Chinor fayzi baland

8. Soliqlarning ilk ko„rinishlari qanday bo„lgan? 
a) Qurbonlik, natura va mehnat; 
b) Oltin tangalar va kumush pullari; 
c) Qimmatli qog‗ozlar va qimmatbaho tolalar; 
d) Mo‗ynalar va oltin tangalar. 
9. “Soliq nazariyasi” fanining o„rganish usullari ....ga bo„linadi. 
Nuqtalar o„rniga kerakli so„zlarni qo„ying? 
a) Umumiy va alohida usullar; 
b) Dialektik va ilmiy abstraksiya; 
c) Induksiya va ilmiy abstraksiya;
d) Dialektik va jadval. 
10. Induksiya usuli nima? 
a) Fanni o‗rganish usullaridan biri bo‗lib, yakka faktdan umumiy 
xulosa tomon o‗rganish degan ma‘noni anglatadi; 
b) Fanning o‗rganish usullaridan biri bo‗lib, umumiy xulosalardan 
yakka xulosalar chiqarishni anglatadi; 
c) Fanni o‗rganish usullaridan biri; 
d) Soliq elementlaridan biri.
 

---

20 
 
2-BOB. QADIMGI DUNYO DAVLATLARIDA SOLIQ 
MUNOSABATLARINING SHAKLLANISHI 
§
 2.1. Qadimgi Rimda soliq munosabatlarining o„ziga xos 
xususiyatlari 
Qadimgi 
Rimda 
soliq 
munosabatlari 
tarixiga 
nazar 
tashlaydigan bo‗lsak, soliqsiz yoki 
kam soliqlar amal qilgan, shuningdek, 
juda yuqori (og‗ir) soliqlar ham 
mavjud bo‗lgan davrlarni ko‗rish 
mumkin. 
Rim imperiyasidagi soliq munosabatlari tarixini ikki davrga bo‗lsa 
bo‗ladi
2
: 
- davlat respublika sifatida Rim Senati tomonidan boshqarilgan davr 
(miloddan avvalgi 30 yilgacha); 
- imperiya davri, u milodiy 476-yilda barham topgan. 
Dastlab respublikada soliqlar deyarli bo‗lmagan. Rim imperiyasi 
tashkil topgan davrdan boshlab dastlabki ikki yuz yil mobaynida 
davlatning aholiga soliq yuki o‗rtacha darajada bo‗lgan. Hokimiyatning 
yuqori pog‗onasidagi ko‗plab amaldorlar o‗z shaxsiy daromadlari 
hisobidan davlat xarajatlarini qoplashda misli ko‗rilmagan saxiylik 
ko‗rsatganlar. Eng katta xarajat talab qiluvchi armiyani moliyalashtirish 
badavlat fuqarolar, mulkdorlar tomonidan amalga oshirilgan. Ular 
armiyada bir yil tekinga xizmat o‗tashgan. 
Ixtiyoriy mehnat davlatning barcha tuzilmalarini qamrab olgan. 
Xatto senatorlar ham maoshsiz ishlaganlar.
2
Леонова Л.Г. История и теория налогообложения, РФ ―Тихоокеанский государственный 
университет‖ Хабаровск Издательство ТОГУ: 2016 с 4.

---

21 
Bilvosita savdo soliqlari respublika uchun zarur bo‗lgan 
daromadlarning katta qismini tashkil qilgan. Dastlab soliqlar eksport va 
import bojlaridan iborat bo‗lgan. Savdoning ko‗p qismi portlar orqali 
o‗tganligi sababli, soliq ―portoriya‖
3
deb nomlangan. Rimliklar yangi 
mustamlakalarni istilo etganda, ularga o‗zlarining soliq tizimini joriy 
qilgan. Ispaniyada import boji 2 %ni tashkil etgan, Sitsiliya, Afrika va 
Albaniyada esa – 5 %dan undirilgan. 
Rim imperiyasida quyidagi soliqlar amal qilgan
4
: 
Qul solig‗i
– 
har bir qulni 
sotishdan 2 foizlik savdo solig‗i 
undirilgan. Qullar ozod qilinganida, 
har bir qul qiymatidan 5 foiz 
undirilgan. Qul savdosi juda katta 
daromad 
manbai 
hisoblangan. 
Masalan, Delos portida 120 ming 
qulni qabul qilish imkoniyati mavjud 
bo‗lgan. Tinchlik davrida asosiy qul yetkazib beruvchilar qaroqchilar va 
kreditorlar hisoblangan.
Dengiz qaroqchiligi birinchi 
triumvirat 
davrida 
(miloddan 
avvalgi I asr o‗rtalari) avjiga 
chiqqan. 
Kredit 
muddati 
tugagandan so‗ng qarzdorga bir 
oylik imtiyozlar berilib, agar qarz 
to‗lanmasa, 
sud 
qarzdorni 
kreditorga topshirgan va uni uyda 
zanjirband qilib 60 kun ushlab 
turgan.
3
Charles Adams. For Good and Evil: The Impact of Taxes on the Course of Civilization, Second edition, 
Madison Books:Lanham, New York, Oxford 1999, p. 79. 
4
Леонова Л.Г. История и теория налогообложения, РФ ―Тихоокеанский государственный 
университет‖ Хабаровск Издательство ТОГУ:2016 с 5. 

---

22 
Harbiy soliq
– 
harbiy xarajatlarni qoplash maqsadida respublika 
hukmdorlari urush solig‗i – ―tributum‖ni joriy etishga qaror qilgan. Bu 
soliq har xil tovarlardan yig‗iladigan o‗lpon ko‗rinishida bo‗lgan. Urush 
solig‗i bazasi har 5 yilda ro‗yxatga olish paytida baholanadigan aktivlar 
orqali shakllantirilgan. Daromadni e‘lon qilmagan fuqarolar qullikka 
mahkum qilinishi mumkin bo‗lgan. Bunday qarorni esa ro‗yxatga 
oluvchi qabul qilgan. Rimning urush solig‗i yunonlarning ―eisphora‖siga 
o‗xshar edi. 
Hashamatli tovarlar uchun soliq. 
Hashamatli tovarlarga zargarlik 
buyumlari, ayollarning qimmatbaho 
kiyimlari, 
qimmatbaho 
aravalar 
kirgan. Soliq to‗lovi bozor narxidan 
10 barobar qimmatroq bo‗lgan. Bunga 
qo‗shimcha 
ravishda, 
badavlat 
fuqarolar armiyani saqlash uchun 
davlatga 
kredit 
berishga 
majbur 
bo‗lgan.
Rimda soliq yig‗uvchilar. 
Huquqni 
muhofaza 
qilish 
organlari 
xodimlari 
(senzorlar) 
respublikadagi 
eng 
muhim 
amaldorlar hisoblangan. Ular urush 
soliqlarini yig‗ish uchun mulklarni 
baholagan. Bu lavozimlarni sobiq 
senatorlar 
va 
konsullar, 
keksa 
siyosatchilar 
egallagan. 
Ular 
Rimning 
barcha 
fuqarolar 
assambleyasi tomonidan saylanar va senatorlarni tayinlash va 
lavozimidan ozod qilish vakolatiga ega bo‗lishgan.

---

23 
Miloddan avvalgi II asr o‗rtalariga kelib urush solig‗i bekor 
qilingan. Bunga sabab, viloyatlar o‗z armiyasini qo‗llab-quvvatlay 
olmagan. Keyingi 400 yil davomida rimliklar bevosita soliqlarni 
to‗lashdan ozod qilingan. 
Shimoliy va sharqiy viloyatlarda rimliklar soliq yig‗ishning yangi 
usullarini qo‗llay boshlagan. Buning natijasida Rim imperiyasi 
yunonlarga qaraganda ancha uzoqroq hukm surdi. Shunga qaramay, 
o‗lpon yig‗ish tizimi bir qator kamchiliklarga ega edi. Uni nazorat qilish 
qiyin bo‗lib, turli qo‗zg‗olonlarni keltirib chiqarar edi. Ossuriyaliklar 
tomonidan soliq siyosatiga qarshi qilingan isyonlarini bostirish uchun 
katta mablag‗ sarflanar edi. Shahar yoki viloyat qo‗zg‗olonchilarini 
bostirishning yagona yo‗li – ularni o‗ldirish bo‗lgan, lekin bu soliq 
to‗lovchilar sonining kamayishiga olib kelgan.
Rimliklar o‗lpon yig‗ish tizimining o‗rniga provinsiya tuzish 
tizimidan foydalanganlar. Har bir viloyatga hukmdor tayinlab, ularga 
kuchli armiyalar, ya‘ni qo‗shinlar hamda vakolatlar berilgan. Bunday 
tizim Ossuriyaliklarning olib borayotgan soliq siyosatiga qaraganda 
tartibli edi.
Rimning o‗lpon yig‗ish tizimi Misr yoki Yunonistondan ko‗ra 
adolatliroq edi. Rimliklar o‗zlari uchun bir xil soliqlarni joriy etgan 
edilar.
Rimliklar uzoq vaqt Sitsiliya bilan yaxshi munosabatda bo‗lgan va 
mazkur viloyatning soliq tizimiga aralashmagan. Biroq, shunday 
hukmdorlar bo‗lganki, ular qonunga zid ravishda soliq stavkalarini 
oshirib, soliq yig‗uvchilarning ishiga aralashgan va ba‘zi hollarda yig‗ib 
berilgan soliqlar uchun ustama ham talab qilishgan. Gubernator Verres
 
shunday hukmdorlar jumlasiga mansub. U korrupsiyada ayblanib, unga 
antiqa jazo, ya‘ni Sitsiliya aholisidan qo‗shimcha uchta soliqni yig‗ishni 
topshirilgan, xususan, biri o‗zi uchun, ikkinchisi armiya uchun, 
uchinchisi ushbu ta‘magirlik ishlarini ko‗rib chiqayotgan sudga pora 
uchun. 

---

24 
Rim imperiyasi qulashi ibtidosi Ispaniyadan boshlangan. Boshda 
rim legioni shu hududdan undiriladigan yig‗imlar evaziga tirikchilik 
o‗tkazgan. Rimdan yordam kelmagan.
Senat tomonidan yollangan korrupsionerlar soliq yig‗uvchilarning 
eski kemalariga har xil lash-lushlarni ortib, Ispaniyaga jo‗natadi. 
Kemalar yarim yo‗lda suvga cho‗kadi va soliq yig‗uvchilar kemalari va 
yuklarining qiymatini qoplash uchun Ispaniyadagi vakillardan pul talab 
qilgan. 
Miloddan avvalgi II asrda kelib chiqishi aristokratlardan bo‗lmagan 
rim ishbilarmonlari Rim hokimiyatini egallab oladi. Senatning 
vakolatlari cheklanadi. Yangi zabt etilgan viloyatlarda birinchi bo‗lib 
daromadli lavozimlarni egallab olgan ko‗plab soliq yig‗uvchilar bo‗lgan. 
Ular xalq orasida Publikani deb nomlangan edi. Ular hududlarda Rim 
fuqarolarining umumiy yig‗inlari hisobidan saylanar edi
5
. Ularning 
shafqatsizligi tufayli rimliklarni chirkin, hunuk deb atash boshlanadi. 
Aristokratik Senat oddiy odamlarni qabul qilmasdi, Assambleya esa 
qonunlar qabul qilish vakolatiga ega emasdi. U qonunlarga faqat veto 
qo‗yishi mumkin edi. Taxminan eramizdan avvalgi 130 yillarda 
Assambleyaga qonunlarni qabul qilish vakolati berilgan bo‗lib, bu 
amaliyot bir necha yil davom etadi va tez orada bekor qilinadi. 
Faqatgina ikkita qonun qoladi: Rim kambag‗allari uchun tekin non 
tarqatish 
va 
boy 
Yunoniston 
hamda 
Decumaning 
boshqa 
provinsiyalaridagi yangi soliq tizimi saqlab qolinadi yoki Rim Senati 
soliq shartnomalari o‗rnini hosildan olinadigan 10 foizli soliq egallaydi.
Bu soliqlar faqat rimliklar tomonidan undirilgan va oldindan ko‗p 
miqdorda yig‗ilgan. Ularni yig‗ish uchun rimliklar o‗ziga xos mexanizm 
yaratgan. 
Ya‘ni, ―societates publicanorum‖
 
deb 
nomlanuvchi 
korporatsiyalar aksiyalari Rimdagi forumda sotilgan. Publikani 
aksiyalari barqaror daromad bilan kafolatlangan edi. Shu bilan birga, 
hech kim Publikanilarning faoliyatiga aralashmagan. Sitseron ular 
5
Леонова Н. Г. История и теория налогообложения учеб. пособие / Изд-во Тихоокеан гос ун-та.
2016. -. 84 стр.

---

25 
haqida shunday yozgan: ―yaxshi siyosat yuritish va ezgu-niyatni ifoda 
etish publikaniga xalaqit beradi. Basharti biz ularga qarshilik qiladigan 
bo‗lsak, unda biz bir-birimizdan va davlatdan begonalashamiz... boshqa 
tarafdan esa, agar biz har bir vaziyatda ularga hayrixohlik ko‗rsatadigan 
bo‗lsak, unda biz o‗zimiz himoya qilishimiz kerak bo‗lgan insonlarning 
farovonligi va manfaatlarini barbod qilamiz‖. 
Rodos va Rim haqidagi hikoya antik davrning eng mashhur soliq 
hikoyalaridan biri hisoblanadi. Unga ko‗ra Rodosdagi Delos portida 
soliq stavkalari kamaytiriladi. Bunda soliq 2 %ni tashkil qiladi. Buning 
natijasida Rodosda yil davomida savdo hajmi 85 %dan oshadi.
Rim byudjeti yillik tushumlari 1 million kumush draxmadan 150 ming 
draxmaga tushadi. 
Savdogarlarga joriy etilgan 2 foizlik soliqni bekor qilish uchun 
qo‗zg‗olon ko‗tariladi. Qolgan viloyatlarda ham qo‗zg‗olonlar tez-tez 
bo‗lib turardi. Hozirgi Turkiyadagi viloyatni boshqargan Buyuk Mitridat 
bu 
qo‗zg‗olonlardan birining markazida bo‗lgan. Bir kunda 
imperiyaning ko‗plab shaharlarida 80 ming Rim Publikanisi o‗ldiriladi. 
Mitridat to‗langan 5 yillik soliqlarni qaytarib olishga harakat qiladi. 
To‗rt yillik urushdan so‗ng general Sulla isyonchi kuchlarni mag‗lub 
etadi va ―Men vandalizm qilmayman. Men sizni endi besh yilga 
to‗lanadigan soliq miqdorini to‗lashga majbur qilaman. Qolaversa, siz 
bilan bo‗lgan urush xarajatlarini menga to‗lashingiz kerak