§ 5.3. Temuriylar davlatchiligida soliqlar tizimi
Temuriylar davrida soliqlarni hisoblab chiqish qoidalari mavjud edi.
Soliqlar yerning unumdorligiga monand ravishda belgilangan. Masalan,
agar dehqon doimiy ariqlar, suv quvurlari yoki oqimlar bilan
sug‗oriladigan yerlarga ega bo‗lsa va ana shu suvlar uzluksiz oqib
tursagina mazkur yerlardan olinadigan daromadning 1/3 qismi soliq
sifatida olingan. Faqat yomg‗ir suvi bilan sug‗oriladigan yerlar uchun
esa soliq stavkasi ikki baravar past bo‗lgan. Bundan ko‗rinadiki
stavkalar yer sifatiga, uning sug‗oriladigan yoki lalmikor ekanligiga
qarab tabaqalashtirilgan.
Aholi natura bilan to‗lanadigan haqni pulga almashtirishlari
mumkin edi. Agar fuqaro pul bilan to‗lashni hoxlasa, yig‗imning bir
qismi joriy narxlar bo‗yicha baholangan.
115
Biroq, rasmiy soliqlar bilan bir qatorda ayrim joylarda
o‗zboshimchalik bilan belgilangan soliq va yig‗imlar ham mavjud
bo‗lgan.
Temur Tuzuklarida shunday deyiladi: ―Amr qildimki, hosil pishib
yetilmasdan raiyatdan molu-jihot olinmasin. Hosil yetilgach, soliqni uch
bo‗lib olsinlar. Agar raiyat soliq to‗plovchi yuborilmasdan, soliqni o‗zi
keltirib bersa, u holda u yerga soliq to‗plovchi yubormasinlar. Agar soliq
yig‗uvchi yuborishga majbur bo‗linsa, ular soliqni buyruq berish va
yaxshi so‗z bilan olsinlar; kaltak-arkon ishlatib ishni urish-so‗kishgacha
olib bormasinlar. Ularni band etib zanjir bilan kishanlamasinlar‖. Bu
qoida keyinchalik Adam Smit asarlarida soliqqa tortishning qulayligi
tamoyili tarzida ifodalangan.
Amir Temur davrida asosiy soliqlar sifatida yer solig‗i (molu-xiroj),
jon solig‗i (juzya), miniladigan hayvonlar yetkazib berish (uloq), begar
majburiyatlari va ba‘zi boshqa favqulodda soliqlar (avarizot) mavjud
edi. Amir Temur o‗zining moliya va soliq qonunlarini ishlab chiqishda
o‗z zamondoshlari tajribasidan ham foydalangan.
Suyurg‗ol - in‘om etilgan sovg‗a, marhamat kilingan yer-suv, mol-
mulk shunday atalgan. O‗rta asrlardan boshlab, ayniqsa, Amir Temur va
temuriylar hamda o‗zbek xonliklari davrida davlat va hukumat oldidagi
alohida xizmatlari uchun boy-badavlat kishilar, amaldorlar, yuqori
lavozim egalariga hukmdorlar tomonidan in‘om etilgan yer, mol-mulk
suyurg‗ol deyilgan. Bunday toifa kishilar olayotgan daromadlari uchun
barcha soliq va majburiyatlardan ozod etilgan bo‗lib, mol-mulkdan o‗z
ixtiyorlaricha foydalanib kelganlar. Hatto ular egalik qilgan boyliklar
ajdodlardan avlodlarga meros tarzida o‗tib kelgan.
O‗rta Osiyoda suyurg‗ol
tizimi Amir Temur hukmronligi davrida
ancha kuchaygan bo‗lib, hukmdor davlat oldidagi alohida xizmatlari
uchun sarkardalar, viloyat hokimlari, beklar va boshqa hurmat-
e‘tibordagi alohida toifa kishilarga dehqonchilik yerlari, yaylovlar, ariq
va kanallarni suyurg‗ol
tarzida in‘om etgan.
116
Ushbu tizimning yana bir o‗ziga xos tomoni shundan iborat
bo‗lganki, ularni boshqargan yer egalari o‗zlariga tortiq qilingan
joylardagi aholidan olinadigan davlat soliqlarini to‗laligicha yo ma‘lum
bir ulushini o‗zlariga olishlari mumkin bo‗lgan.
Suyurg‗ol yerlar hajmi, sharti hamda yer va yorliqqa ega
shaxslarning tabaqasiga qarab in‘om etish jihatidan turlicha bo‗lgan.
Odatda, shahar yoki viloyatlardan tortib to alohida qishloqqacha
suyurg‗ol shaklida in‘om etilgan. Butun bir shahar yoki viloyat
ko‗pincha hukmron sulola namoyondalari yoki yirik harbiy va davlat
mansabdorlariga berilgan. Suyurg‗ol egasiga suyurg‗ol yeri (hududi)
doirasida amaldorlar tayinlash, soliqlar va turli to‗lovlarni to‗plash
hamda aybdorlarni jazolash huquqi berilgan.
Aholining ko‗chmanchi qismidan olinadigan asosiy soliqlardan biri
kopchur (kobchur) yasog‗i (mugulcha kubchur), ya‘ni har bosh chorvaga
solinadigan soliq edi. Xon yorliqlariga qaraganda, bu soliq Munka
davridan (1251 - 1260) mavjud bo‗lib, chorvaning yuzdan birini tashkil
etar edi
53
. Keyinchalik bu soliq pul jarimasi bilan almashtirilgan va
ko‗chmanchilardan ham, o‗troq aholidan ham xar 100 bosh molga 70
tanga olingan.
Oshliq -
oziq-ovqat solig‗i bo‗lgan. Bu soliq, adabiyotlarda qayd
etilishicha, faqat urush paytida olingan. Oshliq - xalq uchun eng og‗ir
soliq bo‗lib, favqulodda hollarda joriy qilingan. Oshliqning miqdori
hukmdorlar va zodagonlarning zaruratlari va harbiy talab-extiyojlariga
bog‗liq bo‗lgan.
Barot
(arabcha) - temuriylar hukmronligi davrida diniy ulamo va
shayxlarga davlat va jamiyat oldidagi alohida xizmatlari uchun ma‘lum
shart bilan biror mulk yoki mansabni egallash orqali xalqdan soliq
to‗plash, g‗alla, yem-xashak yig‗ish uchun berilgan maxsus yorliq yoki
hujjat. Bunday hujjat olgan kishi barotdor deb atalgan.
53
Аxmedov V. O‗zbek ulusi. – T.: Sharq, .1992. – 74-75 b.
117
Bu xususiyatlar esa o‗rta asr hukmdorlarining o‗zboshimchalik
bilan davlat xazinasini o‗zlashtirish va o‗z manfaati yo‗lida turli ishlarni
amalga oshirayottan bir davrda soliqlarga nisbatan butunlay yangicha
qarash edi.
Temur avval hukm surgan soliqlarni qoldirishga harakat qildi.
Shuning uchun ham biror hududni o‗z davlatiga qo‗shib olganda
yangidan-yangi soliq turlarini joriy qilmaydi. ―Agar yerlik fuqaro
azaldan berib kelgan xiroj miqdoriga rozi bo‗lsa, ularning roziligi bilan
ish ko‗rsinlar, aks holda (xirojni) tuzuklarga muvofiq yig‗sinlar‖
deyiladi Tuzuklarda. Bu, o‗z navbatida, bir tomondan, o‗sha hududni
boshqarishga yengillik yaratsa, ikkinchi tomondan, bu borada oldindan
mavjud bo‗lgan kamchiliklarni bartaraf etishga ko‗mak bergan.
Dostları ilə paylaş: |