C erom k. Q lenn və t eodor c. Q ordon

Hansı müsbət nəticələr ola bilər? 
 
Bu, insanın intellektinin və fiziki fəaliyyətinin artmasına, bundan əlavə yaşlıların beyinlərini 
daha uzun müddətə sağlam saxlamaq üçün şərh edilmiş müsbət nəticələrə gətirib çıxara 
bilər.  
 
Bunun baş verməsinə nə mane olur? 
 
Sınaqdankeçirmə  və marketinq üzrə tibbi təlimatlar,  İstifadənin  əxlaqi prinsipləri, 
dərmanlardan çəkinmə, “təbii” vasitələrə verilən yüksək qiymət, tibbi inhisarlar, və 
“möcüzəli dərmanların” naməlum təsirlərindən qorxma bu imkanın həyata keçməsinə 
mane olacaq. 
 
Hansı mənfi nəticələr ola bilər? 
 
“Möcüzəli dərmanların” insanların bütün problemlərini həll edəcəyi haqqında düşüncələr 
təhlükəli nəticələrə  gətirib çıxaracaq. Məsələn insanları  rəqabətli dərman yarışına, izafi 
dozalara cəlb etmək, və insan psixikasının mürəkkəbliyinə etinasız yanaşmaq kimi 
nəticələrə.    
 
14. Veb 17.0 
 
2030-cu ilədək, əsrin dönüşündə başlamış Şəbəkədə məlumatların inteqrasiyasına doğru 
meyllər (Quql Örs, Vikipediya, Masaçuset Texnologiya İnstitutunun kurs materialları) elə 
bir nöqtəyə çatıb ki, dünya biliyinin çox hissəsi – məlumatlar, təhlillər, müzakirələr – 
Semantik Veb 17.0-a daxil olub. Bu struktur konsepsiyaların (həm dəqiq və həm də qeyri-
dəqiq) məntiqi bünövrəsinə  əsaslanaraq təşkil olunub, təbii dil interfeysinə malikdir, 
dinamikk şəkidlə saxlanılır, və obyektlərin qaşılıqlı əlaqəsini idarə edən məntiqi qaydaları 
“bşa düşən” ağıllı sub-sistemdən ibarətdir.  İnterfeys, bilikləri və prosesləri ifadə etmək 
üçün virtual reallıq kimi qrafiki texniki üsullardan intensiv şəkildə istifadə edir
14
. 
 
Bunun baş verməsinə nə səbəb ola bilər?  
 
Uşaqları tədris etməkdən, böyükləri tədris etməyə və sonra özünütədrisə doğru proqress, 
semantik təhlilin inkişafı və biliklər üzərində müştərək şəkildə işləməyin lazım olduğunun 
başa düşülməsi, Web 17.0-ı insanların istədiyi vaxt və istədikləri kimi öyrənməyə 
getdikləri bir yerə çevirəcək.  
 
Hansı müsbət nəticələr ola bilər? 
 
Veb 17.0 şəbəkələri daha ağıllı etməli, soğuları  və  təhlilləri daha dəqiq aparmalı, bilik 
əməkdaşlığının qarşısında duran maneələri aradan qaldırmalı, kütləvi birgə inkişaf üçün 
birgə imkanların yaradılmasını stimullaşdırmalı, mürəkkəbliyi, qarışıqlığı, xaosu və 
xətaları azaltmalıdır. O, eyni zamanda əqli mülkiyyətə  çıxış üzrə ödənişin iqtisadi 
paradiqmasını  hər hansı birgə mülkiyyətlə “işləməklə  əlaqədar bilik hərəkəti”ndən irəli 
gələn gəlir paradiqmasına dəyişə bilər. Duqlas Enqlbartın Açıq Hipertekstdokyument 
Sistemi və Pyer Levinin İnformasiya İqtisadiyayatının Meta Dili, XML Geo ilə və digər açıq 
yeniliklərlə birləşə  və insanlara özlərini tarixi məlumatlar da daxil olmaqla informasiya 
                                                 
14
 RT Delphi istinadları: Ulliam E. Halal, “Ağıllı İnternet”, Dövlət Kompüter Xəbərləri, 23 JBMTe 2004; Bill Qeyts, 
“Ağıllı İnternetə doğru”, Ekonomist Qrup, Maykrosoft-dan yenidən çap olunub, Noyabr 2000; Süni İntellekt Fondu, 
alice.pandorabots.com. 

Ümumdünya BMT Assosiasiyaları Federasiyası, Minilliyin Layihəsi 
2007 Gələcəyin Durumu                                                                                                                            
107
müxtəlifliyinə, çoxmədəniyyətli və alternativ perspektivlərə, real-vaxt ciddi 
oyunlarda/dəyişiklik oyunlarına, və praktiki əsaslı dialoqlara və konsensusun qurulmasına 
baş vurmağa imkan verə bilər.  Şəbəkələşmiş intellektin həmişə mövcudluğu və  dərhal 
istifadəsinin mümkünlüyü, və nəyisə bilmək üsullarının artıq mübarizə olmaması, kollektiv 
insan şüurunun xeyli irəliləməsin səbəb olacaq.     
 
Bunun baş verməsinə nə mane olur? 
 
Əgər daha çox əxlaqi vasitələr həyata keçirilməsə,  İnternetdən qeyri-qanuni və qeyri-
əxlaqi  şəkildə istifadə getdikcə artacaq. Bəzi məhdudiyyətlər təkmilləşdirilmiş semantik 
təhlil, “fərdiyyətçi həllərə qarşı qrup həlləri”, və açıq-mənbəli proqram təminatı 
təşəbbüsləri ilə mübarizə aparan sənayelərə gətirib çıxaracaq.    
 
Hansı mənfi nəticələr ola bilər? 
 
Yeni virus növləri və informasiya çatdırılmasının idarə olunması üsullarının yeni bilikləri 
sevməyənlər tərəfindən istifadə olunması, Semantik Şəbəkə üzrə bilikləri təhrif edə bilər.  
Keçmişdə, siqaret istehsal edən şirkətlər xərçəng xəstəliyi araşdırmalarını təhrif edirdilər, 
bu gün neft şirkətləri qlobal istiləşmə araşdırmalarını  təhrif edirlər, və  gələcəkdə  bəzi 
qruplar onların ideologiyalarına qarşı  çıxan araşdırmaları  təhrif etmək istəyə bilərlər. 
İdeoloji müharibələrə qarşı Koreya və Vyetnamın sənaye vasitələri ilə mübarizə aparıldığı 
üçün, gələcəkdə ideoloji müharibələrə qarşı  hələ ixtira olunmaqda olan informasiya 
müharibəsi vasitələri ilə mübarizə aparıla bilər. Bu da Semantik Şəbəkəni döyüş zonasına 
və  nəticə etibarilə az etibar olunan bir yerə çevirəcək.  Əsas geosiyasi problemlər, 
terrorizm, ideoloji münaqişələr və  hətta açıq mənbəli müzakirələr informasiya 
müharibəsinin mərkəzinə və ya versiyasına çevrilə bilər. 
 
15. Vahid ömürlük öyrənmə sistemləri 
 
2030-cu ildə  təhsil – körpə doğulmadan öncə  həyata keçirilən proqramlardan tutmuş, 
yaşlıları bilik, iş  və asudə vaxtda əyləncə ilə  təmin edən proqramlara qədər bütün yaş 
qruplarını əhatə edəcək
15
. 
 
Bunun baş verməsinə nə səbəb ola bilər? 
 
Ömürlük öyrənmə artıq uzunömürlülük, və həmçinin biliyin gələcək inkişafı və cəmiyyətin 
tədqiqi ilə möhkəmləndirilmiş bir tendensiyadır; Yaşlılar yataqxanası bunun müasir bir 
nümunəsidir. Hal-hazırda  İnternet ömürlük öyrənməni qismən də olsa təmin edir, lakin 
bunu çox az insanlar dərk edir. Tarixdə ilk dəfə bu qədər insan özünü uzun müddətə 
təhsilə (təhsil və öyrənməyə) həsr edib. Bütün yaş qruları üçün müxtəlif peşələrin tələb 
etdiyi səlahiyyətlərin təkmilləşdirilmiş  təsnifatı, öyrənmə prosesinin başlanğıcını ibtidai 
məktəbdən qoyulduğunu daha yaxşı anlamaq, və daha humanist təhsil konsepsiyaları ilə 
insanların mənəvi tələblərinə diqqətin artırılması bu imkanın meydana gəlməsi ehtimalını 
artıra bilər.  
 
Hansı müsbət nəticələr ola bilər? 
 
                                                 
15
 RT Delphi istinadları: “Yaşlılar yataqxanas: Ömürlük Öyrənmə Macəraları”, www.elderhostel.org; Baş 
Strategiyalar: STEP (Tələbələr, Müəllimlər, Yaşlılar, Valideynlər, Tələbə Nailiyyətləri) Proqramı, Ev və  Məktəb 
İnstitutu, Vaşinqton, Kolumbiya Dairəsi, 1983; “ABŞ-da Həyat: Yeni peşələr və 
Təhsil”, 
www.lifeintheusa.com/aging.careers.htm 

Ümumdünya BMT Assosiasiyaları Federasiyası, Minilliyin Layihəsi 
2007 Gələcəyin Durumu                                                                                                                            
108
Müsbət nəticələrə  təhsilin islahatlaşması, marağın artması, özünütəkmil, öyrənmənin 
həyatın daha çox hissəsinə çevrilməsi və cəmiyyətin təkamülünə kömək  daxildir. Körpə 
doğulmadan öncə onun qayğısına qalınmasına xüsusi diqqət yetiriləcək ki o doğulandan 
sonra daha yaxşı fiziki və əqli bacarıqlar nümayiş etdirsin.  
 
Bunun baş verməsinə nə mane olur? 
 
İqtisadi və mədəni tənəzzül, nəsillər arasında artan fərqlər və varlı və kasıblar arasındakı 
fərqlərin genişlənməsi bu təhsil proqramının təkamülünə  əngəl törədəcək münaqişələri 
çoxalda bilər.  
 
Hansı mənfi nəticələr ola bilər? 
 
Əgər insanlar mühafizəkardırlarsa və  təhsil rəhbərləri özlərindən razıdırlarsa, 
kompüterlərdən və öyrənmə sistemlərindən ifrat asılılıq mənfi nəticə ola bilər. Bu proqram 
həmçinin sistemləri istifadə edən və etməyənlər arasında boşluq yarada bilər. 
 
16. Xürafatı və nifrəti aradan qaldırmağa yönəldilmiş proqramlar 
 
Psixoloqlar güman edirlər ki 2030-cu ildə bir çoxmüharibələr və ekstremist fəaliyyətlər 
valideynlərin, həmyaşıdların və ya müəllimlərin açıq və gizli öyrədilmələrindən 
qaynaqlanacaq. Gənclərin maarifləndirilməsində bu təsirləri azaltmaq üçün mühüm 
addımlar atılıb
16
. 
 
Bunun baş verməsinə nə səbəb ola bilər? 
 
YUNESKO və ya Vikipedia 8.0. kimi beynəlxalq səviyyədə  qəbul olunmuş orqanları 
tərəfindən yaradılmış  tədris planının beynəlxalq səviyyədə  qəbul olunması  və  təhsil 
müqaviləsinin tərəfləri tərəfindən istifadə olunması ehtimalı daha çoxdur. Bu proqramlar 
həm Çikaqoda həm də Ciddədə tədris olunmaları firkri ilə işlənib hazırlanmalıdırlar. Tədris 
planına həm emosional həm də intellektual inkişaf, və  fərdin cəmiyyətə yardım etmə 
potensialının olduğunu dərk etmək, həmçinin mədəni müxtəlifliyə, “yumşaq” biliyin 
dəyərlərinə hörmət, və daha dəqiq tarix daxil edilməlidir. Bundan əlavə, psixoloji 
tedensiyaların daha yaxşı inteqrasiyası biliklərin itirilməsi prosesinin, tanınmanın və 
fikirlərin yeni əqidələrə  və emosional dəyişikliklərə olan ehtiyacının dərk edilməsinə 
kömək edə bilər. Gənclik dövründə meydana çıxan öyrənmə prosesinə xüsusi diqqət 
yetirilməlidir. Çünki məhz bu dövrdə  tələbələr öz şəxsi fəlsəfələrini və dünya görüşlərini 
formalaşdırırlar. KİV-də və əyləncə fəaliyyətlərində zorakılğın azaldılması, tədris planının 
effektivliyini daha da artırmağa yardım göstərəcək.  
 
Hansı müsbət nəticələr ola bilər? 
 
Cəmiyyət daha yararlı, hörmətcil, demokratik, azad, ədalətli, sülh dolu və sabit ola bilər. 
Bu cür proqramlar bəşəriyyətin yaşaması üçün həyati  əhəmiyyətə malikdir. Çünki gün 
keçdikcə kiçik qruplar və fərdlər məhvedici bacarıqlara daha çox yiyələnirlər.   
 
Bunun baş verməsinə nə mane olur? 
                                                 
16
 RT Delphi istinadları: ABŞ  Təhsil Departmenti, Gənclərin Nifrət səbəbilə Törətdikləri Cinayətlərin qarşısının alınması: 
Məktəblər və Birliklər üçün Dərsliklər, Vaşinqton, Kolumbiya Dairəsi, tarixsiz; Ketlin Kotton, “Məktəblərdə  Mədəniyyətlərarası 
Ahəngdarlığa Şəraitin yaradılması: Araşdırmanın Nəticələri, Şimali-qərbi Regional Təhsil Laboratoriyası, Portlend, Oreqona ştatı, 
Noyabr 1993; Kanadanın  İrsi Departamenti, Kanadanın Vətəndaş  və Siyasi Hüquqlarına dair Beynəlxalq Müqaviləyə müvafiq 
Dördüncü Hesabatı, Qatino, Kvebek Əyaləti, Kanada Noyabr 2003
. 

Ümumdünya BMT Assosiasiyaları Federasiyası, Minilliyin Layihəsi 
2007 Gələcəyin Durumu                                                                                                                            
109
 
Əgər bu proqram “Sizə  uşaqlarınızı necə öyrətmək lazım olduğunu deyəcəm”  şəklində 
hazırlansa, onda o iflasa uğrayacaq. Hələ ki varlılar və kasıblar və  məhdud ehtiyatlar 
arasında böyük fərqlər mövcuddur, xürafat və nifrət ekstermistlər tərəfindən 
alovlandırılmağa davam edəcək. Bəzi hökumətlər insanların davranışına müdaxilə  və 
idarə etmək istəyəcəklər. “Dövlət hər şeydən üstündür” fikrinin hamılıqla qəbul olunması 
üçün ən az bir nəslin gəlib keçməsi lazımdır; nəticə etibarilə, cəmiyyətdə ziddiyətləri daha 
az vurğulayan təhsil vasitələri yaratmaq və təklif etmək məqsədilə ciddi səylər göstərmək 
üçün “fasilə” meydana gələ bilər.  
 
Hansı mənfi nəticələr ola bilər? 
 
Nifrəti və xürafatı azaltmaq və ya aradan qaldırmaq mümkün olsa, onda bu o demək 
olacaq ki insanların ağıllarının digərləri tərəfindən mənfi istiqamətdə idarə edilməsi də 
mümkün olacaq. Məsələn, etiqad rəhbərləri, totalitar hökumətlər, və ya ideoloji siyasi 
düzgünlüyün yeni formaları bu üsullardan və texnologiyalardan istifadə edərək ictimaiyyəti 
idarə edə bilər. Xürafatı və nifrəti aradan qaldırmaq üçün təkcə təhsil kifayət olmayacaq; 
proqramlara, sosial ədalətə nail olunması üçün xüsusi vasitələr daxil edilməlidir.   
 
17. E-Tədris  
 
2030-cu ildə nisbətən kasıb ərazilərin, həmçinin varlı ərazilərin çoxu elektron-müəllimlərə 
olan tələbatı qarşılamaq üçün xaricdən vəsaitlər cəlb edəcək. Bu elektron-müəllimlər canlı 
insanlardan çox süni intellektdən istifadə edən süni konstruksiyalardır.
17
 
 
Bunun baş verməsinə nə səbəb ola bilər? 
 
Elektron-təlimin həm zəngin, həm də nisbətən kasıb regionlar üçün faydalı olduğunu, 
olduğu yerdən asılı olmayaraq bir çox insanları daha yaxşı müəllimlərlə  təmin edə 
biləcəyini və daha səmərəli ola biləcəyini dərk etmək bu proqrama təkan verə bilər. Bu 
proqram diqqəti həm təhsil sistemlərində bilik səviyəllərinin müxtəlifliyi və biliyi əldə etmə 
imkanının qeyri-müntəzəmliyinə yönəldə bilər.  Ən yaxşı elektron-müəllimlərin xaricdən 
cəlb olunması bu regionların mədaxilini artıracaq, və onlara dünyada daha çox insanı 
əhatə edən möhtəşəm proqramlar hazırlamaq üçün kompüter proqramistləri, təfəkkür 
alimləri və digər mütəxəssisləri işə götürməyə imkan verəcək. Təhsil müəssisələri, 
hökumətlər, kommersiya fəliyyətləri və QHT-lər arasında virtual reallıq, avtonom kompüter 
proqramları  və tele-təhsil üzrə  əməkdaşlıqda davamlı  təkmilləşmələr və  xərclərin 
azaldılması da buna yardım ola bilər. Bu gün Hindistandan Homework Help adlı 
proqramla istənilən fənn üzrə xüsusi dərslərin keçirilməsi saatda 18 dollara başa gəlir. 
Biliklər pulsuz  payaşıla və qurula bilər. Komunikasiya sistemləri xərcləri sıfıra yaxın 
olacaq və hamı elektron-təlimlərin xərclərini ödəmək iqtidarında olacaq, xüsusən  əgər 
hökumət elektron-öyrənməyə pul ayırsa. Xüsusi maraqlar, sabit və müdrik hökumət 
strategiyaları vasitəsilə məğlub edilməli olacaq.  
 
 
 
 
Hansı müsbət nəticələr ola bilər? 
 
                                                 
17
 17 RT Delphi istinadları: Con M. Harris, Jr., “Niyə daha yaxşı elektron-öyrənməyə deyil, elektron-təlimə ehtiyac 
duyuruq?”, MELD (E-Tədris Diskursu), 6 May 2005; “e- tədri”, Vikipediya; “Təkmil Paylanmış Tədris”, Vikipediya. 

Ümumdünya BMT Assosiasiyaları Federasiyası, Minilliyin Layihəsi 
2007 Gələcəyin Durumu                                                                                                                            
110
Elektron-təlimlər təhsilin daha da demokratikləşməsinə kömək edəcək, daha çox insanın 
ondan istifadə etmək imkanı olacaq, hər tələbəyə düşən maliyyə  və ekoloji xərcləri və 
nəticə etibarilə yoxsulluğu azaldacaq, elm və  mədəniyyəti populyarlaşdıracaq, 
öyrənmənin ləzzətini artıracaq, təhsil müəssisələri arasında informasiya mübadiləsini 
asanlaşdıracaq, və yeni təhsil metdodları açacaq. O həmçinin sifarişlə iki nəfərlik  şəxsi 
təlimlərin keçirilməsinə  gətirib çıxaracaq və biliklərin  əldə olunmasını asanlaşdıracaq, 
sürətləndirəcək, daha fərdiləşdirəcək, virtulallaşdıracaq və qloballaşdıracaq. Ehtimal var 
ki, virtual və süni dünyalarda təhsil imkanları, həmçinn tədris vasitələri davamlı  şəkildə 
təkmilləşdiriləcək. İnteraktiv obyektlər və ya 3-ölçülü holoqrafik video yazılar müəllimlərə 
dərsləri kasıblar da daxil olmaqla hamıya göndərməyə imkan verəcək. 
Maliyyələşdirmələrin müvafiq səviyyələri və Tədqiqat və Təkmilləşdirmənin təhsilə xüsusi 
əhəmiyyət verməsi (təkcə “oynamaq” yox) bu proqramın irəliləməsinə səbəb ola bilər. Ola 
bilsin ki 2030-cu ilədək texnologiyaların sürətləndirilməsi elə bir nöqtəyə çatacaq ki, 
seçilmiş insanlar beyinlərinə bilavasitə yükləmələr edilməklə  və ya yeni nanotexnoloji 
tətbiqatların köməyilə  təhsil alacaqlar, və kasıb  ərazilərdə yaşayan insanlar 3-ölçülü 
virtual reallıq müəllimlər və “köhnə üsulla” – qulaq asmaq və yadda saxlamağa çalışmaqla 
razılaşmalı olacaqlar. Canlı müəllimlər  ən qeyri-effektiv və  bəlkə  də  ən qeyri-səmərəli 
tədris vasitələridir; süni konstruksiyaların mövcudluğu günü-gündən daha da normal hala 
çevriləcək.  
 
Bunun baş verməsinə nə mane olur? 
 
Kök salmış inhisarlar, təhsil sisteminin ətalətliliyi, yüksək sürətli  İnternetə malik 
kompüterlərdən istifadənin olmaması, təhsilə kifəyət qədər dəyər verməyən hökumətlər 
və digər institutların mövcudluğu, və informasiya mübadiləsində əməkdaşlığın azlığı  
elektron-təlimlərin həyata keçirilməsinə əngəl törədə bilər.  
 
Hansı mənfi nəticələr ola bilər? 
 
Bu proqram uzaq ictimaiyyətlər üçün faydalı bir vasitə olsa da, insanla üz-üzə  təhsilin 
əvəzini verməyə bilər. Müəllimlərin şəxsiyyəti və şəxsiyyətlərarası əlaqələr təhsil prossinin 
mühüm bir hissəsidir; elektron-tədris  şəxsi fərqləri nəzərə almaya bilər. Təhsil təkcə 
informasiya mübadiləsindən ibarət deyil. Kasıb  ərazilər elektron-müəllimləri  əldə etmək 
imkanı olmaya bilər, bu isə bilik fərqlərini əbədiləşdirər.  
 
18. İnsanlardan ağıllı kompüterlər 
 
2030-cu ildə mexanizmlər hər mənada insanlardan “ağıllı” olacaq. Bu başlanğıcla təhsil 
və öyrənmənin rolu və metodları hər yerdə yenidən qiymətləndiriləcək
18
. 
 
Bunun baş verməsinə nə səbəb ola bilər? 
 
Rey Kursveylin proqnozlarına görə, Mur Qanunu, 2029-cu ilədək süni intellektin insan 
intellektinə çatacağının bir göstəricisidir. Əslində, İnternet artıq insandan “daha ağıllı” bir  
kompüterdir; əlbəttə ki bu “ağıllılığın” hansı məna daşıdığından asılıdır. Əgər “daha ağıllı” 
sözü xüsusi funksiyalar yaddaşına aiddirsə, onda İnternet artıq fərdi insan beynini ötüb 
keçib. Süni həyat və nanotexnologiya sahələrində baş verən irəliləyişlər davam edəcək, 
və ehtimal var ki kompüterlər Türinq sınağından keçəcək və sadə informasiya emalından 
daha çox şeylərə nail olacaq. 2030-cu ilədək bu və digər ssenarilərin həyata keçirilməsi 
                                                 
18
 RT Delphi istinadları: Süni İntellekt Spesifiklik İnstitutu, www.singinst.org/overview/whatisthesingularity; Nik 
Bostrom, “Kompüterlər  İnsanlara Kələk Gələndə”, Fyuçers 35(7) (2000), səhifələr: 759–64; Reymond Kursveyl, 
“Şəxsi Kompüterim məndən ağıllı mı olacaq?” Time, 19 İyun 2000. 

Ümumdünya BMT Assosiasiyaları Federasiyası, Minilliyin Layihəsi 
2007 Gələcəyin Durumu                                                                                                                            
111
ənənəvi məktəblərə  və insan müəllimlərə olan tələbi aradan qaldıracaq.  Əgər fövqəl-
insan, yəno Süni İntellekt meydana gəlsə, bu obyektlər də  təhsilin bəzi formalarına 
ehtiyac duyacaq, lakin çox güman ki bu, öyrənmə faktları, sosial qarşılıqlı əlaqələr, fiziki 
dünyayla  əlaqələr, və  uşaqlıqdan yetkinliyə doğru böyümək  şərtləri altında öyrənmədən 
kəskin şəkildə fərqlənəcək.  
 
Hansı müsbət nəticələr ola bilər? 
 
Bu proqram insan inkişafını artıra və bəşəriyyət tərəfindən yaradılmış ən yaxşı alət vasitə 
və ya birgə vasitə kimi nəzərdən keçirilə bilər. Süni İntellektin və insan intellektinin mikro-
qurğulara doğru inteqrasiyası öyrənmənin effektivliyini və  işin xassəsini artıracaq, və 
təhsil və öyrənmə metodlarını  əsaslı  şəkildə  dəyişəcək. Bu emaletmə gücü 
insanlarınkından daha fərqli “düşünmə” tərzləri hasil edə  və reallığı  dərk etmək üçün 
müxtəlif amillərin müştərək şəkildə nəzərdən keçirilməsini təmin edə bilər. 
 
Bunun baş verməsinə nə mane olur? 
 
Kompüterlər “ağlımızı” ancaq bir mənda ötüb keçə bilərlər. Lakin onlar heç vaxt fərdlərin 
digər öyrənmə sahələri ilə  rəqabət aparmağa qadir ola bilməzlər. Məsələn fərdlərin 
maraqlarının məskən saldığı emosional və sosial sahələrlə. 
 
Bizim idarə etmək bacarığımıza üstün gələcək robotlar və kompüterlərdən qorxan, və ya 
belə kompüterlərin güclü şər qüvvələr tərəfindən istifadə olunacağına inanan insanlar 
tərəfindən buna əks reaksiya verilə bilər. Bu məqsədə nail olmaq istəyinin puça çıxması 
proqramın gələcək inkişafına əngəl törədə bilər. Çünki bəziləri güman edirlər ki istənilən 
halda insanlardan daha ağıllı kompüterlər düzəltmək mümkün deyil. Fiziki, psixoloji, sosial 
və emosional sahələrin bilikləri və intellekti təqlid oluna bilər, düşünmə intellkti isə təqlid 
oluna bilməz. Və əgər olunsaydı, buna kim inanardı? 
 
Hansı mənfi nəticələr ola bilər? 
 
Bu İşsizliyi artıra və bəşəriyyətin 2 hissəyə - “texnoloji cəhətdən irəliləmişlər” və “təbiilər”-ə 
bölünməsinə  gətirib çıxara bilər. Bu isə süni intellektin inkişafında və onun bilavasitə 
insanlara tətbiq olunmasında daimi bir narahatçılıq deməkdir. Gələcək “qeyri-bərabər 
şəkildə paylaşdırılılması” – bəzi seçilmiş insanların digərlərindən qabaq faydalanması 
davam etsə  də, nəticələr texnologiyanın idarə olunmasında iştirak edən insanların 
xeyirxahlığından asılı olacaq. Biz fövqəl-insan intellektini olduğu kimi qəbul eləməyə 
bilərik, xüsusilə ona görə ki, o paylana bilər və  tədricən insanlar özləri dərk etməzdən 
əvvəl bəşəriyyəti idarə edən intellekt maşınlarının elmi fantaziya təsvirinə aparıb çıxaran 
vahid qavranılan məfhumda əks olunmaya bilər.    
 
19. İntellekti artıran süni mikroblar 
 
Beyində birgə yaşayan və sinir fəaliyyətini artıran yeni mikrobların genetik kodları 
yazılıb
19
. 
 
Bunun baş verməsinə nə səbəb ola bilər? 
 
                                                 
19
 RT Delphi istinadları: Antonio Reqalado, “Bioloqun Məqsədi Ekskoriasiyadan Həyat Yaratmaqdır”, Wall Street 
Jurnalı, 29 İyun 2005; Deyvid A. Relman, “İnsan Bədəni Mikrobial Müşahidə Məntəqəsi kimi”, Neyçr Genetiks 30 
(2002), səhifələr: 131–33; Maykl Pardi, “Bağırsaq Mikroblarının Əməkdaşlığı Bədənə Qidadan Enerji Hasil etməyə, 
və Onu Piy kimi Saxlamağa Kömək edir”, press reliz, Tibb Məktəbi, Vaşinqton Uiversiteti, Seyn Luis, 12 İyun 2006.  

Ümumdünya BMT Assosiasiyaları Federasiyası, Minilliyin Layihəsi 
2007 Gələcəyin Durumu                                                                                                                            
112
Kreyq Venterin nadir həyat formaları yaratmaq üçün genetik kodların yaradılması 
üzərində  işləri 2010-cu ilədək yeni həyat formalarının yaranmasına gətirib çıxara bilər. 
Sonra beyində yaşayan və ona köməklik göstərən mikrobların yaradılması üçün növbəti 
10 il, və sonra bunların digər məməlilər üzərində sınaqdan keçirilməsinə daha 10 il lazım 
olacaq. Nəticə etibarilə, 2030-cu ilədək beyinə sinir hüceyrələrini (neyronları) sağlam 
saxlamağa kömək edən təhlükəsiz mikroblar mövcud olacaq. Tədqiqatlara ayrılmış 
pulların bir hissəsini dövlət təhsilinə ayırmaq ağıllı bir iş olardı. Genom Layihəsində məhz 
belə edilmişdi ki tədqiqatın irəliləyişi ilə bərabər ictimaiyyətin dərk etməsi də təkmilləşsin. 
Nouveau-super-riche (ən yeni zəngin) tərtibatında  vasitəsilə maliyyələşdirilən Qeyts-tipli 
fondlar Hindistan, Rusiya və Çin kimi ölkələrdə tədqiqatları sürətləndirə bilər.   
 
Simbiotik orqanizmlər gen terapiyasından daha üstün cəhətlərə malikdirlər, lakin onlar 
immune sistemininə üstün gəlmə üsularını  tələb edirlər. Simbiotik bağırsaq bakteriyaları 
həqiqi dərmanlara bənzər dərmanlar istehsal edir, və çox güman ki beynin 
genişləndirilməsi üçün istifadə oluna bilərlər. Anti-kaverna ağız bakteriyaları artıq nümayiş 
olunub. Psixpandemikarmologiya, nanobotlar və kompüter-beyin interfeysləri də həmçinin 
insan intellektini artıra bilər.