Chinor fayzi baland

§
 2.3. Qadimgi Turon zaminida shakllangan davlatlarda 
soliqlarning rivojlanishi 
Bizgacha yetib kelgan tarixiy, huquqiy, diniy va boshqa 
manbalarning ko‗pchiligida soliqlar juda uzoq tarixga ega bo‗lgan 
qadimiy ijtimoiy hodisa bo‗lishi bilan birga, ularning turlari haqida ham 
muhim ma‘lumotlar bor. Masalan, qadimgi Sharq mamlakatlarida 
soliqlar aholidan Qur‘oni karim nozil etilganidan so‗ng (undan oldin 
ham) shaxsiy mol-mulk, yer osti boyliklari, yerdan olingan hosil, uy 
hayvonlari va boshqalar uchun ―zakot‖ tariqasida undirilgan
14
.
Miloddan 
avvalgi birinchi ming yillikning boshlaridayoq Markaziy Osiyo 
hududlarida ko‗chmanchilik sharoitida, o‗zlari uchun qulay joy izlab 
yurgan ko‗plab urug‗ va qabilalar, yer maydonlari, suv, o‗tloqlarni 
egallash maqsadida kurashib kelganlar. Xatto, ayrim hollarda ular 
o‗zlaridan kuchlirok, yirik qabilalarga soliq solish — o‗lpon to‗lab 
turganlar.
Doro I hukmronligi davrida uning avlodlaridan bo‗lmish, Kurush va 
Kambis (529-522-yillar) o‗zlariga qaram mamlakatlardan muayyan soliq 
olmaganlar, biroq tobe mulklardan ularga sovg‗a-salomlar yuborib 
turilgan. Doroni forslar savdogar deyilishiga sabab, u birinchi bo‗lib 
soliq tizimini joriy etganligidir. 
Doro qo‗l ostidagi har bir mamlakat va viloyat ularga katta 
miqdorda tayinli soliq to‗lab turganlar. Xususan, ahamoniylarga tobe 
satrapliklardan o‗n ikkinchisiga kirgan ―baqtriyaliklardan‖ ―egllar‖gacha 
(Xo‗jand atroflarida yashagan qadimgi urug‗ shunday atalgan) bo‗lgan 
hudud yiliga 360 talant (1 kg talant 30 kg kumushga teng bo‗lgan) to‗lab 
turishi kerak bo‗lgan
15
. 
14
Kurʼoni karim. Shayx Аʼlouddin Mansur tarjimasi. T. Sharq. 2001. Turli suralarning tegishli oyatlari. 
15
Аzamat Ziyo. Oʼzbek davlatchiligi tarixi. T. Sharq. 2000. - 36 bet. 

---

35 
Ahamoniylarning yillik soliqlardan tashqari boshqa yo‗llar bilan 
ham tobe xalqlardan qo‗shimcha tushumlar olganliklari ma‘lum. Qaqrab 
yotgan dalalarni sug‗orish uchun dehqonlar ahamoniy hukmdorlari 
saroylariga borib, suv yo‗lini to‗sib turgan va tabiiy ravishda doimo 
qo‗riqlanib turadigan to‗g‗on darvozalarini ochib yuborishni so‗rab nola 
qilar ekanlar. Shunda hukmdor to‗g‗onni katta pul evaziga ochishga 
farmon berar ekan, yillik soliqlar bundan mustasno bo‗lgan. Umuman 
olganda ahamoniylar tobe o‗lkalar aholisi, boyliklarni talashda, 
suiiste‘mol 
qilishda 
boshqa 
tajovuzkorlardan 
qolishmaganlar. 
Chunonchi, qadimda Elam davlati poytaxti bo‗lgan, keyinchalik 
ahamoniylar qarorgohlaridan bo‗lmish Suza shahridagi saroy qurilishida 
ishlatilgan oltin Baqtriyadan olib ketilganini tasdiqlovchi ma‘lumotlar 
bor. 
Doro I aytadi: ―Eron chegarasidan tashqaridagi, men qo‗lga olgan, 
menga boj to‗laydigan o‗lkalar budir: Midiya, Suziana, Parfiya, Ariya, 
Baqtriyona, So‗g‗diyona, Araxoziya, Sattagidlar, Gandariya, Hindlar, 
Emergiya saklari, kamonchi saklar, Bobil, Ossuriya, Araviya, Misr, 
Kappadokiya, Sparda, Ioniya, dengiz ortidagi saklar, skudrlar, 
gulchambar kiyib yuruvchi ioniyaliklar, pontliklar, kossaklar, matsiy, 
kolxlar va boshqalar. Ular mening qonunlarimga itoatda edilar, mening 
qonunlarimdan boshqasiga bo‗ysunmasdilar
16
.‖ 
Tarixiy adabiyotlarni o‗rganish shuni ko‗rsatadiki, qadimgi Eron 
manbalari xususan toshlar va sopolga o‗yib yozilgan manbalar (mixxat 
yozuvlari)da qayd etilishicha, miloddan avvalgi VI – V asrlarda 
So‗g‗diyona, Baqtriya, Midiya, Xorazmdan katta miqdordagi mollar 
o‗lpon tarzida olib ketilgan. Masalan, pishiq sopol taxtachaga o‗yib 
yozilgan bir katibada Doro I (miloddan avvalgi 522-486-yil) 
hukmronligining dastlabki yillarida (miloddan avvalgi 494-490-yillar 
orasida) Suzada bunyod etilgan saroyning qurilish tafsiloti, aniqrog‗i, 
qurilishga ishlatilgan materiallarning qaysi mamlakatdan keltirilganligi 
16
Аbdullayev O, Toshmatova J. Qadimgi tarixchilar O‗rta Osiyo haqida. T. Yurist-media markazi. 2008. 
67-68- b. 

---

36 
yozilgan. Taxtachadagi ma‘lumotlarga ko‗ra, tovon tarzidagi oltin 
Lidiya bilan Baqtriyadan qimmatbaho toshlar, lazurit va serdolik 
(qizg‗ish rangli tosh) tosh So‗g‗diyonadan, firuza Xorazmdan olib 
ketilgan
17
. 
Erondagi Sheroz shahridan taxminan 50 km masofada joylashgan 
Persopol shahri yaqinidan topilgan yozuvlar va tasviriy suratlar katta 
ilmiy ahamiyatga ega. Suratlarda ahamoniylarga tobe bo‗lgan 23 
satraplikdan o‗lpon olib ketayotgan kishilar qiyofasi tasvirlangan. Bular 
orasida 
baqtriyaliklarning 
turli 
idishlari, 
teri, 
mo‗yna, tuya, 
so‗g‗dliklarning turli mato, teri va qo‗ylari, saklarning ot, chakmonlari, 
parfiyaliklarning ot va qurol-aslahalari o‗z aksini topgan. 
Eradan oldingi II-I asrlarda yashagan qadimgi yunon faylasufi 
Anrippa soliq tizimi va uning funksiyasi xususida shunday degan edi: 
―Qo‗shinni tutib turish va davlatning qolgan xarajatlarini qoplashga 
zarur bo‗lgan mablag‗larni qayerdan olish kerak? Men buni sizlarga 
tushuntirib beraman, lekin avval shuni ta‘kidlab o‗tmoqchimanki, xatto 
bizda demokratiya bo‗lgan taqdirda ham, davlat byudjeti uchun baribir 
pul kerak. Zero askarsiz davlat yashay olmaydi, pul ta‘minotisiz esa biz 
qo‗shinni tutib turishga qodir bo‗lmaymiz. Xullas, soliq solish 
monarxiyaning farqlab turuvchi xususiyati emas, boshqaruvning har 
qanday shakli soliq undirishni taqozo etadi‖. Bu davrda Eron va Turon 
hududlari eronlik va yunon hukmdorlari tomonidan qator satrapliklar 
hamda viloyatlarga bo‗lib idora qilingan, har bir ma‘muriy-hududiy 
birliklar ma‘lum soliqlar va o‗lponlar yig‗ish orqali qat‘iy tarzda 
boshqarilgan, satrapliklarni boshqaruvchi hukmdorlar Eron va yunon 
hukmdorlari tomonidan tayinlangan, soliq yig‗ib olish ham ular 
tomonidan idora etilgan. 
Doro I Eronda satrap deb ataluvchi yigirmata ma‘muriy viloyat 
tashkil etgan. Viloyat boshliqlarini tayinlagach, har bir satraplikdagi 
asosiy xalqlarga qarab soliqlarni belgilagan. Doroning talabi bo‗yicha 
17
Дандамаев М.А. Политическая история Ахменидской державы. Пресс. М.,. 1985.- С 73. 

---

37 
o‗lponni kumush bilan to‗laydiganlar Bobil talantida, tilla bilan 
to‗lovchilar esa Evbey talantida o‗lchab keltirishlari lozim bo‗lgan. 
Bobil talanti yetmish sakkiz Evbey minasi qimmatiga ega bo‗lgan. 
―Yettinchi viloyatda birlashtirilgan sattagidlar, gandariylar, dadik va 
aparilar yuz yetmish talant miqdorida soliq to‗laganlar. O‗ninchi viloyat 
bo‗lmish 
Ekbatan, 
Midiyaning 
qolgan 
qismi 
parikaniylar, 
ortokorobantiylar-to‗rt yuz ellik talant, kaspiylar, pavsika, pantimat, 
dareytlar-hammasi o‗n birinchi viloyatni tashkil etishgan, ulardan ikki 
yuz talant daromad tushgan.
Baktriyadan egllargacha bo‗lgan yerlarni qamrovchi o‗n ikkinchi 
viloyatning o‗lponi uch yuz oltmish talant belgilangan. Paktikadan, 
shuningdek, arminiyaliklar va ularning qo‗shni yerlaridan boshlanib, 
Evskin, Ponti (Qora dengiz)gacha uzanuvchi o‗n uchinchi viloyat to‗rt 
yuz talant to‗lagan. O‗n to‗rtinchi viloyat bo‗lmish sagartiy, sarangiy, 
famanay, utiy, miklar va podsho surgun qiladiganlarni joylashtiruvchi 
Eritrey (Qizil dengiz)dagi orollar xalqlaridan olti yuz talant soliq 
solingan. O‗n oltinchi viloyatdagi parpilar, xorazmiylar, so‗g‗dlar, 
areylardan uch yuz talant olingan. Parikaniylar, osiyolik efioplar to‗rt 
yuz talant to‗lab, o‗n yettinchi viloyat ikki yuz talant to‗lashga majbur 
etilgan. Matiyenlar, saspeyrlar, alarodiylar o‗n sakkizinchi viloyatni 
tashkil etishgan. Mosx, tibaren, makron, masinoyklar o‗n to‗qqizinchi 
viloyatga kiritilib, ularga uch yuz talant soliq solingan‖. Mazkur xalqlar 
ichida eng ko‗p sonlisi bo‗lgan hind xalqi, boshqalarga nisbatan eng 
katta soliq, ya‘ni uch yuz oltmish talant oltin qum to‗lar va ular 
yigirmanchi viloyatga kiritilgan. 
Ma‘lumki, eramizning VII-VIII asrlarida O‗rta Osiyoda turk-
so‗g‗diy xalqlar va davlatlar o‗rtasida ijtimoiy-iqtisodiy aloqalar jadal 
kechgan. Bu davrda turk so‗g‗d munosabatlari yer egaligi, iqtisodiy, 
savdo, oila - nikoh munosabatlarida ham mavjud bo‗lgan. 
Zero, qadimgi davrlarda O‗rta Osiyo hududlarida soliqlar tizimini 
tahlil etish shundan dalolat bermoqdaki, mahalliy soliqlar bilan 

---

38 
birgalikda umumdavlat soliqlari va yig‗imlaridan nafaqat hukmdorlar, 
balki chet ellik bosqinchilar ham katta-katta foydalar olganlar. Bunday 
to‗lovlar asosan natura tarzida amalga oshirilib, chet ellarga maxsus 
ajratilgan sovg‗a-salomlar yuborish an‘ana tusini olgan, albatta, soliq 
yuki, avvalambor, mahalliy xalqlar zimmasiga tushgan. Shu bilan birga, 
maxsus shahar tipidagi aholi manzilgohlari, o‗troq dehqon jamoalarida 
aholi dehqonchilik, hunarmandchilik mahsulotlari bilan soliq va 
o‗lponlar to‗laganlar. Bunday toifa kishilardan ot, tuya, xachir, 
qoramollar, qo‗y, echki, hunarmandchilik buyumlari, oltin, kumush 
buyumlar, mis, qo‗rg‗oshin kabilar undirib olingan. Ular, albatta, 
maxsus tayinlangan xazinabonlar nazorati ostida bo‗lganligini 
tasdiqlamoqda. 
Ilk yer egaligining shakllanishi jamiyatda turli toifadagi 
fuqarolarning yerga bo‗lgan munosabatini o‗zgartirishi barobarida 
ulardan olinadigan soliq shakllari, miqdori ham orta borgan. O‗rta 
asrlarda ham jamiyatda ―dehqonzoda‖lar (qishloq hokimlari) mavqei 
yanada ortgach, soliq va ularning turlari yanada ko‗paygan. Zero bu 
davrda endigina shakllanayotgan dehqonlar qadimgi mulkdor tabaqa 
sifatida shakllanib kelgan, birmuncha boy, o‗zining daxlsiz mol-mulkiga 
ega bo‗lgan katta yer egalari edi. 
Katta patriarxal qishloq jamoalari endilikda bir qancha tabaqalarga 
bo‗linib, mulkdor dehqonlar, ularga qaram bo‗lgan, qishloqning 
mehnatkash aholisi kadivarlar, voha va vodiylardagi o‗troq ziroatchi 
qishloq jamoalarining aholisi esa kashovarz (yerni omoch bilan 
haydovchi, qo‗shchi)lar deb yuritiladigan bo‗ldi. Dehqonchilik 
vohalaridagi katta yer egalari sifatida shakllanib ulgurgan yer egalari o‗z 
viloyatlarida xatto mustaqil hokim darajasiga ham ko‗tariladilar. 
Eramizning V-VI asrlar boshlarida O‗rta Osiyoda eftalitlar davlati 
hukmronlik qilgan. Eftalitlarning bir qismi ko‗chmanchi chorvador 
bo‗lsa, ikkinchi kattaroq qismi shahar va qishloqlarda yashaydigan 
o‗troq aholi bo‗lgan. Toxariston va So‗g‗dda dehqonchilik va 

---

39 
bog‗dorchilik rivoj topgan. Ayniqsa, Qashqadaryo va Zarafshon 
vohalarida barcha ekinlar ekilgan, g‗alladan tashqari sholi ham 
yetishtirilgan. Xitoy manbalarida qayd etilishicha V-VI asrlarda Sharqiy 
Turkiston va O‗rta Osiyo yerlarida ko‗plab g‗o‗za ekilgan. 
Soliqlar ham mazkur ekin turlari bilan bog‗liq bo‗lgan. Ayniqsa, 
O‗rta Osiyo paxta tolasi Xitoyda juda mashhur bo‗lgan. Tog‗ va tog‗ 
oldi yerlaridagi aholi yilqichilik bilan shug‗ullanganlar, Farg‗ona 
vodiysida zotdor armutoqlar ko‗paytirilgan. 
Yangi yer egaligi munosabatlarining tarkib topa boshlashi bilan 
sug‗oriladigan yer maydonlarining ma‘lum bir qismi mulkdor zodagon 
tabaqa vakillari ―dehqonlar‖ qo‗lida to‗plana boshlangan edi. Buning 
natijasida qishloq jamoasining erkin qo‗shchilari ma‘lum darajada 
zodagon dehqonlar asoratiga tushib, ularga qaram kadivarlarga aylanib 
borar edi.
Obikor yerlarning bir qismi ibodatxonalar mulki hisoblangan. 
Bunday yerlar ―vagnze‖ deb yuritilgan. Yaylovlarning asosiy qismi 
oqsoqol zodagonlar qo‗lida bo‗lgan. Eftalitlar orasida ijtimoiy 
tabaqalanish ham kuchli bo‗lgan. Ular orasida yer egaligi munosabatlari 
shakllanishi bilan bir qatorda ibtidoiy tuzumning ayrim belgilari ham 
hali saqlanib qolgan edi. 
V-VI asrlarda dehqonchilik vohalarida eftalitlarning o‗troqlashuvi 
kuchayadi. Buning oqibatida esa obikor yerlarga bo‗lgan ehtiyoj ortadi. 
Kichik-ko‗prik sug‗orish kanallari qazib chiqarilib, minglab gektar yangi 
yer maydonlari o‗zlashtiriladi. Sug‗orish texnikasi takomillashadi, shox 
ariqlar chuqurlashib, yer-suv va sershoxa sug‗orish tarmoqlariga 
aylanadi.
Hozirgi vaqtda ham mavjud bo‗lgan Zaxarik, Buzsuv, Darg‗om 
kanallari V asrda barpo etilgan eng yirik sug‗orish tarmoqlaridan 
bo‗lgan. 

---

40 
Eramizning VI asri va VII asr birinchi yarmida o‗lkamizda Turk 
xoqonligi hukmronlik qilgan. Butun saltanat ustidan oliy hukmronlikni 
xoqon olib borgan, bu lavozim merosiy bo‗lgan. 
Xitoy manbalariga ko‗ra, ota doimo o‗z o‗g‗liga taxtni 
qoldiravermay, balki undan kattaroq turgan qarindoshlariga qoldirishi 
lozim bo‗lgan. Bundan tashqari, shunday hollar ham bo‗lganki, taxt 
sohibini ―urug‗ sulolalari‖ tayinlaganlar. Xitoy manbalariga ko‗ra, 
turkiylar xonni taxtga o‗tkazishda maxsus marosim o‗tkazganlar, ya‘ni 
amaldorlar bo‗lajak xonni kigizga o‗tqazib, quyosh yurishi bo‗ylab 9 
marotaba aylantirganlar. 
Xoqondan keyin yabg‗u (baxodir) davlatdagi birinchi amaldor 
(vazir) vazifasi bo‗lgan. (Masalan Istemi yabg‗u). Ammo yabg‗u taxtga 
merosxo‗rlik qila olmas edi. Taxt merosxo‗ri tegin (shaxzoda) deb 
yuritilgan. Tegin taxtga da‘vogar shaxs bo‗lgan. Shod unvoni tuman va 
viloyat hokimligidagi shahzodalarga berilgan, shahzodalar bilan 
qondosh bo‗lmasa, unday odamga shod unvoni berilmagan. 
Tudun unvoni hukmdorning joylaridagi noibi (nazoratchisi)ga 
berilgan. Ular mahalliy hokimlar siyosatini, boj-soliq ishlarini nazorat 
qilganlar. Shod unvonidagi kishi hukmdorning o‗ng tomonidan joy 
olgan. 
Chorvador turkiy aholida urug‗-jamoachilik an‘analari kuchli 
bo‗lib, qabila va urug‗ jamoalarining negizi katta oilalardan iborat edi. 
Bunday oilalarda uy chorakorlari ham mavjud bo‗lgan. 
Ularning 
vujudga 
kelishi 
bilan 
jamiyatda 
tabaqalanish 
munosabatlari tarkib topa boshlagan. Lekin uni qulchilik munosabatlari 
bilan solishtirish lozim emas, chunki qulchilik munosabatlari O‗rta 
Osiyo ijtimoiy hayotiga Yevropa quldorligi kabi kirib kelmagan. 
Turkiy 
ko‗chmanchilarning 
asosiy 
qismi 
kambag‗al 
chorvadorlardan iborat edi. Bunday xalq ommasi budun yoki qora budun 
deb atalgan. Viloyatlar budunlar yashaydigan jamoalar (ellar)ga 
bo‗lingan. Xoqonlikning markaziy boshqaruv tizimi asosan yirik 

---

41 
siyosiy-davlat tadbirlari, xususan, saltanat osoyishtaligini saqlash, davlat 
hududini kengaytirish, soliq tizimi, ichki va tashqi savdo, diplomatik 
munosabatlar va hokazo bilan mashg‗ul bo‗lib, joylardagi mahalliy 
ishlarni yuritishda ma‘lum darajada erkinlikka yo‗l qo‗yilgan. Shuning 
uchun ham, Farg‗ona, So‗g‗d, Shosh, Toxariston, Xorazm va boshqa 
joylarda boshqaruv ishi asosan mahalliy sulolalar qo‗lida bo‗lgan. 
Xitoy manbalariga ko‗ra, So‗g‗d hukmdorlari ixshid unvoniga, tobe 
hokimliklar ham unvonlariga ega bo‗lganlar. Dehqonlar mavjud suv 
resurslari hamda lalmikor yerlar imkoniyatlaridan foydalanib, asosan 
don ekinlari hamda, qovun, tarvuz, beda, uzumchilik, paxtachilik 
sohalaridan yuqori hosil yetishtirganlar. 
Mevali daraxtlardan bog‗-rog‗larda meva yetishtirishga alohida 
ahamiyat berilgan. Bir so‗z bilan aytganda ―mevali daraxtlar savlat 
to‗kib turgan‖. Chunonchi, ajnabiylarni Samarqandning ―tilla shaftolisi‖ 
lol qoldirgani ma‘lum. 
Shahar aholisi asosan hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan 
mashg‗ul edi. Dehqonchilik va konchilikdagi taraqqiyot ko‗lami va 
sifatiga ko‗ra uchta tarmoq hunarmandchilik, qurilish, savdo-sotiq 
ravnaqi uchun turtki bo‗lgan. Shuning uchun bu vaqtda metallsozlik, 
zargarlik, 
kulolchilik, 
duradgorlik, 
qurolsozlik, 
to‗qimachilik, 
shishasozlik, konchilik keng rivoj topgan. Hunarmandchilik rivojiga 
turkiy aholi katta ta‘sir ko‗rsatdi. Chunki ularda qadimdan ayrim kasb-
hunarlar ancha rivojlangan edi. Turkiylar metall qazib olish va undan 
qurol-yarog‗ yasashda, ayniqsa, mohir edilar. Turkiylar yasagan qurol-
yaroq, zebu-ziynat buyumlari xilma-xilligi va pishiqligi bilan ajralib 
turgan. Konchilik faoliyati ham shu paytda ancha rivojlangan. O‗tin, 
temir, kumush, qo‗rg‗oshin, mis, margimush, tuzning bir necha xili, 
qimmatbaho toshlar, turli ma‘danlar So‗g‗d, Shosh, Farg‗ona, Kashgar, 
Toxariston kabi viloyatlarda qazib olinganligi manbalarda uchraydi. 

---

42 
Bu davrda soliq turlari ham xar xil bo‗lgan. Masalan, sak (shak) va 
kaspiylar kabi qabilalar ikki yuz ellik talant (bir talant 25 kg. 248 gr. sof 
oltinga teng bo‗lgan), demak, 6312 kg miqdorida, parfiyaliklar, 
xorazmiylar, so‗g‗dlar va oriylar uch yuz talant – 7574,4 kg miqdorida 
xiroj to‗lashgan. Qat‘iy belgilangan xirojlardan tashqari har xil 
sabablarni ro‗kach qilib qo‗shimcha soliqlar ham joriy etilar va ular suv 
yo‗lini to‗sib qo‗yish yoki boshqa xil zo‗ravonlik ―vositalari‖ni qo‗llash 
kabi tahdidlar orqali undirib olinar edi. 
Erondagi qadimgi Persopol shahridan topilgan uzoq ajdodlarimiz – 
baqtriyaliklar, xorazmliklar, so‗g‗dlar va saklar tasvirlangan rasmlarda, 
saklar kiyim-kechak, baqtriyaliklar tuya va idishlar, xorazmliklar 
dudama xanjar, jangovar bolta, bilakuzuk va otni shohga olib 
borayotgan manzara chizilgan. So‗g‗d bitiklariga ko‗ra, O‗rta Osiyo 
viloyatlariga mashhur otlar, oltin, lojuvard, firuza va qimmatbaho 
toshlar olib kelingan. Demak, miloddan avvalgi davrlarga nazar 
soladigan bo‗lsak, o‗sha davrlarda ham soliq undirishda yaratilgan 
buyumlar va tabiiy ashyolarga ―natura‖ tamoyili 
qo‗llangan 
deyishimizga 
asos 
bor. 
Qisqasi, 
soliqlarning 
paydo 
bo‗lishi 
rivojlanishning dastlabki asoslarini yaratdi: kanallar qazilib, yerlar 
o‗zlashtirildi.
Makedoniyalik Aleksandr Markaziy 
Osiyoni bosib olib, uni o‗z saltanati 
tarkibiga kiritgach, mintaqamiz soliqlarni 
yunonlar tamoyili bo‗yicha to‗lashga 
majbur qilingan. 
Yunonistonda 
soliqqa 
tortish 
Markaziy 
Osiyodagidan 
farq 
qilib, 
soliqlar daromad solig‗i va ehsonlardan 
iborat bo‗lgan. Daromad solig‗i daromadning o‗ndan yoki yigirmadan 
biri miqdorida undirilgan va jamoat manfaatlarini himoya qilish 
maqsadlari yo‗lida ishlatilgan. Aleksandr Makedonskiy Markaziy 
Аhamoniylar 
hukmronligi 
davrida 
(miloddan 
avvalgi 
birinchi ming yillik o‗rtalari) 
Markaziy Osiyoda yashovchi 
qabilalardan soliqlar salkam ikki 
asr mobaynida yillik xiroj va 
harbiy otryadlar yetkazib berish 
shaklida undirilgan 

---

43 
Osiyoda asosan Ahamoniylar barpo etgan davlat apparati tuzilmasini 
saqlab, mahalliy zodagonlar tarkibidan satraplar hokimiyatini tuzgan.
Maxsus soliq xizmati joriy qilmagan, soliq undirish vazifasi 
muayyan bir kishiga yuklatib qo‗yilgan. Ular esa soliq, to‗lovchilardan 
xazina bilan tuzilgan shartnomada belgilangan hajmdan ko‗proq soliq 
yig‗ib, o‗z manfaatlari uchun dam qo‗shimcha mablag‗lar to‗plab 
olishgan. 
Tadqiqotchilarning 
fikrlariga 
qaraganda, 
greklar 
hukmdor 
Salavkiylar davlatida anchayin murakkab soliq tartibi mavjud bo‗lib, 
hukmdorlar o‗zlaricha mavjud bo‗lgan soliq tartibini o‗zlashtirgan holda 
unga bir muncha o‗zgartirishlar kiritadilar. Dehqonlardan yer solig‗ini 
undirish hukmdor satraplar vazifasi edi. Soliqlar miqdori aniq 
belgilangan bo‗lib, viloyatlardan keladigan umumiy tushumlar qishloq 
jamoalaridan tushadigan soliqlarga bog‗liq bo‗lgan. Shu tariqa, soliq 
yig‗uvchilar instituti ham dunyo yuzini ko‗rdi. 
Shu o‗rinda qadimiy Surxon vohasida Yunon-Baqtriya davlatiga 
qarshi ajdodlarimiz tomonidan 
tuzilgan qudratli Kushon davlati 
va 
uning 
iqtisodiy 
hayoti, 
jumladan, 
soliq 
siyosatiga 
qisqacha 
to‗xtalib 
o‗tsak. 
Ma‘lumki, miloddan avvalgi 
155-yilda 
Yunon-Baqtriya 
davlati 
inqirozga 
yuzlanadi. 
Bundan foydalangan kushonlar miloddan avvalgi 140 yili So‗g‗d orqali 
Baqtriyaga bostirib kiradilar va Shimoliy Baqtriya hududlarini egallab 
oladilar. Yuechjilar, ya‘ni kushonlar 100 yil davomida beshta qabilaga 
bo‗linib yashaydilar. Kushon qabilasi sardori Kudzula Kadfiz bo‗lgan 
to‗rttala qabila yabg‗usini ham o‗ziga tobe etib, barcha qabilalar ustidan 
hukmronlik qilar edi. Kudzula Kadfiz o‗z davlatini beklik deb e‘lon 
qilgan va hozirgi Surxondaryo viloyatining Sho‗rchi tumanida 

---

44 
joylashgan Dalvarzintepani ana shu beklik poytaxtiga aylantirgan. 
Davlati chegaralarini kengaytirish va qudratini mustahkamlash 
maqsadida bu hukmdor Amudaryo chap sohili tumanlarini egallashga 
bel bog‗laydi, tez orada Xuroson, Afg‗oniston va Kashmirni ham o‗z 
tasarrufiga oladi.
Kudzula Kadfiz sakson yoshida olamdan o‗tgan bo‗lsada, Kushon 
davlatining hali o‗z puli yo‗q edi. Qudratli hukmdor tangalarni Rim 
imperiyasi va Parfiya podsholari zarb etgan tangalarga taqlidan 
chiqargan. Shu boisdan Dalvarzintepada topilgan nodir tangalarda 
―Kudzula Kadfiz yabg‗u‖, keyinroq esa ―hukmdor Kadfiz‖ yozuvlarini 
uchratamiz. ―Yabg‗u‖ esa, nainki davlatchilik tushunchasi, balki 
soliqchilik tushunchasi hamdir. 
―Yabg‗u‖ – soliqlarni yig‗diruvchi va tasarruf etuvchi amaldorni, 
ya‘ni hukmdorni anglatardi. Kudzula Kadfiz vafotidan keyin taxtga 
o‗tirgan va 30 yil hukmdorlik qilgan o‗g‗li Vima Kadfiz ham o‗z 
nomidan tangalar zarb ettiradi. U Pokiston va Hindistonning markaziy 
viloyatlarini egallab oladi. Undan keyin taxtga chiqqan Kanishka 
Hindiston janubi barobarida So‗g‗diyona, Xorazm va Choch 
viloyatlarini ham tasarrufiga kiritadi. Kanishka davrida ―shoxlarning 
shoxi – ulug‗ xaloskor‖ yozuvi bilan tangalar zarb etilgan, buddaviylik 
dini davlat mafkurasiga aylangan, poytaxt Dalvarzintepadan Peshovarga 
ko‗chirilgan.
Bu imperiya sarhadi taxminan 12 million kvadrat kilometrni tashkil 
etardi. Kanishka 23 yil hukmdorlik qilganidan keyin o‗g‗li Vasishka 4 
yil, Xuvishka 32 yil, Vasudeva 34 yil hukmronlik qiladi. Vasudeva 
davrida imperiya ikkiga bo‗linadi, bir qismini Vasudeva, ikkinchi 
qismiga esa Kanishka III hukmronlik qiladi. Har ikkalasi ham o‗z 
nomidan tangalar zarb ettiradi
18
.
Kushon podshoxlari Rim imperiyasi bilan diplomatik aloqalar, 
Sharqiy Turkiston uchun Xitoy bilan urushlar olib borgan edi.
18
Mamanazarov А. Soliq siyosati. ―Moliya ‖. Toshkent. 2003. 6 b. 

---

45 
Aynan Vima Kadfiz hukmronligi davrida pul islohoti o‗tkazilgan, 
zarb etilgan pullar – oltin, kumush va mis tangalar toifalariga ajratilgan. 
Har biri 8 gramm bo‗lgan oltin tangalar tashqi savdo uchun zarb 
etilganki, bunda o‗ziga xos xalqaro valyutani ko‗ramiz. Kushonlar 
Osiyoda qudratli davlat tuzishining negizi ham aynan ana shu iqtisodiy 
hodisada mujassamlashgan edi. 
Bu saltanat aynan soliq siyosatini to‗g‗ri tashkil etgani bois qudratli 
bo‗lgan va uzoq hukmronlik qilgan. Oltin tangalar xalqaro savdoni 
ta‘minlash barobarida oltin tangada olinadigan bojni, kumush va mis 
chaqalar ichki savdoni ta‘minlashi barobarida ana shu tangalardagi 
tushumlar - soliqlar va yig‗imlarni ta‘minlagan. 
Ibn 
Xaldunga 
(1336-1406) 
murojaat 
etganimizda, 
davlat 
navqironligi va keksayishi nazariyasiga, bunda soliqlarning roli 
masalasiga to‗xtalamiz. Aytish kerakki, Kushonlar imperiyasi aynan 
oltin tangalarni xalqaro muomaladan chiqarib, har xil haykallar yasashga 
mukkadan ketishi butun boshli sivilizatsiya zavoliga maydon hozirlagan 
va Sosoniylar bu davlatni tugatib tashlagan. 
Ibn Xaldun nazariyasiga ko‗ra, davlat navqiron kezlarida saxiy 
bo‗ladi - Vima Kadfiz oltin tangalarni xalqaro muomalaga chiqargan 
edi, - keksayib qolgan kezlarida esa xasislashib qoladi - tangalar 
haykallarga aylangan, faol muomala so‗nib qolgan, demak endi aholiga 
zulm o‗tkaziladi. 
Bu qadriyat hozir ham amal qiladi: rivojlangan mamlakatlar o‗z 
valyutalari xalqaro maydonda muomalada bo‗lishiga intiladilar, demak, 
ajdodlarimiz anglab yetgan qadriyatlarga amal qiladilar. Kushonlar ham 
barcha turkiylar singari ko‗chmanchi bo‗lishgan, ammo aynan katta 
makon, keng ulus, kuchli savdo-sotiq taraqqyot asosi ekanligini anglab 
yetishgan. 
IV-VI asrlardagi turkiy qavmlar tarixiga oid qadimgi manbalarda 
qabilalar, 
guruhlar 
O‗rtasida 
sodir 
bo‗lgan 
to‗qnashuvlarda 
mag‗lubiyatga uchragan tomon aholisi yangi hukmdorlariga mavjud yer 

---

46 
yoki chorvalari uchun soliqlar to‗lab turganligi, dehqonchilik yoki 
chorvachilik bilan shug‗ullanish imkoni bo‗lmagan joylarda esa soliq 
o‗rniga belgilangan miqdorda konlardan ma‘danlar qazib berganliklari 
kabi hodisalar haqida ma‘lumotlarni uchratish mumkin. 
Tabiiy usul (daryo suvi) bilan sug‗oriladigan yerlardan olinadigan 
hosilning o‗ndan biri (ushr) miqdorida, agar hosil chig‗iriqlar, chelaklar 
kabi sun‘iy usullar va vositalardan foydalangan holatlarda yetishtirilsa, 
ushrning yarmi yoki hosilning yigirmadan biri miqdorida ―zakot‖ 
berilgan. 
―Hadis‖larda ko‗rsatilishicha: ―Osmon (yomg‗ir) va buloqlar yoki 
yer osti sizot suvlari bilan sug‗oriladigan ekinga ushr (hosilning undan 
biri), chig‗iriqlar yordamida sug‗oriladigan ekinga esa yarim ushr soliq 
solingaydir‖, deb rivoyat keltirilib, ra‘iyatdan qaysi holatda va qay 
yo‗sinda soliq undirilishi to‗g‗risida ta‘kidlab o‗tilgan. Demak, tabiiy 
usul bilan sug‗oriladigan yerlarga, sun‘iy usul bilan sug‗oriladigan 
yerlarga nisbatan inson mehnati kam sarflanishini inobatga olib, sun‘iy 
usul bilan sug‗oriladigan yerlardan olingan hosildan soliq ikki baravar 
kam undirilgan, ya‘ni inson mehnati kam sarflangan, tabiiy usulda 
sug‗orish yo‗li bilan yetishtirilgan hosildan zakot ikki hissa ko‗proq 
undirilgan.