi lozim. 
2. O‘quvchilar lug‘atiga aniqlik kiritish. Bu o‘z ichiga quyidagilarni oladi: 
1) o‘quvchi puxta o‘zlashtirmagan so‘zlarning ma’nosini to‘liq o‘zlashtirtirish, 
ya’ni shu so‘zlarni matnga kiritish, ma’nosi yaqin so‘zlarga qiyoslash, antonim 
tanlash yo‘llari bilan ularning ma’nosiga aniqlik kiritish; 2) so‘zning kinoyali 
ma’nosini, ko‘p ma’noli so‘zlarni o‘zlashtirish; 3) so‘zlarning sinonimlarini, 
sinonim so‘zlarning ma’no qirralarini o‘zlashtirish; 4) ayrim frazeologik 
birliklarning ma’nosini o‘zlashtirish. 
3. Lug‘atni faollashtirish, ya’ni o‘quvchilar ma’nosini tushunadigan, ammo 
o‘z nutqiy faoliyatida ishlatmaydigan nofaol lug‘atidagi so‘zlarni faol lug‘atiga 
o‘tkazish. Buning uchun shu so‘zlar ishtirokida so‘z birikmasi va gaplar tuziladi, 
ular o‘qiganlarni qayta hikoyalash, suhbat, bayon va inshoda ishlatiladi. 
4. Adabiy tilda ishlatilmaydigan so‘zlarni o‘quvchilar faol lug‘atidan 
nofaol lug‘atiga o‘tkazish. Bunday so‘zlarga bolalarning nutq muhiti ta’sirida 
o‘zlashib qolgan adabiy til me’yoriga kirmaydigan, ayrim adabiy asar va 
so‘zlashuv tilida qo‘llanadigan sodda so‘z va iboralar, sheva va ijtimoiy guruhga 
oid so‘zlar kiradi.
Boshlang‘ich sinf ona tili va o‘qish darslarida F. Safarov va S. Safarov 
tomonidan tuzilgan “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun izohli lug‘at”dan [9] 
foydalanish maqsadga muvofiq. Bu lug‘atda boshlang‘ich sinf ona tili va o‘qish 
kitobi darsliklaridagi o‘quvchilar uchun tushunarsiz bo‘lgan 2000 dan ortiq so‘z
o‘quvchiga mos tarzda izohlab berilgan. 

---

547 
1-sinfda izohli lug‘at bilan ishlashning vazifasi o‘quvchida lug‘atdan 
kerakli so‘zni topish va lug‘at maqolasining tuzilishini tushunish (asosan bir 
ma’noli so‘z-larda) ko‘nikmasini shakllantirishdan iborat. Lug‘at maqolasini topish 
va sahifa raqamini aytish musobaqa, o‘yin shaklida amalga oshiriladi. 
Bolalarning lug‘at maqolasini o‘zlashtirish jarayoni alohida ahamiyatga 
ega. Masalan, 
yalpiz
so‘zini o‘rganishda quyidagi savol va topshiriqlardan 
foydalanish mumkin: 
1. Lug‘atda 
yalpiz 
so‘zi qanday izohlangan? 
2. Izohdan keyin berilgan gaplarni o‘qing. Bu gaplardagi 
yalpiz
so‘zining 
ma’nosi izohga to‘g‘ri keladimi? 
3. 
Yalpiz hidi gupurdi
gapining ma’nosini izohlang. 
4. Yalpiz so‘zini