Chinor fayzi baland

3.1-rasm. Yelyuy Chutsay siyosatining asosiy yo„nalishlari 
Yelyuy Chutsayning asosiy maqsadi, aqlli va malakali amaldorlarni 
topish. Malakali odamlarni saralash maqsadida eski imtihon tizimini 
qayta tikladi. Tarqalgan Konfutsiy olimlarini yig‗ishga harakat qildi va 
ularning ko‗pini qullikdan qutqardi. 
Barcha xalqlar va millatlar va hatto qullar ham bu imtihonlarda 
qatnashish huquqiga ega edilar. Qullar egalariga imtihon topshirishlariga 
aralashish taqiqlangan. Shu sababli, yangi mansabdor shaxslarning 
qariyb to‗rtdan bir qismi sobiq qullar bo‗lganligi ajablanarli emas.
Hududlarda 
“
darugachi
”
(
imperiyaning g‗arbiy hududlarida ularni 
―baskaklar‖ deb atashdi) soliq yig‗uvchilarni tayinladi. Baskaklar aholini 
ro‗yxatini o‗tkazdi, soliqlarni taqsimlash va yig‗ish ishlarini amalga 
oshirdi. 
Shu bilan birga, Yelyuy Chutsay amaldorlarga nisbatan ―ko‗chirish‖ 
siyosatini yurita boshladi. Amalda, bu xitoylik amaldor qadimgi 
Xitoydan boshqa har qanday mamlakatda, musulmon amaldor esa 
Xitoyda ishlashini anglatardi. Shunday qilib, Yelyuy Chutsay 
qarindoshlik va qarindoshlikka qarshi kurashdi. 
Xon yordamida Yelyuy Chutsay qonun qabul qildi, unga ko‗ra, 
mansabdor shaxsga pora uchun faqat bitta jazo - o‗lim. Shu bilan birga, 
Y
el
yuy
C
hut
sa
y 
si
yosa
ti
ni
ng
as
osi
y 
yoʼ
nal
ishl
ar
i 
Аqlli va malakali amaldorlarni topish 
Malakali odamlarni saralash maqsadida eski imtihon tizimi 
tashkil etildi 
Imtihonda barcha tabaka vakillari ishtirok etishi mumkin 
boʼlgan. Yangi tayinlangan mansabdor shaxslarning qariyb 
toʼrtdan bir qismi sobiq qullar boʼlganligi 
Tarqalgan Konfutsiy olimlarini yigʼishga harakat qildi va 
ularning koʼpini qullikdan qutqardi 

---

86 
o‗lim jazosi mansabdor shaxsga soliqdan ko‗proq ushlab qolsa, tahdid 
solgan. Shunisi e‘tiborliki, o‗zlashtirish uchun jazo yengilroq bo‗lgan.
Agar mansabdor shaxs xazinadan pul o‗g‗irlashda aybdor deb 
topilsa, unga barcha mol-mulkni musodara qilish va olis joylarga surgun 
qilish bilan tahdid qilishgan. 
Rasmiylarning yolg‗izlik va o‗zini nazorat qilmasligini oldini olish 
uchun Yelyuy Chutsay davlat pochta tizimini tashkil qildi. Ma‘lum 
masofalar orqali har doim zaxira otlar bo‗lgan ―hududlar‖ yaratildi. 
Shuning uchun, rasmiy yoki hisobot xonlikning istalgan nuqtasiga juda 
tez yetkazilishi mumkin edi. O‗sha davr guvohlarining xotiralariga 
ko‗ra, Volganing quyi oqimidan Mo‗g‗uliston markazigacha bo‗lgan 
masofa bir yarim oy ichida bosib o‗tilgan. 
Yelyuy Chutsayga bunday vazifalarning topshirilishi bilan xonlik 
bo‗ylab yagona tartib o‗rnatildi. Bitta mulkdorga tegishli bo‗lgan yuzta 
narsadan, bir narsa yiliga bir marta soliq yig‗uvchilarga beriladi. Agar 
narsalar kamroq bo‗lsa, ular mutanosib ravishda bo‗linadi. Hamma 
savdogarlar barcha tovarlarga boj to‗ladilar, tovarlarning umumiy 
qiymatining 3 foizi miqdorida, sharobdan tashqari 10 foiz boj bor edi. 
Sharob o‗sha paytda hashamatli buyum sifatida qaralar edi. 
Soliq yig‗ishning birinchi natijalari barcha natijalardan oshib ketdi. 
Armiya uchun yetarli, hatto faxriylarni yerga berish o‗rniga ularni har 
xil narsalar va chorva mollari bilan saxiylik bilan mukofotlash uchun 
yetarli edi. Ortiqcha mablag‗ hali ham yetarli edi. Aynan shu davrdan 
boshlab Mo‗g‗ul xonligi temir, ziravorlar, zargarlik buyumlari va vino 
sotib olishni faol boshladi.
Ayrim viloyatlarda hokimlar rolini mahalliy hukmdorlar bajargan, 
baskaklar
36
esa bir vaqtning o‗zida Buyuk xonning vakillari bo‗lgan. 
Boshqa hududlar harbiy qo‗mondonlarga meros ―ulus‖ sifatida berildi va 
baskaklar yiqqan soliqlarning bir qismi askarlarni ta‘minlashga 
sarflandi.
36
Базаров В.Б., Ванчикова Ц.П
.Э
кономическая система монгольской империи. Журнал. ВЛАСТЬ. 
2015 г. № 6

---

87 
Har bir viloyatda devonxona mavjud bo‗lib, u yerda soliq 
to‗lovchilar ro‗yxati va ulardan olinadigan soliqlar to‗g‗risidagi 
ma‘lumotlar saqlangan. Dehqonlar asosan ikkita soliq to‗lar edilar – yer 
va jon solig‗i. Shaharliklar jon solig‗i va savdodan boj (―tamg‗a‖)ni 
to‗lashgan.
Tuz, vino va boshqa ba‘zi tovarlarni ishlab chiqarish va sotish 
davlat monopoliyasi bo‗lib, katta daromad keltirgan. 
Yelyuy Chutsay joriy qilgan barcha boj va soliqlar odamlar uchun 
og‗ir bo‗lmagan va oson hisoblangan.
Yer solig‗i
– 
yig‗im-terimning faqat o‗ndan bir qismini tashkil 
etgan. Bu mo‗g‗ullardan oldingi olingan soliqning chorak qismi edi.
Barcha dinlarning ruhoniylari va rohiblari soliq va yig‗imlardan 
ozod qilindi - sababi ular Buyuk Xon haqiga o‗z xudolariga ibodat 
qilishi lozim edi.
O‗z imperiyasini yaratgan mo‗g‗ullar aslida Buyuk Ipak yo‗lini 
tikladilar. Endi bitta davlat, bitta soliq tizimi bor edi, qaroqchilar yo‗q 
edi. Bu paytda Buyuk Ipak yo‗li yangi kuch bilan ishlay boshladi. Shu 
bilan birga, nafaqat uyg‗urlar balki musulmonlar ham yaxshi daromad 
olishdi, ular mo‗g‗ul xonlari, turklar, xitoylar bilan tez orada umumiy til 
topdilar.
Yelyuy Chutsay Mo‗g‗ul xonligi hokimiyatining iqtisodiy asosini 
yaratdi. U vafot etgach, uning izdoshlari soliq yig‗ish usullarini 
―takomillashtira‖ boshladilar. Ushbu takomillashtirish usullaridan biri 
―qaytarib olish‖ amaliyotiga aylandi. Bu ma‘lum bir shaxslar ma‘lum bir 
hudud uchun kelishilgan soliq miqdorini xazinaga to‗laganlar. 
Keyinchalik ular bu hududda soliqlarni o‗zlari qiymat belgilab yig‗ib 
olishgan
. 
Yangi mo‗g‗ul hukmdorlari bosib olingan yerlar aholisidan boj-
hiroj undirishning yangi yo‗llarini o‗ylab topaverishgan. 

---

88