Buxoro davlat universitetining pedagogika instituti pedagogik ta
Yüklə 7,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
- Marosim (obryadovie)
qo‘shiqlari xalq orasida uncha ko‘p bo‘lmasada, lekin turmush sharoitining odatiga kirib qolgan. Masalan: «Yor-yor». Nikoh marosimlarida ijro etiladigan bu qo‘shiq qiz bolani turmushga uzatish vaqtida aytilib quvnoq va sho‘x suratda ijro etiladi. «Yor-yor» qo‘shig‘i birnecha variantni 805 tashkil etadi. Toshkentda bir xili, Farg‘onada va Namonganda ikkinchi, Samarqandda boshqa xillari mavjuddir. - Marsiya, yig‘i qo‘shig‘i o‘lim marosimlarida aytiladigan asarlar turkumidir. Marsiya, yig‘ilarni Xotin-qizlar ichkarida , uyda aytadilar. Yig‘i so‘zlarini o‘lgan kishining yaqinlari aytadilar va qolganlar o‘z hamdartliklarini yig‘i vositalari bilan izhor etadilar. - Mehnatga bag‘ishlangan qo‘shiqlar xalq orasida tez-tez uchrab turadigan asarlardirkim, bular «Charx», «Hashar», «Paxta terish», «Mehnat ahli», «Fabrika», «Paxtakorlar» nomli qo‘shiqlardan iboratdir. - Bolalar uchun yozilgan yoki qo‘shiq mazmuni bolalarga atalgan bir qancha xalq qo‘shiqlari bor. «Alla», «Qo‘g‘irchoq», «Oq terkmi, ko‘k terak», «Yomg‘ir yog‘aloq», «Binfsha», «Bog‘chamiz» va boshqalar. - Xalq orasida zulm-istirob to‘g‘risidagi qo‘shiqlar ham bor. Bular «Xondan dod», «Xon zulmi», «Nikalay qon jallod», «Poyezdingni yurgizgan», «Ming la’nat» va boshqa xalq qo‘shiqlarini tashkil etadi. Qo‘shiq san’atning insoniyat tomonidan eng oldin o‘ylab topilgan turi deb taxmin qilinadi. Lirik qo‘shiqlarga xos bosh xususiyat shundan iboratki, ular xoh sozsiz, xoh soz jo‘rligida bo‘lsin, kuylangan, ijro etilgan. Shuningdek, ularda muallifning ichki kechinmalari, tuyg‘ulari, quvonch-u alamlari ifodalangan. O‘zbeklar orasida juda keng yoyilgan, hozirga qadar ham turli shakllarga solib kuylanayotgan xalq qo‘shiqlaridan biri »Qarg‘alar uchsa qaraylik» satri bilan boshlanadigan qo‘shiqdir. Unda suyganiga intilib, yetolmagan oshiq holati g‘yat dardchil tasvir etilgan. Qarg‘a- qish elchisi. Turkiy xalqlar uchun qish ko‘ngilsizlikni bildiradi. U ayriliq, xazon, yo‘qotish singari ezgin tushunchalarni ifodalaydi. Shu bois oshiq yigit qarg‘aning uchishini ko‘riboq, Marg‘ilon yo‘llarini eslaydi. Ayni vaqtda, Marg‘ilon unga »handalak bo‘yli» yorini yodga tushiradi. Visoliga erishmoq mushkul bo‘lgan yor shu qadar yoqimliki, undan handalakdan keladigan mast qiluvchi shirin bo‘y taraladi. Ma’shuqa yodga tushishi bilan oshiq o‘zining 806 onasidan ajralgan to‘tiqush singari ayanch ahvolini qayta tuyadi: »handalak bo‘ylikkinam, Siz unda zor, biz bunda zor. To‘tiqushning bolasidek ikkalamiz intizor». Lirik qahramon suyuklisi bilan o‘zining holatini o‘ylagani sari qo‘shiqda ezgin ruhiy holat ifodasi kuchayib boraveradi: Intizorlik torta-torta Tanda toqat qolmadi. Yo‘lchivindek sarg‘yib Ucharga holat qolmadi. Qarg‘aning ucha boshlashi qishdan darak berganidek, uning paydo bo‘lishi oshiq uchun visol bog‘lariga qirov qo‘nganidan, ishonch yaproqlarini sovuq urganidan dalolat bo‘ladi. Qish kirib kelgach, yo‘lchivinlar sarg‘ayib, halokatga mahkum bo‘lganligi singari vasldan umidini uzgan oshiqning ham hayotdan ilinji qolmagan. G‘arib va chorasiz oshiq ma’shuqasi yo‘lida shu qadar ko‘p ko‘z yosh to‘kadiki, ulardan baliq suzib yurishi mumkin bo‘lgan daryo hosil bo‘ladi. Oshiq yigit holini ana shu baliqlardan so‘rash mumkin. Ma’lumki, baliqlar gapirmaydi, ovoz chiqarmaydi. Demak, sevgan yigitning ruhiy holati g‘oyat ezgin va nochor. Lirik qo‘shiqlar, asosan, dard ifodasi o‘laroq paydo bo‘ladi. Chunki chinakam insoniy dardni oddiy so‘zlar bilan ifodalash mumkin emas. Inson o‘z dardini bir qadar yengillatmoq uchun ham uni qay shakldadir aytib, ko‘nglini bo‘shatgisi keladi. »Holichangda gul ko‘rdim» qo‘shigi ham ko‘nglini bo‘shatgisi kelgan inson tuyg‘ularini ifodalaydi. Qo‘shiqning qahramoni- iztiroblar og‘ushida qolgan nochor kimsa. She’rning dastlabki bandida o‘z chorasizligini ifodalash bilan birga, ko‘pdan beri ko‘rmagan yorini »uxlab tushida» ko‘rganini aks ettiradi. Keyingi bandda esa o‘zining injiq va tushunarsiz ruhiy holatini izohlaganday bo‘ladi: Eshik oldi Oydinko‘l, Oyna solsam botmaydi. Men yorimni sog‘indim, Xat yuborsam qaytmaydi. 807 Qo‘shiqlarda xalqqa xos bo‘lgan chechanlik, chapanilik, topqirlik, qaytmaslik kabi sifatlar ham aks etadi. Bu jihatda »Kelinoy» deb ataluvchi qo‘shiq diqqatga sazovordir. Qo‘shiqning qahramoni- suluvlikda ham, chaqqonlikda ham, aqlda ham tengsiz qiz. Barcha qo‘shig‘-u she’rlarda bo‘lgani kabi uning ko‘ngli kimdaligi noma’lum. Shu bois lirik qahramon unga tadbir o‘rgatadi: Oy tug‘adi quroqdan, Suv tinadi buloqdan. Oshiqligang bilayin, Ro‘moling to‘lg‘a yiroqdan. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak: O‘zbek xalqining qadim-qadim zamonlarga borib taqaladigan musiqa merosi, xalq qo‘shiqlari, xilma-xil janrlari hamda boy tasviriy vositalari bilan bizning kunlarimizda ham yangramoqda. xalq qo‘shiqlari ifodaning nozikligi, ruhiy holat tasvirining kuchliligi bilan asrlar davomida qalblarni bog‘lab keladi. Ularning badiiy tasvir darajasi yillar o‘tsa-da yuksalib boradi.Ko‘rinib turibdiki, ta’limiy va tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan marosimlar hamda unga ijro etiladigan aytimlar aholining har bir o‘tayotgan kunini qadrlash ardoqlash o‘tayotgan umrni mazmunan boyitish, urfga aylangan qadriyatlarga sadoqatligini isbotlagan holda kelajak avlodga qoldiradi. Yüklə 7,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|