CƏFƏrqulu rüSTƏmov

QOBUSTANDA QAYIQ TƏSVİRLƏRİ 
 
Qobustanda  qayıq  təsvirləri  yüzdən  çoxdur.  Onlar  qayalar  üzərində  qazma 
üsulu  ilə  çəkilmişlər.  Formalarına  görə  üç  cürə:  xətti,  siluet  və  hörmə  görünüşlü 
qayıqlardır. Xətlə çəkilmiş qayıqlar ən qədimdir. Apardığımız arxeoloji qazıntılar 
göstərir  ki,  Paleolit  dövründə  qayıq  düzəldilməyib.  Qayıqların  tarixi  Qobustanda 
orta  Daş  (Mezolit)  dövründən  başlayır.  İlk  qayıqlar  əsasən  ağac  gövdəsindən 
düzəldilmiş,  kiçik  ölçülü,  təknəvari  olmuş,  1-2  adam  və  yük  götürmüş,  əsasən 
çayları  keçmək  üçün  işlədilmişlər.  Bu  tip  qayıq  təsvirləri  Böyükdaş  və  Kiçikdaş 
dağlarının ətəklərindəki daşlarda çoxdur. Onlara tək-tək dağların yuxarılarında da 
rast gəlinir. Belə qayıqlar kiçik ölçülüdürlər. 
Qayıq  təsvirlərinin  dağın  aşağısında,  düzənliyə  yaxın  sahələrdə  daşlarda 
çoxluğu  görünür,  bu,  qədim  qobustanlıların  balıqçılıq  fəaliyyəti  ilə  əlaqədardır. 
Kiçikdaş  dağı  85  №-li  daşdan  qədim  qayıq  təsvirlərindən  birinin  içində  2  adam, 
aralarında isə qayığın yükü göstərilmiş, Böyükdaş dağı yuxarı səki sahəsindəki 42 
№-li  daşda  isə  qayığın  fəlakətə  uğraması  səhnəsi  təsvir  edilmişdir.  Burala  qayıq 
təsviri ortadan qatlanıb sınmış kimi göstərilmişdir. 

63 
 
İkinci  tip  qayıq  təsvirləri  qayalarda  kölgəvari  döyülmüş  enli  gövdəlidir. 
Böyükdaş dağının aşağı səki sahəsindəki 8 və 99 №-li, Kiçikdaş sahəsindəki 50 və 
123  №-li  daşlarda  çəkilmiş  bu  tip  qayıq  təsvirləri  qamışdan  və  qarğıdan 
hazırlanmışdır. Bu cür qayıqları İ. Cəfərzadə eradan əvvəlki VII-VI minilliklərə aid 
etmişdir (5-ci tablo, şəkil A və 13-cü tablo, şəkil A). 
Üçüncü  tip  qayıq  təsviri  Daşqışlaq  sahəsində  13  №-li  daş  üzərində  qeydə 
alınmışdır. Buradakı hər iki qayıq xətlə çəkilmiş, forması qövs tərəfi aşağı olmaqla 
seqment  şəkillidir.  Hər  iki  qayıq  təsvirinin  gövdəsi  sağa  və  sola  maili  çəkilmiş 
xətlərin  kəsişməsindən  alınan  şəbəkə  ilə  doldurulmuşdur.  Bu  cür  qayıqlar  bir  növ 
səbətvaridir. Çox  güman ki, onların  üzərinə  heyvan dərisi çəkilmiş  və  ya içəridən 
su  keçirməyən  maddə  ilə  (qətran)  suvanmışdır.  Onlar  Mesopotamiyada  e.ə.  VIII 
əsrə  aid  karkas  üzərinə  ağac  qabığı  və  ya  heyvan  dərisi  çəkilməklə  hazırlanmış 
yüngül qayığa oxşayır. 
Qobustanda  1  və  2-ci  tip  qayıq  təsvirlərinin  içərisində  dikinə,  lakin  qısa 
çəkilmiş  xətdən  ibarət  simvolik  adam  verilmişdir.  2-ci  tip  gəmilərin  bəzilərindəki 
bu cür dənizçiləri çəpinə xətt kəsir. Görünür ki, bu xətlərlə avarlar göstərilmişdir. 
Bəzi  qayıq  təsvirlərinin  burnunda  günəş  çəkilmişdir.  Başqa  regionlarda  və 
tarixin  sonrakı  dövrlərində  gəminin  başında  quş,  ilan,  heyvan  başı  formalı 
simvollar, quyruq (hissəsinin quş quyruğu kimi düzəldildiyi məlumdur. 
Arxeoloji  ədəbiyyatda  bəzən  qayıq  təsvirlərinin  dənizlərdən  uzaq 
məsafələrdə  olmasına  əsaslanaraq  hesab  edirlər  ki,  gəmilər  ölünün  ruhunu  o  biri 
dünyaya  aparmaq  üçün  çəkilmişdir.  Əlbəttə,  qədim  gəmilər  və  onların  çəkilmiş 
təsvirlərinin  ölünü  axirət  dünyaya  aparmaq  üçün  olmaları  haqda  fikirlər  və 
əfsanələr çoxdur. Qobustan qayıqlarının burnundakı günəş təsvirinin də pis havada 
günəşi çağırmaq üçün, ovsunçuluq məqsədi ilə çəkildiyini hesab edənlər də var. 
Mən  gəmi  təsvirlərinin  burnunda  verilmiş  günəş  şəklinin  günəşi  çağırmaq 
məqsədi ilə çəkilməsinin əleyhinəyəm. Gəminin burnunda günəş şəkli çəkilməsini 
ovsun  və  günəş  şəklinin  günəşi  çağırmaq  olduğunu  iddia  edənlər,  deyəsən  insan 
tarixinin inkişaf mərhələlərini yaxşı bilmirlər, bu cür izahla bizim qədim qobustanlı 
babalarımızı həyatdan kənar, küt təbiəti bilməyən ağılsızlar hesab edirlər. Yuxarıda 
demişdim ki, qədim Qobustan sakinləri elə indiki insan tipində idilər. Bizim kimi 
düşünməyi də, dərk etməyi də bacarırdılar. Oxucu özü düşünsün, bizim Qobustan 
mədəniyyətini  yaradanlar  haqda  belə  fikirləşmək  onların  özlərinin  səviyyəsinin 
aşağılığından irəli gəlmirmi? 
Mezolit  dövrü  qobustanlılarının  çaxmaq  daşından  mikroölçülü  lövhələri 
necə  qoparmasını    (daşı  daşa  vurmaqla),  onlar  üzərində  mikroskopik  dərəcədə 
xırda  dişəkləri  necə  işləmələrini  fikirləşəndə  az  qalırsan  səcdə  edəsən.  Bir  də, 
yuxarıda  ayrı-ayrı  heyvanları  və  bütöv  səhnələri  onların  necə  real,  mütənasib, 
təbiət qanunlarına, heyvanların anatomik və həyati xüsusiyyətlərini gözəl bilmələri 
ilə çəkdikləri haqda danışmışdıq. Biz qəti deyirik, qədim qobustanlılar öz dövrünün 

64 
 
ən  inkişaf  etmiş  və  mədəni  adamları,  öz  dövrünə  görə  elmi-texniki  və  həyati 
biliklərin qabaqcılları səviyyəsinə bərabər adamlar idilər. 
İnsan  yaranandan  kün  çıxanda  yuvasından  (mağarasından,  ocağından...) 
çıxıb  çölə,  ova,  işə  gedib  (elə  indiki  kimi,  öz  dövrünün  tələbinə  uyğun,  öz 
səviyyəsində),  axşam  evinə,  mağarasına,  ocağına  qayıdıb,  oturub  (ocaq  başında), 
yatıb, bilib ki, neçə keçəcək, səhər açılacaq, günəş çıxacaq, yenidən işə, ova... gün 
günü  əvəz  edəcək.  Bunu  nəinki  Mezolit  və  Neolit  dövrünün,  elə  alt  Paleolit 
dövrünün adamları da 100 min illər bundan qabaq bilirdilər. Bunu nəinki insanlar, 
bütün  canlılar  bilir,  hətta  yarasalar  da  bilir  ki,  gecə  qurtarır,  gün  çıxacaq,  işıq 
olacaq,  qaçıb  mağaraların  tavanından  asılmaq,  axşam  qaranlığını  gözləmək 
lazımdır. 
Bəlkə, pis havada günəşi çağırıblar. Yenə yox. Mən sual edərdim, il fəsillərə 
-  yaza,  yaya,  payıza,  qışa  nə  vaxtdan  və  kim  tərəfindən  bölünüb,  eləcə  də  aya, 
həftəyə...  Əlbəttə,  insanlar  tərəfindən,  onların  nəsilbənəsil  təbiət  qanunlarını 
müşahidələri  nəticəsində,  özü  də  hər  yerin  öz  iqlim  qurşağına  uyğun  olaraq. 
Demək, insanlar (eləcə də qədim qobustanlılar) yaxşı bidirdilər ki, fəsillər üzrə nə 
vaxt  hansı  bitki  bitir,  meyvə  yetişir,  yarpaq  tökülür,  hava  soyuyur.  Günəş  yayda 
yandırır,  qışda  isə  heç  isitmir  də.  Odur  ki,  günəşi  çağırmaqla  gələn  deyil,  qədim 
adamlar inansaydılar ki,  günəşin şəklini çəkməklə, çağırmaqla o gəlir, özü də lap 
yaydakı kimi isti olur, daha yanacaq ehtiyatı görməzdilər. 
Mən  hiss  edirəm  ki,  mənə  etiraz  edənlər,  «inamsız  insan  yaşaya  bilməz, 
gəminin  burnunda  günəş  çəkməklə  ona  inanıblar»  deyənlər,  hətta  etnoqrafik 
dəlillər  söyləyənlər  də  olacaq.  Bəli,  bunlar  düzdür,  lakin  kim  inanar  ki,  qışın 
dumanlı, çiskinli günündə gəminin burun hissəsinə günəş təsviri çəkilsə, doğrudan 
da elə o gün hava açılar, duman çəkilər, günəş çıxar? Əlbəttə, yox. 
50-ci  illərə  qədər,  Göycə  mahalı,  bizim  yaylaqlar  Ermənistana  verilənə 
qədər  hər  il  kəndimizin  adamları  dədə-baba  yaylaqlarımıza  gedərdi.  Orada  çox 
vaxt  yağış,  duman,  soyuq  olur.  Yadımdadır,  həftə  ilə  yağmurlu  günlər  olardı. 
Ancaq hamı bilirdi ki, hava açılıb günəşli günlər olacaq. Qonşuda Mələk nənə adlı 
bir qarı vardı. Yağış yağanda yuyub sərdiyi paltarı yığmazdı. Deyərdi: - «yağ-yağ, 
paltarı yığan deyiləm, axırda özün qurudacaqsan» (yəni günəş çıxacaq, qurudacaq). 
Bu, Mələk nənənin günəşin gələcəyinə inamı idi. Allah ona rəhmət eləsin. 
Bir  də  görürdün  duman  dağılır,  axşam  buludun  arasından  ulduz  görünür. 
Belə  vaxtda  qonşular  Feyzulla  kişinin  qızı  Pərnisanı,  Pirməmməd  oğlu  Nəbinin 
oğlu Dadaşı, Əmrahoğlu  Mədədi və başqa anasının ilki olan uşaqları səslər, tələb 
edərdilər ki, göydə ulduz görünür, tez onu bağla, səhər gün olsun. Onlar da üzünü 
ulduza tutub deyərdilər: 
 
Mən anamın ilkiyəm, 
Ağzı qara tülküyəm. 
Əgər səhər gün çıxmasa 

65 
 
Dörd yanını dağlaram 
Məhşərəcən bağlaram. 
 
Səhərisi  gün  doğrudan  da  gün  çıxan  vaxt  da,  günəşin  çıxmadığı  günlər  də 
olurdu.  Birinci  halda  axşam  ulduzu  bağlayanlara  təşəkkür  edilirdi,  elə  bil  bütün 
yaylaqdakı  ellər,  obalar  üçün  günəşin  çıxmasının  açarı  elə  onların  əlində  imiş. 
Lakin  hava  dumanlı  qalıb  gün  çıxmayanda  bir  dəfə  də  onlara  irad  tutanın  səsini 
eşitməzdik.  Hamı  bilirdi  ki,  külək  dumanı  qovub  aparmadı,  ona  görə  də  günəş 
çıxmadı. Nə olar sabah çıxar, o biri gün çıxar, axır  çıxacaq. Ulduzu bağlamaq isə 
bir  adət  idi,  bəlkə  də  ilk  uşağın  üstünlüyü,  kəsərliliyinə  inam  yaratmaq,  ona,  ilk 
uşağa istəkdən yaranan adət, nə isə... 
Gəminin  burnunda  günəş  təsviri  çəkmək  qışda,  pis  havada  günəşin 
çıxmasına  zəmanət  ola  bilməz.  Bəs,  Qobustanda  gəmi  təsvirlərinin  burnundakı 
günəş təsvirləri nə üçün çəkilib? 
Mən  yuxarıda  demişəm  və  bir  daha  qeyd  edirəm  ki,  qədim  qayaüstü 
təsvirlərin hər birinin və onların hissələrinin nə məqsədlə çəkilməsi haqda qəti fikir 
söyləmək  çox  çətindir.  Lap  tam  mənası  ilə  düzünü  söyləmiş  olsan  da  qətiliyinə 
təkid  edə  bilməzsən,  sonra  o  qədər  niyələr  çıxır  ki,  axı,  keçmişdən  dediyin  fikiri 
təsdiq edəcək heç kəs qalmayıb. Yozumlar isə müxtəlif ola bilir və hər kəs özünü 
haqlı sayır. 
Mən  də  Qobustan  gəmilərindəki  günəş  təsviri,  onun  məqsədi  barədə  öz 
izahımı  söyləyə  bilərəm.  Əvvəlcədən  oxucuların  nəzərinə  çatdırım      ki,      burun   
hissəsində günəş təsviri  çəkilmiş gəmi  şəkilləri yalnız Qobustandadır. Məncə, bu 
o  deməkdir  ki,  günəşin  bu  qaydada  təsviri  Qobustan  üçün  lazım  imiş.  Nə  üçün? 
Görünür,  Qobustan  şəraiti  ilə  əlaqədar,  Qobustan  Xəzər  dənizinin  qərb 
sahilindədir.  Balıqçılıq  qobustanlıların  həyat  və  təsərrüfatında  ovçuluq  və 
yığıcılıqdan  az  əhəmiyyətli  sahə  olmayıb.  Buna  görə  də  onlar  hələ  Mezolit   
dövründən   qayıq  düzəldib  dənizə   çıxa   bilmişlər. Bir tərəfdən də qeyd etdik ki, 
ilk  kiçik  ölçülü  qayıq  təsvirlərində  günəş  təsviri  yoxdur.  Burnunda  günəş  təsvir 
olunan  iri  qayıqlar  -gəmilərdir.  O  gəmilər  ki,    sahildən  uzaqlaşıb  dənizə  çıxa  
bilirlər. 
Mən  gəmidə  olmuşam,  dənizə  çıxmış  və  dənizdən  qayıtmışam.  Bilmirəm, 
bəlkə  mənə  elə  gəlir,  adam  gəmidə  olarkən,  sahil  görünməyəndə  elə  bil  suyun 
üzündə  qalır,  cəhəti  itirir  (söhbət  texniki  vasitələrlə  təchiz  olunmuş  səriştəli 
dənizçilərdən  getmir  bir  cəhət,  bir  istiqamət  axtarır.  Bununla  əlaqədar  ta  qədim 
zamanlardan  dənizçilər  üçün  açıq  dənizdə  ay,  ulduz  və  günəş  bir  növ  kompas 
rolunu  oynayıb.  Qobustanda  isə  dənizə  çıxan  qədim  qobustanlılar  səhər-səhər, 
günəşə  tərəf  şərqə  -  dənizə,  axşam  evə  -  qərbə,  yenə  günəşə  tərəf  üzməli  idilər. 
Bütün günü günəşə tərəf üzmək, günəşlə bərabər dəniz üzərində dolanıb, istiqaməti 
itirmədən,  axşam  günəşlə  geri  qayıda  bilərdi.  Görünür,  gəminin  burun  hissəsində 

66 
 
günəş  təsvir  etmək  azmamaq,  istiqaməti  itirməmək  üçün  həmişə  günəşə  tərəf 
üzmək lazım olduğunu göstərmək üçündür. 
Başqa bir inam. Məlum olduğu kimi, qədim Misirdən başlamış, demək olar 
bütün qədim mədəniyyət ocaqlarında insanlar günəşə inanmış, ona sitayiş etmişlər. 
Əlbəttə,  dağlarında  vulkanlar  od  püskürən  Qobustan,  torpağından  alov  çıxan 
Abşeron,  atəşpərəstliyin  ocağı,  çox  qədim  zamanlardan  «Odlar  diyarı»  kimi 
tanınan  bir  ərazi  üçün  də  günəşi  müqəddəs  saymaq,  ona  sitayiş  etmək  istisna 
olmamışdır.  Qobustanda  günəş  pirinin  olması  da  bu  fikri  təsdiq  edir.  Kiçikdaş 
dağında  97  №-li  qayanın  üstündə  20-dən  çox  günəş  simvolu  -spiralvari  çevrələr 
çəkilmişdir.  Onlardan  6  ədədi  qaya  üzərində  yer  səviyyəsindən  hündürdədir, 
qalanları isə qazıntı nəticəsində aşkar edilmişdir.  Qazıntı zamanı  buradan   ocaq   
qalığı,     son Eneolit və  ilk Tunc dövrü qab qırıqları və  s.  materiallar tapılmışdır. 
Eyni  spiralvari  günəş  simvolları  üzbəüzdəki  18  №-li  daşın  dibində  də  aşkar 
edilmişdir. Arxeoloji ədəbiyyatdan günəş məbədinin divarlarının spiralvari dairələr 
və çərxi-fələk - svastika nişanları ilə bəzədilməsi məlumdur. Qobustanda qazılmış 
7 №-li kurqanın qəbir daşının üstündə və bir çox şəkilli daşlar üzərində də günəş 
simvolu  olan  işarələr  vardır.  Bütün  bunlar  günəşə  inamın,  ona  pərəstişin 
Qobustanda güclü olması və uzun zaman davam etməsili göstərir. 
Beləliklə,  günəş  Qobustanda  sitayiş  edilən  obyektlərdən,  qədim 
qobustanlıların  allahlarından  biri  olmuş,  onları  nəinki  isitmiş,  hətta  dəniz 
səyahətində müşayiət etmiş, onlara yol göstərmişdir. 
Bu  söhbət  oxucuya  təzadlı  görünə  bilər,  deyə  bilər  ki,  qədim  qobustanlılar 
günəşi  allah  sayıb,  ona  inanmışlar,  lakin  qayığın  burnuna  adicə  yol  göstərən, 
mayak kimi çəkmişlər. 
Bir  aydınlıq.  Bəli,  o  dövrdə  hər  yerdə,  eləcə  qədim  Qobustanda  da  günəş 
ümumi  allah,  insanlara  həyat  verən,  həyat  mənbəyi  idi.  Lakin  hər  qəbilənin, 
qrupun, hətta bəzən ailənin də öz allahı, totemi vardı. Çoxallahlılıq dövrü idi. Hamı 
üçün ümumi günəş allahdan başqa, adamlar və qəbilələr ayrı-ayrılıqda heyvanlara, 
təbiət hadisələrinə, göy gurultusuna, şimşək çaxmasına, dağa, daşa, hətta özlərinin 
düzəltdikləri  heykəlciklərə  və  s.  inanmış,  ona  səcdə  etmişlər.  İndi  bütün  bunlar 
təəccüblü görünsə də, dünyada hələ də belə inamlar qalmış yerlər var. 
Qayıq təsvirlərinin burnunda günəşin yol göstərici kimi təsvir edilməsi heç 
də o dövr üçün günəşə inamsızlıq kimi başa düşülməməlidir. Əksinə, günəş göydə 
görünsə də, görünməsə də onlar üçün allah sayılmış, inanmışlar ki, o var, qarşısını 
duman,  bulud  alsa  da  var.  Ona  inanmaq,  ona  tərəf  getmək  həmişə  səadət 
gətirməlidir. Günəşin qayıqların burnunda çəkilməsi də günəşi çağırmaq üçün yox, 
günəşə  inananların  ona  səcdə  etməsi,  günəşə  arxa  çevirməmək,  həmişə  ona  tərəf 
getmək, üzmək təbliğatıdır. 
Söhbət  ki,  Qobustanın  gəmi  təsvirlərindən  düşdü,  daha  bir  məsələ  haqda  - 
Qobustan gəmiləri tipində «Ra» və «Tiqris» gəmilərini düzəldərək dənizlər keçmiş, 
okeana çıxmış məşhur norveçli alim və səyyah Tur Heyerdalın Qobustana gəlməsi 

67 
 
haqda da məlumat vermək istərdim. Çünki Heyerdalın Qobustana səfərindən sonra 
mətbuatda  və  s.  «Qobustan  bilicilərinin»  dilində  belə  şayiələr  gəzmişdi  ki,  guya 
məhz  Heyerdal  Qobustan  gəmilərinin  dünyada  ən  qədim  olduğunu  göstərib  və 
tarixini dəqiqləşdirib və s. 
Mən Qobustanın qədim mədəniyyət ocağı olmasını və tarixinin qədimliyini 
Tur Heyerdalın və b. şəxsiyyətlərin adı və dedikləri əsasında təsdiqləməyə tərəfdar 
deyiləm. Bəzi alim və tədqiqatçılarımızı da indiyə qədər bizdə vərdiş halı almış öz 
gücümüzə 
və 
bacarığımıza 
inamsızlıqdan, 
başqa 
millətin 
tanınmış 
nümayəndələrinin  dediklərinə  haqq-nahaq  üstünlük  verərək  ona  baş  əyməkdən, 
qədim  mədəniyyətimizin,  milli  kökümüzün  haradansa,  başqa  yerlərdən  gəlmə 
saymaqdan əl çəkməyə səsləyirəm. 
1981-ci  il  avqustun  ortalarında  Tarix  İnstitutundan  mənə  xəbər  verdilər  ki, 
(o vaxt mən ekspedisiyada idim) ayın axırı üçün Tur Heyerdal Qobustana gələcək. 
Ayın  28-də  o,  Bakıya  və  29-da  Qobustana  gəldi.  O,  əslində  Azərbaycana 
Qobustandakı  qayıq  təsvirlərinə  baxmağa  gəlmişdi.  Özü  də  buraya  gələnə  kimi 
onun  Qobustan  qayıqları,  onların  dövrü  haqda  məlumatı  var  idi.  Gəlməsindən 
məqsəd  isə  Qobustan  «Tiqris»lərinin  qamışdan  hazırlandıqlarını  və  onların  dövrü 
haqdakı məlumatları yoxlamaq idi. 
Mən  onu  Qobustanın  tarixi-arxeoloji  abidələri,  qayaüstü  təsvirlər, 
alardığımız arxeoloji qazıntıların nəticələri ilə tanış etdim. Onu da deyim ki, mən 
ona  ümumiyyətlə  qayaüstü  təsvirlər  haqda  məlumat  verərkən  bir  qədər  bikef 
görünürdü.  Ona  görə  də  «Ana  zağa»  mağarasındakı  qadın  təsvirlərini  göstərib 
zarafatla dedim ki, gör Qobustanın qadınları necə gözəldirlər. O da zarafatla cavab 
verdi ki,  «qadınları özünə  götür,  mənə  isə  gəmiləri  göstər». Mən onun arzusu ilə 
gəzib  baxa  biləcəyimiz  sahələrdəki  qayıq  təsvirlərini    ona    göstərdim    və  biz    bu 
təsvirlər      ilə  əlaqədar  fikir  mübadiləsi  etdik.  Söhbətimiz  çox  canlı  keçirdi. 
Tərcüməçi  -  Heyerdalın  kitablarını  rus  dilinə  tərcümə  etmiş,  həm  də  onun  dostu, 
Oslo  universitetində  təhsil  almış  Lev  Jdanov  dediklərimizi  elə  tərcümə  edirdi  ki, 
elə bil tərcüməsiz danışırdıq. 
T. Heyerdal  qayıq təsvirlərinə baxdıqca I tip  qayıqların ağacdan, ikincilərin 
qamışdan və qarğıdan düzəldildiyinə etiraz etmədiyini bildirdi. Bir də onu ən çox 
maraqlandıran  günəşin  qayığın    burun    hissəsində  verilməsi  oldu.  Axı  o,  qədim 
Misir qayıqlarında günəş təsvirinin qayığın burnunda yox, ortasında - dor ağacında 
təsvir  olunduğunu  görmüşdü.  Özü  də  etiraf  etdi,  günəşin  bu  cür  təsvirini  birinci 
dəfədir,  özü  də  Qobustanda  görür.  O,  günəş  təsvirinin  günəşə  sitayişlə  əlaqədar 
olması fikri ilə razılaşdı. 
Qonaqla  əsas  mübahisə  Qobustan  qayalarındakı  qayıq  təsvirlərinin  tarixi 
barədə  oldu.  O,  hələ  Azərbaycana  gələnə  qədər  Qobustan  gəmilərinin  e.ə.  VII-VI 
minilliklərə  aid   edilməsini   bilirdi və  buna   şübhə  ilə yanaşırdı  (onu müşayiət 
edənlərdən biri də moskvalı etnoqraf Henrix Anoxin idi. Yəqin ki, onun vasitəsilə 
İ.  Cəfərzadənin «Qobustan»   (Bakı,   1973)   albomu ilə tanış olmuşdu). Odur ki, 

68 
 
o  bildirdi  ki,  Şərq  ölkələrində  gəmi  təsvirləri  xeyli  gec  dövrlərə,  cəmi  3500  il 
bundan  əvvələ  aid  edilir.  Bu,  bizdən  Qobustandakı  gəmi  təsvirlərinin  qədimliyini 
əsaslandırmağı tələb etmək idi. Çünki o,   Qobustanda qayıq təsvirlərinin tarixinin 
göstərdiyimiz qədər qədim olması ilə heç cür   razılaşmaq  istəmirdi.  Məsələ  çox  
ciddi   qoyulmuşdu. 
Onu  da  deyim  ki,  (təvəzökardıqdan  uzaq  olsa  da)  əgər  o  gün  hansı  bir 
(üzürlü  və  ya  üzürsüz)  səbəbdənsə  mənim  onu  müşayiət  edib  izahat  vermək 
imkanım  olmasaydı,  yəqin  ki,  bizim  tədqiqatların  nəticəsi  ilə  tanış  olmayan  və 
bizim bu məsələnin sübutu üçün dəlillərimizi bilməyən onu razı sala bilməyəcəkdi. 
Mən onunla bir saata qədər mübahisə etməli oldum. Ən əvvəl qonağa qədim 
qayaüstü  təsvirlər,  o  cümlədən  qayıq  təsvirlərinin  (yarandığı  dövrdə  Qobustanda 
olmuş  əlverişli  təbii-coğrafi  şəraitdən  söhbət  açdım.  Bu  işdə  mənə  xüsusilə 
Azərbaycan  EA-nın  müxbir  üzvü  (indi  akademik)  Budaq  Budaqov  kömək  etdi. 
Sonra  qonağa  Qobustanda  aparılmış  arxeoloji  qazıntılar  nəticəsində  əldə  edilmiş 
materiallar, onların saxlanmış olduğu mədəni təbəqələr, buradan tapılmış, üzərində 
gəmi şəkli çəkilmiş daşları göstərdim və  lazımi  məlumat  verdim. Bundan  sonra o 
bildirdi  ki,  Qobustanda  aparılan  yüksək  səviyyəli  arxeoloji  qazıntı  və  tədqiqat 
işlərinin  nəticələri  Qobustan  qayıqlarının  qədimliyinə  onda  şübhə  qoymur.  Sonra 
etiraf  etdi  ki,  Qobustanda  qədim  mədəniyyət  və  ibtidai  incəsənət  abidələrinin  bu 
qədər  zəngin,  onun  köklərinin,  xüsusilə  qayıq  təsvirlərinin  bu  qədər  qədim 
olmasını gözləmirmiş. 
Açığını deyim, bu etirafa kimi Heyerdal çox soyuqqanlı idi, gülmürdü, üz-
gözündən  şübhə  tökülürdü.  Yalnız  bu  uzun  mübahisədən  sonra  göstərdiyimiz 
etirafı etdi və əllərini qaldırıb (olduğu kimi deyirəm) iki kəlmə dedi. Tərcüməçi də 
onun  kimi  əllərini  qaldırıb  tərcümə  etdi:  «Mən  təslim».  Sonra  Tur  bildirdi  ki,  hər 
şey  indi  ona  aydın  oddu,  qayıqların  tarixi  ilə  də,  tədqiqatçıların  nəticələri  ilə  də 
razıdır.  Deməli,  Qobustanda  qayıq  təsvirlərinin  ən  qədim  olmasını  və  tarixini  o 
bizə  yox,  biz  ona  dedik.  O  isə  güman  etdiyini  bildirdi  ki,  ola  bilsin  Qobustan, 
kökləri çox qədimə  gedən  və  indiyə qədər  məlum olmayan, Mesopotamiyadan da 
qədim  mədəniyyət  ocağıdır.  Onun  bizdən  qabaq,  bizə  dediyi  əsas  fikir  bu  idi. 
Bundan  sonra  qonağın  üzünə  təbəssüm      gəldi,    gözləri    güldü.      Çünki      o  
gəlişindən çox razı  qalmışdı,  Qobustana   məftun   olmuşdu. Artıq dincəlmək də 
istəmir, hey yeni şəkillər görmək istəyirdi. Ona təklif edəndə ki,  -«yorulmusunuz, 
gedək  bir  az  dincəlin»,  etiraz  etdi  ki:  «Nə  dincəlmək?  Gördüklərim  və   
eşitdiklərimdən   artıq   dincəlmək varmı? Mənə bütün gəmi şəkillərini göstərin». 
Sonra  o  biləndə  ki,  gəmi  təsvirlərinin  çoxu  marşrutdan  kənarda,  Kiçikdaş  dağı 
sahəsindədir, bizi addımbaşı izləyən və   işləməyə  mane olan  mətbuat  işçilərini  
və  avtoqraf almaq üçün əl-ayağa dolaşan  «müşahidəçiləri» göstərib dedi: «Mənə 
bunlar yox, siz (məni və Firuzə Muradovanı göstərərək)   tədqiqatçılar,  tərcüməçi  
və maşın bəs edərdi. Mən o dağdakı qayıq təsvirlərinə də baxardım» (13-cü tablo, 
şəkil B). 

69 
 
Mən  ona  Kiçikdaş  dağının  Daşqışlaq  sahəsindəki  III  tip  –  səbətvari 
qayıqların  fotosu  və  rəngli  slaydını  göstərdim.  Heyerdal  onların  səbətvari,  dərin 
oturacaqlı  qayıqlar  olması  haqda  fikrimizi  təsdiq  etdi  və  bu  tip  qayıqlardan 
Mesopotamiyanın çay və göllərində indi də istifadə olunduğunu söylədi. O bizdən 
ayrılarkən  Qobustana  bir  daha  gəlmək,  Qobustan  abidələri  ilə  daha  geniş,  daha 
yaxından tanış olmaq arzusunda olduğunu bildirdi. 
1987-ci  ilin  sonunda  xəbər  tutdum  ki,  Tur  Heyerdal  1988-ci  ilin  yazında 
yenidən  Qobustana  gəlmək  və  Qobustandan  kinofilm  çəkmək  üçün  icazə  alıb. 
Lakin  erməni  daşnaklarının  1988-ci  ilin  ilk  aylarından  qaldırdığı,  Azərbaycan 
xalqının  başına  gələn  bugünkü  müsibətlərə  səbəb  məşhur  Qarabağ  «problemi» 
onun yenidən Qobustana gəlməsinə mane oldu. 
 
QƏDİM QOBUSTANDA «YALLI» 
 
Qədim  qobustanlıların  yaşayışı,  adət-ənənələri  və  kökü  ovçuluqla  bağlı 
ibtidai həyat tərzini əks etdirən tablolar içərisində «Yallı» rəqsi səhnələri də diqqəti 
cəlb  edir  (7-ci  tablo,  şəkil  B;  10-cu  tablo,  şəkil  V).  Müasir  balet,  teatr,  rəqs 
sənətinin  başlanğıcı  olan  «Yallı»  rəqsinin  kökü  çox  qədimlərdən,  Daş  dövründən 
başlayır.  Özü  də  insanların  həyatı  zərurətindən  doğmuşdur.  «Yallı»nın 
Azərbaycanda ən qədim rəqs olduğunu söyləmək üçün işcə dəlilə müraciət edək. 
Birincisi, Qobustan (qayalarında tarixin müxtəlif mərhələlərinə aid kollektiv 
rəqs - «yallı» səhnələri vardır. Əlbəttə, bu cəhət başqa regionları istisna etmir. Belə 
ki,  qayalarda  çəkilmiş  yallıya  oxşar  kollektiv  rəqs  səhnələri  başqa  yerlərdə  (məs: 
Özbəkistanda,  Qazaxıstanda,  Sibirdə  və  s.)  və  başqa  xalqlarda  da  vardır.  Bu  nə 
deməkdir?  Böyük  bir  ərazilə,  bəlkə  dünyanın  hər  yerində  eyni  mədəniyyətmi 
olmuşdur?  Hər  halda  (bu  qədim  insanların  dünyagörüşü  və  ideologiyası  ilə  bağlı 
olsa  da)  yallı  oyunu  ibtidai  insanların  yaşamaq  üçün  qalib  gəlmək  ehtiyacından 
doğmuşdur.  Bu  rəqs  ibtidai  insanların  güclülüyünü,  dözümlülüyünü,  çevikliyini, 
kollektivin bir adam kimi birgə, ahəngdar hərəkətini təmin etmək üçün məşq rəqsi, 
ibtidai  idman  oyunu  kimi  meydana  gəlmişdir.  Bu  cür  məşqlə  qəbilə  üzvləri  ov 
zamanı  bir  adam  kimi  hərəkət  etmək,  güclü  vəhşi  heyvana  ovda  iştirak  edən 
ovçuların  bir  anda  zərbə  endirmək,  heyvan  sürüsünü  lazımi  istiqamətə  -  tələyə, 
əlverişli  ov  sahəsinə  yönəltmək,  qaçmağa  yol  tapmayan  yaralı  vəhşinin  ovçulara 
hücum  edəcəyi  təqdirdə  necə  hərəkət  etmək,  yoldaşına  necə  kömək  etmək  və  s. 
kimi  vərdişlərə  yiyələnirdilər.  Belə  olmasaydı  onlar  təbiətin  sərt  qanunlarına  və 
güclü  vəhşi  heyvanlara  qarşı  aciz  qalardılar.  Axı,  uğurlu  ov  -  qida,  qida  isə 
yaşamaq demək idi. Deməli, yaşamaq üçün yeməli, «yallanmalı», «yal» (qida) əldə 
etməli  idilər.  Bunun  üçün  ovladıqları  heyvanı  hər  gün  səhərdən  axşamadək 
qovmağa  dözməli,  ona  qalib  gəlməli  idi.  Bu  isə  qədim  ovçudan  güclü  və  çevik 
olmağı, o da öz növbəsində məşq tələb edirdi. 

70 
 
Bütün  göstərilən  vərdişlər,  eləcə  də  nizə  və  ox  atmaq,  lazım  gələrsə  yaralı 
heyvanın  üzərinə  atılmaq,  ağaca  dırmaşmaq,  qayadan  atılmaq  və  s.  «yallı» 
oyununun  məşqində  qazanılırdı.  Bütün  bu  söhbətlər  insanların  təbiətlə  üz-üzə 
durduğu ibtidai dövrlərə aiddir. 
Qədim qobustanlıların (ovçuların) öz işlərin müvəffəqiyyəti üçün necə məşq 
etmələri  qayalardakı  kişi  təsvirlərinin  ayaq  əzələlərinin  qabarıq,  bədənlərinin 
qamətli və möhkəm təsvir edilməsində aydın görünür. 
Zaman  keçdikcə  həyat  inkişaf  edir,  ibtidai  dövr  daha  mütərəqqi  tarixi 
dövrlərin  yaranması,  yaşayış  üçün  lazım  olan  nemətləri  insanların  özlərinin 
yaratması, ovçuluqdan istehsal təsərrüfatına keçilməsi başlanır, ovçuluğu əkinçilik 
və maldarlıq təsərrüfatı əvəz edir. İnsanların qida ilə təmin edilməsində ovçuluğun 
ikinci, üçüncü yerə keçməsi ilə əlaqədar «yallı» oyunu üçün vərdişlər də get-gedə 
yumşalır,  öz  formasını  dəyişir,  insanlar  üçün  əyləncə,  sağlamlıq  və  gözəllik 
oyununa çevrilir, tamaşa və teatr səhnələrinə çıxır. 
Bir haşiyə. Oxucular yəqin bilirlər ki, insanlarda irsiyyət, irqi mənsubiyyət 
nəsildən-nəslə keçir, təbiətin, dünyanın sonsuzluq məhvərində fırlanan bir element 
kimi  davam  edir.  Mənə  elə  gəlir  ki,  (etiraf  edirəm  ki,  mən  bu  sahələr  üzrə 
mütəxəssis  deyiləm,  xüsusi  məşğul  da  olmamışam)  insanların  min  illər  ərzində 
qazandıqları  vərdişlər,  adət-ənənələr  də  bir  növ  «irsilik»  hüququ  qazanır, 
özününküləşir.  Belə  ki,  məsələn,  ayrı-ayrı  fərdlər  və  ya  qruplar  istisna  olmaqla, 
bütöv  bir  xalqın,  millətin  dili,  milli  musiqi  hissiyyatı,  həyata  və  təsərrüfata 
münasibətlərinin elementləri müəyyən qədər dəyişə bilər, lakin itə bilməz. 
Bu cəhətdən Azərbaycan xalq rəqsi «yallı»nın köklərinə və bu gününə nəzər 
salaq. Yuxarıda göstərdiyimiz «yallı» oyununu yaradan təbii-tarixi səbəblər, dövrü, 
şəraiti həyatda çox əsas məsələnin (ov-qida) həlli üçün ciddi və çətin hazırlıq tələb 
edirdi.  Belə  bir  hazırlığa  nail  olmaq  üçün  məşqin  tələbatı  da  çox  çətin  idi.  O 
dövrün  daş  aləti  ilə  heyvan,  özü  də  güclü  heyvan  ovu  o  qədər  də  asan,  qəbilə 
üzvlərinin ayrı-ayrılıqda öhdəsindən gələ biləcəyi  iş  deyildi. 
«Yallı»  oyununa  güclü,  dözümlü,  özü  də  20  yaşla  40  yaş  arasında  kişilər 
girirdilər. 
Hazırda  «yallı»  oyununu  çox  vaxt  tamaşa  meydançalarında  görürük.  Bu 
«yallı»  söz  yox  ki,  onun  ovçuluqda  öz  əhəmiyyətini  itirməsindən  atom  dövrünə 
qədər  inkişaf  yolunun  bəhrəsidir.  İndi  «yallı»da  yaşından  asılı  olmayaraq  kişi  və 
qadın bir yerdə rəqs edir, ürəkaçan istirahət səhnəsi yaranır. Lakin bu müasirləşmiş 
«yallı»dır. Kişilərlə qadınların birlikdə «yallı» getməsi səhnəsini, mənim fikrimcə, 
Qobustan  «yallı»sı  ilə  bağlamaq  və  xalq  rəqsi  adlandırmaq  dövrün  tələbilə  düz 
gəlmir,  xalqın  ifasında  yaşamış  fərmanı  vermir,  Qobustan  qayalarında  yalnız 
kişilərin  ifa  etdiyi  «yallı»  səhnəsinin  ruhunda  deyil.  Bu  cür,  kişilərlə  bir  yerdə, 
bərabər  sayda  və  bir  sırada  «yallı»  oynamaq  İslamın  hökm  sürdüyü  yüzilliklərdə, 
xüsusən  də  bizim  kəndlər  və  obalarımızda,  qadınların  üzlərini  göstərməyə  haqqı 
olmadığı bir şəraitdə mümküm deyildi. 

71 
 
Bir  də  xalq  arasında,  necə  deyərlər,  toyda-mağarda  oynanan  «yallı»  var, 
uşaqlıq vaxtlarında kənddə gördüyüm «yallı». O «yallı» ki, mən onu yada salmaqla 
yuxarıda qədim Qobustan «yallı»sı haqda dediklərim nəticəyə gəlmişəm. 
Yadımdadır, otuzuncu illər idi (mənim təxminən 9-10 yaşım vardı). Kənddə 
Oktyabr  inqilabının  ildönümü  günü  idi.  Bayram  şənliyini  keçirmək  üçün  kənd 
camaatı dəstə ilə tarla düşərgəsinə gedirdi (deyəsən kolxoz belə qərar çıxarmışdı). 
Axını qara zurna  müşayiət edir, bir dəstə kənd cavanı isə çalınan  «yallı» sədaları 
altında  insan  axınının  qabağında  gedirdi.  Oyuna  kəndin  hörmətli  cavanlarından 
Gülməmmədoğlu  Bayram  başçılıq  edirdi  (Gülməmmədoğlu  Bayram  37-ci  illər 
repressiyasının qurbanı olmuşdur). Ümumiyyətlə, o vaxt kənd şənliklərində «yallı» 
daimi  oyun  idi.  Ona  Gülməmmədoğlu  Bayram,  İsmayıloğlu  İslam  və  b.  adları 
yadımdan  çıxmış  seçmə  cavanlar  başçılıq  edərdilər.  Başçı  cərgə  ilə  düzülmüş 
oyunçular dəstəsinin boy sırası ilə baş tərəfində durar, əlində qamçı və ya möhkəm 
eşilmiş çatı olardı. Dəstə harmonik şəkildə (elə səhnədəki kimi) rəqs edirəm. Başçı 
əlindəki    qamçı    və      ya    çatını  yellədə-yellədə  hərdən  gözlənilməz  bir  hərəkət 
edərdi  (məsələn,  cibindən  yaylıq  və  ya  bıçaq  çıxarar,  papağını  yuxarı  atıb-  tutar, 
yerdən  əlinə  daş  götürər,  atılıb  ağacdan  yarpaq  qoparar  və  s).  Oyunçular  da 
başçının  etdiyi  hər  bir  hərəkəti  olduğu  kimi  təkrar  etməli  idilər,  əks  halda  başçı 
tərəfindən qamçı və ya çatı ilə vurulub cəzalandırılardı (onu da deyim ki, bu cəza 
zərbəsi heç də yüngül olmurdu). Başçı həmişə vəziyyəti çətinləşdirmək, oyunçuları 
daha çətin «suallarla» imtahan etmək üçün fənd axtarmalı, oyunçular isə onu təkrar 
etməli  idilər.  Lakin  başçının  ortaya  atdığı  hərəkət  prinsipcə  yerinə  yetirilməsi 
mümkün  olan  hərəkət  olmalı  idi.  Odur  ki,  göstərdiyim  vaxt  ahıl,  uşaq,  böyük  bir 
yerdə,  qabaqda  «yallı»  dəstəsi  tarla  düşərgəsinə  gedərkən  birdən  başçı 
(Gülməmmədoğlu Bayram) atılıb bir uşağı qucağına götürdü. Oyunda iştirak edən 
cavanlar  hamısı  adamlara  tərəf  yüyürdü,  kimi  uşaq,  kimisi  də  əlinə  uşaq 
keçmədiyindən,  yaşlı  adamları  qucağına  götürdü.  Lazımi  vaxtda  bu  hərəkəti  icra 
etməyə müvəffəq olmayan və cəza zərbəsi alan da oldu. 
Mən  bu  hadisəni  və  o  vaxt  kənddə  dəfələrlə  gördüyüm  «yallı»  oyununun 
ümumi  şərtlərini  qeydə  almaqla  oxucunun  diqqətini  ona  cəlb  etmək  istəyirəm  ki, 
yallının gedişində başçı cibindən yaylıq, bıçaq və ya kişiyə məxsus hər hansı əşya 
çıxarır, papaq atır, kəmər açır və s. nə edirsə, deməli başqa üzvlər də kişi olmalı, 
onlarda da bu  əşyalar olmalıdır (deyək  ki, ovçudur, demək  silahı olmalıdır). Əgər 
ağacdan  yarpaq  qoparır,  su  arxından  atılır,  yerdən  daş  götürür  və  s.  hərəkətləri 
vaxtında təkrar edirsə, o «yallı» oynaya bilər, yəni qədim ovçu kimi əli də, ayağı 
da,  başı  da  işləyir,  gücü  də  çatır,  hər  hərəkətə,  hər  hadisəyə  hazırdır.  Biz  bu 
hərəkətlərdə  qədim  qobustanlılara  məşq  kimi  lazım  olmuş  qədim  «yallı»nın 
saxlanmış cizgilərini görürük. 
Bütün  oyunlar  (istər  qədim,  istər  müasir)  kökü  etibarı  ilə  gücün  və  ağlın 
qələbəsi üçün məşq rolu oynayır və bütün qələbələrin rəhnidir. Hərb sahəsində də, 
idmanda da, təhsildə də qələbə qazanmaq yaxşı təlim möhkəm məşq tələb edir. Nə 

72 
 
alim, nə rəssam, nə musiqiçi və s. təlimsiz, biliksiz, zəhmətsiz əsər yarada bilməz. 
Bütün  idmançılar,  eləcə  də  zehni  yarış  idmançıları  olan  şahmatçılar  da  yaxşı 
bilirlər  ki,  yüksək  pilləyə  qalxmaq  üçün  güclü,  dözümlü,  öz  sahəsində  tam  hazır 
olmalıdırlar.  Bilirlər  ki,  birinci  olmaq  üçün  möhkəm  hazırlıq,  məşq  lazımdır. 
Bunsuz qələbə də ola bilməz. 
«Yallı»nın  köklərinin  çox  qədimlərə  getməsinə  dəlalət  edən  ikinci  sübut 
«yallı» sözünün özünü hesab etmək olar. 
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, «yallı»nın kökünü yemək mənasında işlənən 
«yal»  sözü  təşkil  edir.  «Yallı»  ov,  yəni  qida  əldə  etmək  üçün  lazımı  gücə  və 
vərdişə yeyələnmək oyunudur. Bəzən deyirlər yal it üçün yeməyin adıdır. Bəli, indi 
dilimizdə belə qalıb, yeri gələndə elə indi də yemək mənasında işlədilir. 
Yeməkdən başqa dağın qılıncvari tirəsinə və atın boynuna da «yal» deyilir. 
Dağ tirəsinin «yal» adlanması da, çox güman ki, yal-yemək-yallı oyunu sözləri ilə 
əlaqəlidir. Çünki, «yallı» oyununda qazanılmış bütün vərdişlər əsasında ov adətən 
dağ  tirəsində,  dağın  aşırımında,  bir  yandan  pusqu  qurmaq,  o  biri  tərəfdən  ov 
heyvanlarını dağdan uçurmaq üçün qovub oraya  yönəltmək tələb edir. Dağın yalı 
ovun  uğurlu  olması  üçün  münasib  yerlərdəndir,  bir  növ  bərədir.  Nahaq  yerə 
demirlər ki ovçu ovu bərəsində vurar. 
Qaldı  atın  «yalı».  Dilimizdə  belə  ifadələr  var  -  «...filankəs...  atın  yalından 
yapışdı» və ya «atı yalmanlayıb mindi». Bu ifadələrdə atın «yalı» və ya «yalmanı» 
dedikdə, atın yalı kimi onun uzun, dağ tirəsi kimi boynu, yalmanı dedikdə yalında 
bitmiş  uzun  və  gur  teli  başa  düşülməlidir.  Onu  da  deyim  ki,  «yallı»  sözü  elə  lap 
qədimdən, Qobustandan türkdilli söz kimi işlənilməkdədir. 
Bir neçə kəlmə «yallı» oyununa başqa izahlar haqqında. 
Qayaüstü  təsvirlərlə  məşğul  olan  bəzi  alimlər  və  həvəskarlar  «yallı»nı 
mərasim  oyunu,  ovsunçuluqla  bağlı  rəqs  səhnəsi  hesab  edirlər.  Bu  cür  yozma 
tərəfdarları  hesab  edirlər  ki,  uğurlu  ov  üçün  ocaq  başında  «yallı»  getmək  lazım 
imiş və inama görə kollektiv nə qədər çox rəqs etsəydi, ov o qədər uğurlu olardı. 
Ona görə də bu cür «yallı» - mərasim oyunları günlər və həftə   ilə ocaq ətrafında  
davam edərdi. 
Əlbəttə,  cəmiyyətin  tarixi  boyu  insanların  dünyagörüşündə  ovsunçuluğun 
müəyyən  yer  tutması  hallarını  inkar  etmək  fikrində  deyilik.  Eləcə  də  kollektivin 
ovdan  əvvəl  «yallı»  getməsinin  ovçularda  qələbəyə,  oyun  uğurlu  olacağına  inam 
yarada  biləcəyinə  də  sözüm  yoxdur.  Lakin  uğurlu  oyun  «yallı»  oyununun  formal 
və  uzunmüddətli  ifasından  asılı  olması  düzgün  izah  deyil.  Yəni  mərasim  üçün 
«yallı» getmək heç də ov obyekti olan heyvanlara təsir və onları təslim edə bilməz. 
İnam.  Bəli,  inam  müvəffəqiyyət  üçün  əsas  şərtlərdəndir.  Müharibədə 
qələbəyə,  ovda  müvəffəqiyyətə  inanmaq  gərəkdir.  Lakin  yalnız  inamla  qələbə 
çalmaq  olmaz.  İnam  o  vaxt  qələbə  gətirir  ki,  müharibə  üçün  lazım  olan  hər  cür 
silah və texnika, ordunun yaxşı hazırlığı, möhkəm nizam-intizam olsun, əsgərlərin 
yaxşı  fiziki  hazırlığı,  qədim  Qobustan  ovçuları  kimi  dözümlü,  güclü,  çevik  və  s. 

73 
 
lazımi  hazırlığa  malik  olsun.  O  zaman  onlarda  qələbəyə  həqiqi  inam  yaranır  və 
qələbə  əldə  olunur.  Qədim  qobustanlılar  da  ovda  müvəffəqiyyət  qazanacaqlarına 
ona  görə  inanmırdılar  ki,  «yallı»»  oynayıb,  mərasim  icra  ediblər,  ona  görə 
inanırdılar  ki,  ov  üçün  hər  cür  hazırlıq  keçiblər,  lazımi  gücə    malikdirlər,  
dözümlüdürlər  və  s. 
Qobustan  qayaüstü  təsvirlərinin  yaradıcılarının  nə  kimi  bacarığa,  həyati 
biliklərə malik olmaları haqda söhbət açmışdıq. Onu da qeyd etmişdik ki, süvarinin 
nizə ilə keçi ovlaması nə qədər səbatsız, Həyati biliklərdən uzaq səhnədir. Lakin bu 
kimi şəkil və səhnələr qədim qayaüstü təsvirlərin məqsədli çəkilməsi çərçivəsindən 
kənardır və onların həyatı olduğu kimi əks etdirməsi fikrini kölgə altına ala bilməz. 
Belə  səriştəsiz,  qeyri-real  «tablolar»  azdır,  kökləri  də  qədim  qayaüstü  təsvirlərin 
yaranması  dövründən  və  məqsədindən  uzaqdır.  Onlar  əsasən  son  dövrlərin, 
ovçuluq  təsərrüfatının  qəbiləni  təminedici  sahə  kimi  aradan  çıxması,  onun  köhnə 
üsullarla aparılması qaydasının yaddan çıxması dövrünün məhsuludur. Bu dövrdən 
rəsmlər də reallığını itirir. 
Biz  yuxarıda  yeri  gəldikcə  qayalar  üzərində  həkk  edilmiş  bəzi  qədim 
səhnələr, onların həyatiliyi və reallığı haqda məlumat vermişdik. Əlbəttə, Qobustan 
qayalarında  saxlanmış  bütün  təsvir  və  səhnələr  haqda  söhbət  açmaq,  onların  hər 
birini təsvir etmək bizim bu işimizin həcmi baxımından mümkün deyil və onların 
hamısından  danışmağa  ehtiyac  da  yoxdur.  Bu,  Qobustanın  bütün  qayaüstü 
təsvirləri kompleksinin tam çapı ilə əlaqədər həyata keçirilə bilər və olacaqdır. 
Yuxarıda biz Qobustanın qədim qayaüstü təsvirlər kolleksiyası və ümumən 
Qobustan  abidələri  haqda  ümumi  aydınlıq  yaratmaq  məqsədilə  buradakı  bəzi 
seçmə,  yəni  söhbətimizin  izahı  ilə  əlaqədar  şəkil  və  səhnələr  haqda  məlumat 
verdik.  Bu  baxımdan  daha  bir  səhnə,  qədim  ovçuluq  təsərrüfatının  silah 
işlətmədən, tələ üsulu ilə apardıqları ov üsulu haqqında məlumat vermək istəyirəm. 
Yuxarıda  Böyükdaş  və  Kiçikdaş  dağlarının  hər  yandan  qayalı  uçurumla  əhatə 
olunmuş hamar zirvəsinin (Qədim qobustanlılar üçün təbii tələ olduğunu demişdik. 
Qədim   qobustanlılar   qayalar   arasında   qurma   tələlərdən istifadə edib 
heyvanları  diri  də  tuta  bilmişlər.  Kiçikdaş  dağında  58  №-li  qayada  belə  bir  ov 
üsulu  səhnəsi  təsvir   edilmişdir. Bu səhnədə vəhşi öküz tələyə düşüb. Səhnə özü 
öküzün  də  insanın  da  rahat  keçə  biləcəyi  qaya  çatının  arasında  çəkilib.  Şəkildə 
yuxarısı  bir,  aşağıya  tərəf  haçalanan  ip  təsvir  edilib.  Bir  ucuna  da  nə  isə  ağırlıq 
bağlanıb.  Görünür  bu  ipin  ucunu  tutmaq,  sürüşüb  çıxmağa  qoymamaq  üçündür. 
İpin arasında öküz təsvir edilib. İlk baxımda bu adi bir səhnədir, öküzün üstündən 
enən  xətt  haçalanıb  bucaq  əmələ  gətirir.  Lakin  fikir  verdikdə  aydın  olur  ki,  öküz 
adicə dayanmayıb, o tələdədir və elə təsvir edilib ki, irəli dartınıb nədənsə qopmaq, 
azad olmağa çalışır. Bununla yanaşı öküzün  ağzından iki  xətt çıxır. Həyatı, təbiəti 
bilməyən deyər, nə olsun öküzün dilidir. Amma yox, qədim qobustanlı yaxşı bilirdi 
ki, öküzün dili heç vaxt bayıra (itinki kimi) çıxmır. Özü də öküzdə iki yox, bir dil 
var.  Bəs  bu  xətlər  nədir?  Öküz  tələdədir,  o  azad  olmaq  üçün  dartınır,  çalışır, 

74 
 
böyüdür.  O  çox  yorulub  (lap  bütün  günü  kəndlinin  çubuğu  altında  kotan  çəkmiş 
öküz  kimi)  odur  ki,  bu  xətlər,  öküzlər    üçün    bu  vəziyyətdə  xas  olan,    ağzından 
daşan köpüyün göstəricisidir. 
Əlbəttə,  bu  təbii  qanunauyğunluğu  qədim  qobustanlı  rəssam  bilib,  bəlkə 
tələyə  düşmüş  öküzün  vəziyyətini  də  dəfələrlə  görüb  və  ona  görə  də  bu  səhnəni 
çox real və canlı təsvir edib.