Buxoro davlat universitetining pedagogika instituti pedagogik ta

O‘ZBEK XALQ QO‘SHIQLARI TURLARI VA ULARNING G‘OYAVIY-
BADIIY XUSUSIYATLARI VA TARBIYAVIY AHAMIYATI 
Nurullayev Farrux Gaybullayevich 
Pedagogika fanlari bo‘yicha falsafa fanlari doktori (PhD), dotsent 
Hamdamova Sitora Rustamovna 
Buxoro davlat universitetining pedagogika institute 
“Musiqa ta’limi va san’at” kafedrasi I bosqich magistranti.

Annotatsiya.
Maqolada O‘zbek xalq qo‘shiqlari turlari va ularning g‘oyaviy-
badiiy xususiyatlari va tarbiyaviy ahamiyati. Xalqning manaviy va moddiy 
turmush tarzi, axloq mezonlari, o‘tmishi, buguni va kelajagi, manaviy hayotga 
bo‘lgan qiziqish va intilishlarini va tarbiyaviy axamiyatini namoyon etishda 
muhim vosita bo‘lib xizmat qilishi haqida so‘z borgan. 
Kalit so‘zlar:
g‘oyaviy- badiiy, tarbiyaviy, serqirrali, teranlik, mantiqiy, 
marosim, lapar, ashula, yalla. 
Xalq og‘zaki ijodi badiiy adabiyotning eng qadimgi shaklidir. Negaki badiiy 
asarlar dastlab og‘zaki shaklda paydo bo‘lgan, og‘izdan -og‘izga ko‘chib yurgan. 
Hech qanday yordamchi vositalarsiz xalqning xotirasi tufayli davrlar osha 
avlodlarga yetib kelgani hamda kim tomonidan yaratilgani noma’lum bo‘lgani 
uchun ham bunday asarlarga xalq og‘zaki ijodi namunalari deyilgan. »Xalq og‘zaki 
ijodi» birikmasi o‘rnida »Folklor» inglizcha »folk (xalq) va »lore» (donolik) 
so‘zlaridan yasalgan.Xalq qo‘shiqlari muhim targ‘ibot vositasi hamdir. Ular 
millatning urf-odatlari, dunyoqarashi, tuyg‘ularini targ‘ib qiladi va avloddan-
avlodga yetkazadi. Folklor qo‘shiqlari badiiy-estetik manbalar sifatida kishi 
hissiyoti orqali aqlni, aql orqali esa hissiyotni tarbiyalash vositasidir.
Xalq qo‘shiqlariga xos xusisiyat xam aqliy teranlik, mantiqiy fikrlash asosida 
manaviy fazilatlarning barcha qirralarini ongli ravishda o‘zlashtirish orqali aqliy 
barkamollikka erishishni atminlashdan iboratdir. Unda musiqiy qobiliyatni 

---

804 
shakllantirishning butun vositasi sifatida o‘quvchilarning faoliyati kundalik 
muloqot jarayonida amalga oshiriladi. Folklore qo‘shiqlarining qamrov doirasi 
chegaralanmagan. Ularning kattalar yoki o‘quvchilar qo‘shiqlari, kichik yoki kata 
yoshdagi o‘quvchilarga mos qo‘shiqlar sifatida izohlash nisbiy xarakter kasb etadi. 
Buxoroda-mavrigiyxonlik
, Toshkent va Farg‘onada-yalla, Xorazmda esa sho‘x 
o‘ynoqi turdagi qo‘shiqlar ijro etiladi. 
- Yalla
-bandli (kupletli) qo‘shiq bo‘lib, uch-to‘rt xonanda ijrosida aytiladigan 
asardir. Qo‘shiqning boshlanish qismini hamma, o‘rta avjini ikki-uch xonanda va 
katta avjini bir xonanda ijro etib qo‘shiqning ikkinchi yarmisini yana hamma 
xonandalar birga ijro etadilar. Masalan N.Hasanovning «Karvon keladi», Farg‘ona 
yo‘llaridan «Jonon bo‘laman deb» va boshqalar. 
- Ashula
janrida ko‘proq lirik xarakterga ega bo‘lgan, insonni psixologik va ichki 
his-tuyg‘ularini bildiradigan qo‘shiqlar kiradi. Masalan «Katta ashula» musiqa 
asbobisiz ijro etilib, ashulachi qo‘liga kichik likibcha yoki la’licha ushlab qo‘shiq 
aytadi. Katta ashula xonandadan katta dipozonga ega bo‘lishni, yaxshi nafas olish 
imkoniyatiga ega bo‘lishni talab etadi. Katta ashulani uch-to‘rt xonanda, kamdan-
kam holatlarda ikki kishi ijrosida tinglaymiz. Masalan: «Bir keling», «Ko‘p erdi», 
«Adashganman», «Ul kun jonon» va boshqalar. 
- Lapar
xalq orasida juda ko‘p uchraydigan musiqiy merosdir. Lapar ko‘proq 
Xotin-qizlar tomonidan raqs va qo‘shiqni birligida ijro etiladi. Laparlar har xil 
mazmundagi asarlardan iborat bo‘lib 
ishq-muhabbat
, mehnat va yoshlikni 
tarannum etadigan ohanglardan iboratdir. Masalan «Qora soch», «Oyijon» va 
boshqalar.