Buxoro davlat universitetining pedagogika instituti pedagogik ta

Adabiyotlar 
1.
Xorunov R.Chizma gemetriya kursi. T.: O‘qituvchi, 1974. 
2.
Xorunov R.,Akbarov A.Chizma gemetriyadan masalalar va ularni yechish 
metodikasi. T.: O‘qituvchi, 1987. 

---

663 
2. Арустамов Х.А.Сборник задач по начертательной геометрии. М.: 
Машиносроение, 1971. 
BASKETBOL SPORT TURI HARAKATLARINI DASTLABKI 
O‘RGATISH USLUBLARINI TAKOMILLASHTIRISH MEXANIZMI. 
MAHORATLI BASKETBOLCHILARNI TAYYORLASH 
Sabirova Nasiba Rasulovna 
 
Buxoro davlat universiteti Pedagogika 
instituti Jismoniy madaniyat nazariyasi 
va uslubiyoti kafedrasi o‘qituvchisi 

Zamonaviy basketbol sport turining texnik-taktik takomillashuvi, individual 

harakatlarning tezkorligi, jismoniy tayyorgarlikning yuqori darajada namoyon 
bo‘lishi, musobaqa faoliyati jarayonida ish qobiliyatining oshuvchanligi va 
irodaviy sifatlarning barqarorligi basketbolchilarning o‘z ustida yanada ko‘proq va 
mas’uliyatning yuqori pog‘onada namoyon bo‘lishini talab etadi. Zamonaviy 
basketbol qoidalari o‘yinchilardan yuqori tezlikda harakatlanish, kuch , bosim 
sharoitida murakkab texnik imkoniyatlarni kuchaytirish, faol taktik o‘zaro 
ta’sirlarda harakatlar natijasini muvaffaqiyatli yakunlash, o‘yinda yuqori 
intensivlikni saqlab qolish shubhasiz, zamonaviy sharoitlarda o‘yinchilarni 
tayyorlash usullarining o‘zgarishiga, o‘yinining namoyon bo‘lishiga e'tiborning 
o‘zgarishiga olib keldi. Ushbu sport turining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri, 
harakatlarining murakkabligi va mazmuni, shuningdek, ularni amalaga oshirish 
shartlari ko‘p jihatdan o‘yinchilarning individual hamda jamoalarning maxsus 
tayyorgarlik darajasini belgilaydi. Basketbolchilarning harakatlari o‘yin davomida 
xilma-xil va murakkab bo‘lib, tayanch apparati va mushaklar faoliyati ishining 
katta intensivligi hisobidan amalga oshiriladi. Asosiy harakatlardan sanalgan to‘p 
bilan harakatlar to‘pni olib yurish, uzatish, to‘xtashlar, burilishlar, turli holatlardan 
uzatish, shuningdek, maydon bo‘ylab turli yo‘nalishlarda turli xil harakatlanish 
masalan yurish, yugurish, tezkorlik bilan yo‘nalishni o‘zgartirish kabi bir qator 

---

664 
vazifalar, har bir basketbolchining tayyorgarlik darajasiga yuqori talablarni 
qo‘yadi, hamda raqib bilan aloqada o‘ynashga, raqibning zaif va ustunlik 
tomonlarini tahlil qilib, unga qarshi taktik jarayonlarni yuzaga keltira olish 
muammolarini yechishga majbur etadi. Basketbolchilarning sport mahoratini 
oshirish uzoq vaqt, tizimli rejalar asosida amalga oshiriladi va bunda boshlang‘ich
tayyorgarlik jarayoni asosiy ko‘prik vazifasini o‘taydi. Dastlabki tayyorgarlik 
bosqichining asosiy vazifalari qilib quyidagilarni aytishimiz mumkin. 
Basketbol o‘ynay oladigan bolalarni tanlash, mashg‘ulotlarni olib borishda
doimiy ularning qiziqishini yanada oshirish, jismoniy qobiliyatlarning har 
tomonlama 
rivojlantirish, 
salomatlikni 
mustahkamlash, 
organizmning 
chidamliligini oshirish, o‘yin ko‘nikmalarini muvaffaqiyatli egallashlari uchun 
maxsus qobiliyatlarni (egiluvchanlik, tezlik, epchillik, kuch) tarbiyalash, o‘yin 
texnikasining asosiy usullarini o‘rgatish, o‘yin qoidalariga qat’iy rioya qilish 
ko‘nikmalarini shakllantirishdan iborat. 
Basketbolchilarning musobaqalarga tayyorgarligini aniqlash uchun o‘yin 
mavsumi davomida ularning umumiy, maxsus va jismoniy, shuningdek, texnik 
tayyorgarlik darajasini baholovchi kompleks test o‘tkazish tavsiya etiladi. Ularni 
texnik tayyorgarligini oshirishda quyidagi yuklamalarni berish tavsiya etiladi: 
– umumiy jismoniy tayyorgarlik -20-30metrga yugurish, yon tomonga sakrashlar; 
– maxsus jismoniy tayyorgarlik bir joydan uzunlikkka va yuqoriga, ketma-ket 
sakrashlar, mokisimon yugurishlar 2*30, 2*40,3*10m masofalarga, himoya 
harakatlari; 
–texnik tayyorgarlik to‘p bilan tezlikda ishlash, olib yurish, to‘pni turli o‘rta, uzoq, 
va yaqin masofalarga uzatishlar; 
–jismoniy sifatlarni rivojlantirish uchun turli yo‘nalishlarni o‘z ichiga olgan 
differensial aerobik komplekslardan foydalanish yaxshi samara beradi. 
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, yaxshi tayyorgarlikdan o‘tgan basketbolchining 
tezlik va kuchlilik kabi jismoniy tayyorgarligi yomon bo‘lsa, maydonda 

---

665 
harakatlanganda sekin, qarama-qarshi jamoaning o‘yinchilari harakatlariga qarshi 
javob berishga ulgurmasa, o‘yinda to‘liq yuqori natijaga erisha olmaydi. O‘yin 
davomida yosh basketbolchilar tomonidan kuch va tezlikning namoyon bo‘lishi, 
ularning mahorat va qobiliyatlarini to‘liq amalga oshirishga yordam beradi, 
shuningdek, raqibning texnik ustidan g‘alaba qozonish imkonini beradi. 
Dastlabki tayyorgarlik bosqichining vazifalari: 
1. Basketbol o‘ynay oladigan bolalarni tanlash. 
2. Darslarga doimiy qiziqishni shakllantirish. 
3. Jismoniy har tomonlama garmonik rivojlanishi qobiliyatlarini, salomatlikni 
mustahkamlash, tananing pishiqligini oshirish 
4. Maxsus qobiliyatlarni tarbiyalash (egiluvchanlik, tezlik, chaqqonlik) malakalarni 
muvaffaqiyatli egallash uchun o‘yinlar. 
5. O‘yin texnikasining asosiy usullarini, harakatlarini o‘rgatish va boshqalar 
harakatlar. 
6. Raqobat faoliyati ko‘nikmalarini singdirish basketbol qoidalariga rioya qilishga 
o‘rgatishdan iboratdir. 
Dastlabki mutaxasislik (ya’ni basketbol) vazifalari 
(oliy ta’lim yigit-qizlari) 
1. Jismoniy sifatlarni tarbiyalash: tezlik, moslashuvchanlik, epchillik va maxsus 
tayyorgarlik chidamliligi. 
2. O‘yin texnikasini o‘rganish, ularni taktik harakatlarda takomillashtirish. 
3. Taktik harakatlarga o‘rgatish (asosan individual va guruh) va ularni o‘yin 
jarayonida takomillashtirish. Basketbolchilar turli funktsiyalarni o‘zaro 
hamkorlikda bajaradilar.Kim qaysi pozitsiyada o‘ynaydi aniq emas. 
4. Musobaqa davri.. Ushbu bosqichda ko‘p qirrali jismoniy tarbiya va tanlangan 
sport turi - basketbol texnikasi asoslarini o‘zlashtirish, sport ixtisosligini tanlash va 
o‘quv bosqichiga qabul qilish uchun nazorat standartlarini amalga oshirishga 
qaratilgan jismoniy tarbiya va sog‘lomlashtirish ishlari olib boriladi.

---

666 
Yoshlarni sport maktabida tanlov ko‘p yillik hisoblanadi va yoshlarning 
istiqbollarini 
baholashga 
qaratilgan 
kompleks 
chora-tadbirlarni 
amalga 
oshirishning ko‘p bosqichli jarayoni basketbolchilar, ularning sportga to‘g‘ri 
yo‘naltirilishi faoliyati, o‘quv guruhlari va o‘yin jamoalarini to‘liq egallash, sport 
ustalari va terma jamoalarida sportchilarni tayyorlashkabi vazifalarni hal etadi. 
Guruhlarga deyarli hamma qabul qilinadi, chunki buni pedagogik etika va sportga 
yo‘naltirilganlikning psixologik qonuniyatlari talab qiladi. Dastlabki ikki oy 
davomida murabbiy turli mashqlarni bajarish va ochiq havoda o‘yinlarda ishtirok 
etishda bolalarning xatti-harakati va faoliyatini nazorat qiladi. Ushbu kuzatishlarga 
ko‘ra, o‘quvchilarning basketbolning asosiy talablariga muvofiqligi haqida 
dastlabki xulosa chiqariladi. Aniq kontrendikatsiyalar bo‘lsa, ota-onalarga 
bolalariga basketbol o‘ynash tavsiya etilmaydi [8], deb xushmuomalalik bilan 
ta'kidlanadi.Shu bilan birga, ushbu yoshdagi o‘quvchilarni tayyorlashga mas'ul 
bo‘lgan murabbiylar oliy ta’limda maqsadli ishga qabul qilish, bolalarning o‘sishi 
va ba'zi morfofunksional xususiyatlarini vizual baholashga asoslangan. 
Keyingi jarayon 3 bosqichda amalga oshiriladi. 
1-bosqichda ekspert guruhi tuziladi va murabbiy talabalarni imtihonlar, 
o‘yinlar va musobaqalar shaklida ko‘rib chiqishni tashkil qiladi. Tekshiruvda 
quyidagilar hisobga olinadi: bo‘y, vazn, qo‘lni yuqoriga cho‘zilgan tana uzunligi, 
oyoq o‘lchami, ota-onalarning bo‘yi va tana konstitutsiyasi, kompleks 
muvofiqlashtirish mashqlarida bolalarning harakat qobiliyatining namoyon 
bo‘lishi. O‘yin shaklida turli xil estafeta poygalari o‘tkaziladi, ular davomida 
bolalarning motor qobiliyatlari ham baholanadi. Musobaqa shaklida nazorat 
standartlari quyidagi testlar uchun qabul qilinadi: 20 m yugurish, sakrash 
balandligi, joydan uzunlikka sakrash. 
–2-bosqich (1-bosqichdan keyin uch oy mashg‘ulot olib boriladi.bu davr 
mobaynida harakat qobiliyatining o‘sishi, morfologik va funktsional xususiyatlari 
va namoyon bo‘lishi ekspert tomonidan baholanadi (1-bosqichga nisbatan o‘sish 

---

667 
sur'ati). Musobaqa shaklida yuqoridagi uchta test, ochiq o‘yinlar ("Skautlar", 
"Ovchi va o‘rdaklar", “Kim chaqqon”, “Uy basketboli” “To‘p qo‘shniga” 
"Yuguruvchilar") va basketbol o‘yinlari o‘tkaziladi. 
–3-bosqich (2-bosqichdan ikki oy oʻtgach). Talabalarning umumiy va maxsus 
jismoniy tayyorgarlik bo‘yicha nazorat imtihonlari (1*3, 5*6 va aralash o‘yin 
jarayoni), basketbol turniri o‘tkaziladi. 3-bosqich natijalariga ko‘ra eng yaxshi 
yosh basketbolchilar yozgi sport-sog‘lomlashtirish oromgohiga borish uchun 
tanlab olinadi. 
Mashg‘ulotlarni olib borishda asosiy e’tiborni yosh basketbolchilarni 
mukammal qilish uchun asosiy urg‘u ta'lim va tarbiya jarayonini rivojlantirishga 
qaratilgan 
hamda ta’lim samaradorligi va sifatini oshirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim. 
Jismoniy fazilatlarni rivojlantirish muammolarini hal qilishda asosan yuqori 
tezlikda foydalanish tavsiya etiladi, shuningdek, mashg‘ulotlar jarayonida 
bajariladigan tezlik-kuch mashqlari optimaldan, maksimal darajagacha ko‘tariladi. 
Beriladigan yuklama maksimaldan 60-80% gacha dozalanishi kerak (bitta 
harakatning bajarilishi 8-19 marta takrorlanishi). Tsiklik mashqlarni qisqa 
muddatlarda bajarayotganda harakat tezligi mashg‘ulotlarda qatnashayotganlarning 
yoshiga qarab belgilanishi kerak. 
Biz o‘quv mashg‘ulotlari tuzilishini umumiy qabul qilingan komponentlar 
bo‘yicha qurishni tavsiya qilamiz: 
– kirish; 
–asosiy; 
– yakuniy qismlar. 
Asosan mashg‘ulotning kirish qismiga 25- 30daqiqani o‘z ichiga oladi. 
Talabalar bu jarayonda stato-kinetik barqarorlikni rivojlantirishga qaratilgan 
mashqlarni bajaradilar. Har bir mashq davomiyligi 15-17-20 soniyani, bajarilish, 
soni 8-14 martani, hamda mashqlardagi dam olish oralig‘i 35-40 soniyani tashkil 

---

668 
etishi lozim. Bo‘g‘in mushaklariga va qorin mushaklarining harakatchanligi va 
kuchini oshirish mashqlari kirish qismining 6-8 minutida 35-40 soniya oralig‘ida 
bajarilgani maqsadga muvofiqdir. Basketbol bo‘yicha mashg‘ulotning asosiy 
qismining boshida, ayniqsa tayyorgarlik guruhlarida, tezlik-kuch sifatlarini 
rivojlantirish 
uchun 
12-15 
daqiqa 
vaqt 
ajratishni 
tavsiya 
qilamiz. 
Basketbolchilarning 
asosiy 
motor 
harakatlarining 
elementlari 
o‘quv 
mashg‘ulotlarining asosiy qismi o‘rtasida 15-20 min. vosita harakatlarining 
elementlarini o‘rganish, tuzatish va takrorlash uchun ajratilishi kerak va oxirida 20-
25 min. ularni tashqi o‘yinlarga va motorli fazilatlar rivojlantiradigan estafetalar 
shaklida tashkil etilsa yaxshi samara beradi. 
Shu bilan birga, birinchi 9-10 daqiqadani tezlik-kuch mashqlariga 
yo‘naltirish bilan bajarilishi kerak. Bir martalik yukning davomiyligi 15-20 soniya 
bo‘lishi kerak. Mashqlar 60-70 soniya dam olish oralig‘i bilan 3-5 marta 
takrorlanishi kerak. 3-5 ta mashq bajarishdan oldin dam olish vaqtini oshirish 
kerak. Misol tariqasida, ulardan ba'zilarini sanab o‘tish mumkin: 10x8 m, 10x10 m 
masofada mokisimon yugurish; orqaga yugurish; 90 ° burilishlar va aylanalar 
bilan yugurish; har biri 1 kg og‘irlikdagi qo‘lda 2-3 dona to‘ldirilgan to‘p bilan 
yugurish; qo‘llar va oyoqlar bilan bir vaqtning o‘zida itarish bilan yotgan holatda 
sakrashlar bilan oldinga siljish; orqa, elkada sherik bilan yugurish; oyoqlari bilan 
sherikning ko‘magida qo‘llarda harakat qilish, tayanch oyoq bilan 2-3 ta snaryad 
ustidan sakrashlar, umbaloq oldinga, orqaga oshishlar va boshqalar. Keyingi 10-15 
daqiqadani kuchni o‘stiruvchi mashqlari bilan tezlikni rivojlantiruvchi
mashqlarini bajarish bilan davom ettirish kerak. Biz kuch mashqlarini bajarishda 
yuk (qarshilik) qiymatini tanlashni tavsiya qilamiz. Shunda yosh basketbolchilar 
ushbu mashqni bitta yondashuvda katta kuchlanish bilan 8-10 marta takrorlashlari 
mumkin, og‘irliklardan foydalanganda - mashqlarning davomiyligi 30 soniyagacha 
bo‘lishi kerak. Mashqlar orasidagi dam olish 50 -60 sekgacha bo‘lishi kerak. Jami 

---

669 
4-5 ta mashq bajarish tavsiya etiladi. Mashqlarni bajarganda guruhli hamda frontal 
usullardan foydalangan maqsadga muvofiqdir. 
Tayyorgarlikning 
dastlabki bosqichlarida mashg‘ulotning morfologik 
xususiyatlarini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Mashg‘ulotning o‘ziga xos 
talablariga muvofiq, shug‘ullanuvchining asosiy jismoniy sifatlarni, o‘rganish 
qobiliyatini rivojlantirish, turli mashqlarning chastotasi, tipologik xususiyatlari 
asab tizimi hamda basketbolchilarning temperament xususiyatlarini hamo‘rganish 
lozim. O‘quv jarayonining samaradorligini ma'lum bir tuzilma asosida ta'minlash 
mumkin, bu o‘quv jarayonining tarkibiy qismlarini birlashtirishning nisbatan 
barqaror tartibi, ularning umumiy ketma-ketligi va bir-biri bilan muntazam 
korrelyatsiyasidir.
Yuqoridagi omillarga qarab, tayyorgarlik bosqichi, o‘quv mashg‘ulotlarining 
turli tashkiliy shakllarini ya’ni guruhli, individual, frontal, shuningdek, mustaqil 
o‘rganishlarni mshg‘ulot jarayonini tashkil etishda to‘g‘ri tanlash “Basketbol” 
dasturi bo‘yicha jismoniy tarbiya metodikasining asosini mashg‘ulot tushunchasi, 
ilmiy asoslangan nazorat nazariyasi sifatida talabalarning jismoniy imkoniyatlarini 
hisobga olishni ham to‘g‘ri tashkil etish lozim. Shundagina yuqori darajadagi 
mahoratli basketbolchilarni tayyorlash, ularning qobiliyatlarini rivojlantirish, 
umumiy va jismoniy ko‘rsatkichlar mashg‘ulotlar orqali ko‘tarish, ularni kerakli 
hajmdagi va yetarli darajada vosita faoliyatiga moslashtirishning maqsadli 
jarayonini amalga oshirish orqali erishimiz mumkin.