Conference committees conference chairs c

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

 

1672

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

ЗНАЧЕНИЕ РЕЛИГИИ В ВИЗАНТИЙСКО-САСАНИДСКОМ 

ГЕОПОЛИТИЧЕСКОМ ПРОТИВОСТОЯНИИ: НА ПРИМЕРЕ 

АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ АЛБАНИИ (ПО МАТЕРИАЛАМ 

АНГЛОЯЗЫЧНОЙ ИСТОРИОГРАФИИ) 

 

Ламия КАФАР-ЗАДЕ  

Младший научный сотрудник Института Истории им. А.А.Бакиханова НАНА 

[e-mail] 

АЗЕРБАЙДЖАН 

 

Религия  испокон  веков  была  мощнейшим  инструментом  управления  народом,  именно 

поэтому  культурно-идеологическая  ассимиляция  являлась  одним  из  приоритетных 

направлений  политики  тех  или  иных  государств.  Какую  роль  религия  играла  в 

межгосударственных  отношениях,  наглядно  можно  продемонстрировать  на  примере 

Азербайджанской  Албании,  а  именно  ее  роле  и  месте  в  многовековом  геополитическом 

противостоянии Византии и Сасанидской империи. Албания в силу своего выгодного в военно-

стратегическом  отношении  географического  расположения  и  нахождения  на  магистральных 

путях  транзитной  торговли  из  Индии  и  Китая  к  берегам  Атлантики  представляла  как  для 

Сасанидов,  так  и  для  Византии,  исключительную  важность.  Следовательно,  каждая  из 

противоборствующих  сторон  стремилась  установить  над  ней  свой  контроль.  Одним  из 

способов этого была политика идеологического подчинения населения Албании. 

 В  Албании  христианство  было  возведено  в  статус  государственной  религии  в  313  г.  при 

царе Урнайре. Однако христианство здесь получило распространение задолго до этого. Еще в I 

веке в селе Гис (ныне г. Шеки) по инициативе апостола Елисея была построена первая церковь 

на  Южном  Кавказе  –  мать  церквей  восточных.  Исповедание  населением  Албании, 

находившейся  в  исследуемый  период  в  составе  Сасанидской  империи,    христианства  не 

представляло для сасанидских шахиншахов угрозу. Однако ситуация изменилась с обретением 

христианством статуса государственной религии в Римской империи при Константине Великом 

(306-337).  Если  ранее,  спасаясь  от  преследований  в  самой  языческой  Римской  империи, 

христиане  могли  свободно  жить  в  Сасанидской  империи,  то  отныне  они  –  «друзья  кесаря»  и 

потенциальные  союзники  римлян  −  стали  объектом  религиозных  гонений  со  стороны  самих 

Сасанидов.   

Исповедание подвластными народами и главным врагом Сасанидской империи Византией 

единой  религии  –  христианства  –  могло  привести  к  формированию  союза  между  ними. 

Следовательно, разобщенность Римской империи с южнокавказскими народами в религиозном 

плане отвечала интересам Сасанидов. Отметим, что начало военных действий, нарушивших 40-

летнее  перемирие,  установленное  Нисибинским  миром  298  г.,  неслучайно  одновременно 

сопровождалось началом жестоких преследований христиан в Сасанидской империи, ибо, как 

указывают Б.Дигнас и Э.Уинтер, с провозглашением христианства государственной религией в 

Римской империи римско-сасанидский конфликт вышел на новый уровень. С.Рапп указывает, 

что  христианизация  южнокавказских  стран,  несомненно,  способствовала  дальнейшему 

усилению  взаимоотношений  между  странами  Южного  Кавказа  и  Римской  империей, 

формированию  Первого  Византийского  Содружества  наций  и  Восточно-христианской 

ойкумены.  Р.Фрай  отмечает,  что  в  условиях  возрастающего  влияния  христианства  в 

близлежащих  территориях  христианизация  Южного  Кавказа  в  IV  в.  представляла  для 

Сасанидской  империи  большую  опасность,  нежели  само  византийско-сасанидское 

противостояние  за  установление  здесь  своего  влияния.  Так,  в  449  г.  шах  Йездигерд  II  издает 

указ  о  насильном  насаждении  своей  государственной  религии  –  зороастризма  –  среди 

подвластных  народов  Южного  Кавказа.  Согласно  Р.Уотерфильду,  зороастризм  и 

неослабевающее  противостояние  Западной  цивилизации  в  лице  Византийской  империи  стали 

основными идеями «национальной» политики Сасанидов, выступающих против религиозного и 

культурного  плюрализма.  Однако,  как  подчеркивает  С.МакДонаф,  данный  указ  не  следует 

связывать  с  религиозным  фанатизмом  шаха,  одержимым  идеей  распространить  зороастризм. 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

 

1673

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

Учитывая стратегическую значимость региона в продолжительных войнах Персии с Римской и 

Византийской  империями,  распространение  зороастризма  по  всему  Кавказу  было  направлено 

на  обеспечение  политического  повиновения  южнокавказских  народов.  Согласно  Р.Фраю, 

Б.Дигнасу и Э.Уинтеру, религиозная политика Сасанидов носила исключительно политический 

характер.  Отправка  после  указа  Йездигерда  II  о  насаждении  зороастризма  среди  народов 

Южного Кавказа 300 из 700 маджусов  именно в Албанию говорит о большом страхе Сасани-

дов  упустить  ее  из-под  своего  влияния.  Основные  военные  силы  Сасанидов  были  сосредото-

чены  именно  в  Пайтакаране  и  Чоле.  Следовательно,  попытка  культурно-идеологической 

ассимиляции  албан  была  важным  элементом  византийско-сасанидской  борьбы.  Однако,  как 

отмечает  М.Уиттоу,  христианство  стало  не  столько  орудием  в  деле  интеграции  с  остальным 

христианским  миром  (с  Римской  империей  –  Л.К.),  сколько  идеологией,  подпирающей 

социальный,  политический  и  культурный  партикуляризм  южнокавказской  знати  (особенно 

Албании – Л.К.). Касаясь антисасанидского восстания 450-451 гг., спровоцированного указом 

шаха Йездигерда II, автор отмечает, что оно выражало не личное спасение души и стремление 

сохранить  единственную  настоящую  веру  универсальной  церкви,  а  борьбу  южнокавказских 

народов  за  землю  их  предков  и  традиционный  образ  жизни.  Данный  факт  подтверждает 

политика  албанского  царя  Вачагана  III  (493-510),  направленная  на  укрепление  христианской 

организации  как  опоры  царской  власти  и  подрыв  влияния  зороастризма  –  идеологического 

«инструмента» Сасанидов в целях ликвидации независимости Албании. Неслучайно только за 

год по инициативе Вачагана III было отстроено 365 новых церквей. 

Тот  факт,  что  религия  в  период  раннего  средневековья  стояла  «на  страже»  государства, 

подтверждает и христианизация Византией гуннских племен в 528 г., причем, проповедничес-

кой  миссией  на  земле  гуннов  и  подготовкой  крещения  гуннского  царя  Грода  занимались 

именно албанские священнослужители во главе с епископом Кардостом. Позже, в 682 г., еще 

одна миссия во главе с албанским епископом Исраилом прибыла в страну гуннов, что в свою 

очередь  подтверждает  мнение  Р.Фрая  об  опасении  сасанидских  шахов  возможного  союза 

Византии с подвластными им кавказскими народами на религиозной основе были реальны. 

Кроме  того,  Сасаниды  манипулировали  противоречиями  между  христологическими 

концепциями. В противовес халкидонству, широко распространенному в Византии, Сасаниды 

всячески  способствовали  распространению  монофизитства  и,  в  частности,  несторианства, 

оппозиционных  официальному  учению  византийской  церкви.  Приверженность  Албании  той 

или иной христологической доктрине также находилась в прямой зависимости от расстановки 

политических  сил  на  международной  арене,  в  данном  случае  в  условном  треугольнике 

«Византия  –  Сасанидская  империя  –  государства  Южного  Кавказа».  Так,  как  утверждает, 

К.Хитчин,  именно  под  влиянием  Сасанидов  албанская  церковь  совместно  с  армянской  и 

грузинской  на  Двинском  соборе  в  506  г.  приняли  монофизитское  учение,  тем  самым 

отделившись от византийской церкви – приверженницы диофизитской доктрины. На Двинском 

Соборе в 551 г. албанская церковь юридически разорвала узы с имперской церковью. Тем не 

менее,  в  I  половине  VII  в.  в  связи  со  сложившейся  трудной  политической  обстановкой  в 

Албании  (25-летнее  нахождение  в  плену  у  сасанидского  шаха  ярого  монофизита  албанского 

католикоса  Виро,  обращение  в  диофизитство  и  крещение  царя  Вараза-Григора  византийским 

императором Ираклием I как результат объявления первым себя вассалом Византии в 628 г.) и 

усилением  политического  влияния  Византии  на  Южном  Кавказе  албанская  церковь  стала 

придерживаться  диофизитства,  хотя  ранее,  в  614  г.,  шах  Хосров  II  объявил  монофизитство 

официальным вероисповеданием христиан подвластных ему областей. 

К  тому  же,  отступление  императора  Ираклия  I  совместно  с  50  тысячами  персидских 

военнопленных  из  Ганзака  не  куда-либо,  а  именно  в  Албанию Э.Гиббон  объясняет  не  только 

осторожностью  императора,  но  и  его  религиозными  предрассудками.  Если  учесть,  что 

население Атропатены в большинстве своем исповедовало зороастризм, а в Албании главным 

образом  получило  развитие  христианство,  также  исповедуемое  в  Византии,  то  данное 

утверждение автора вполне обоснованно. 

Так, анализ материалов англоязычной историографии показал, что борьба зороастризма с 

христианством  в  Албании  была  непосредственной  частью  борьбы  Сасанидов  с  Византией  за 

установление геополитического господства на Южном Кавказе.  

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

 

1674

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

İKİNCİ DÜNYA MÜHARİBƏSİ  İLLƏRİNDƏ DÜNYA XALQLARININ 

FAŞİZM ƏSARƏTİNDƏN AZAD OLUNMASINDA 

AZƏRBAYCANLILARIN ROLU 

 

Xalidə İBRAHİMOVA 

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti 

 [e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

1941-1945-ci  illərin  sovet-alman  müharibəsi  iki  dünyanın,  bir-birinə  əks  olan  iki  düşüncənin 

hərbi qarşılaşması, dünyanı  yenidən nüfuz dairəsinə bölünməsi uğrunda aparılan müharibə idi. 

1941-1945-ci  illər  müharibəsində  faşizm  üzərində    qazanılmış  qələbənin  həqiqi  yaradıcısı  və 

qəhrəmanı  xalqdır.  Bu  xalqların içərisində  Azərbaycan  xalqı şərəfli  yerlərdən birini tutur. Müharibə 

illərində Azərbaycandan ordu sıralarına 678.950 nəfər kişi, 11 mindən artıq qadın səfərbərliyə alındı, 

260 min nəfərə qədər evdar qadın, təqaüdçü, yeniyetmə istehsalata gəldi. 

Müharibə  illərində  Brest  qalasının  müdafiəsində,  Leninqrad,  Moskva,  Sevastopol,  Odessa, 

Stalinqrad, Kiyev və digər şəhərlərin azad edilməsində, Qafqaz uğruda döyüşlərdə, Avropa xalqlarının 

faşizm  zülmündən  azad  olunmasında,  partizan  əməliyyatlarında,  Berlin  uğrundakı  döyüşlərdə 

Azərbaycan döyüşçüləri igidlik göstərdilər.  

Brest qalasının müdafiəsində iştirak edən 44 nəfər azərbaycanlı gənclərdən İ.Səfərov, A. İmanov, 

M.Məmmədov,  M.İbrahimov,  H.Haqverdiyev,  M.Qədirov,  Ə.Əliyev,  D.Abdullayev,  Leninqrad 

uğrunda  gedən  döyüşlərdə  təyyarəçi  Hüseynbala  Əliyev,  Məzahir  Abbasov,  Moskva  uğrunda 

döyüşlərdə    İ.Məmmədov,    M.Allahverdiyev,  Stalinqrad  döyüşündə  general-mayor  H.Aslanov  və  

başqaları döyüşlərdə qəhrəmanlıq göstərdilər.  

İlk  azərbaycanlı  təyyarəçi  qız  Züleyxa  Seyidməmmədova  40-dan  çox  hava  döyüşü  keçirdi. 

Partizan  Alfa  Şirazi,  hərbi  həkim  Sara  İbrahimova,  C.Abbasova,  tibb  bacısı  Aliyyə  Rüstəmbəyova, 

Pakizə Manafova, L.Məmmədova, B.Mircavadova, R.Əhmədova, Ş.Əsgərova, R. Gözəlova və onlarla 

başqaları hərbi əməliyyatlarda iştirak etdilər. 

Azərbaycanlı  döyüşçülər  Avropa  xalqlarının  faşist  işğalından  təmizlənməsində  qəhrəmanlıq 

göstərdilər.  Gəray  Əsədov  Rumıniyanın  azad  edilməsində,  Ə.Baxışov  və  Ə.  Əlimərdanov 

Çexoslovakiya  ərazisində,  Hüseynrza  Məmmədov,  Hadı  Qiyasbəyov,  İsmayıl  Heydərov,  Feyzulla 

Qurbanov,  Xələf  Hacıyev,  Nuru  Abdullayev,  Ə.Cəbrayılov  Fransada,  Nəsir  Abdullayev,  Məmməd 

Bağırov, Həmzə Əsgərov, Əli Babayev, Şahbaba Məcidov, Tahir İsayev, Həsən Kamalov və başqaları 

Appenin  yarımadasının  müxtəlif  regionlarında  faşistlərə  qarşı  mübarizə  apardılar.  Almaniyanın 

«Ştrans» düşərgəsində saxlanılan M.Hüseynzadə, S.İsmayılov, R.Ağazadə, M.Seyidov, M.Qulubəyov 

və başqaları işğalçılara zərbələr vurmuşlar.  

 Müharibə  illərində  formalaşan  77,  223,  271,306,  402  və  416-cı  Azərbaycan    milli  diviziyaları 

müxtəlif orduların tərkibində döyüş əməliyyatlarında iştirak etdi.  Bunların içərisində 77, 223 və 416-

cı diviziyalar Qafqazdan  Berlinə qədər döyüş yolu keçdilər. 

Müharibə illərində Bakıda 63 yeni neft və kimya sənayesi müəssisəsi tikilib işə salındı. 100 növ 

yeni  kimya  məhsulu,  o  cümlədən  36  növ  sürtgü  yağı,  26  növ  yanacaq  və  partlayıcı  vasitə,  9  növ 

müxtəlif markalı aviasiya benzini, 8 növ müxtəlif markalı dizel yanacağı istehsal edildi. 1942-ci ilin 

sonlarında  Bakıda  130  növ  silah,  sursat,  o  cümlədən  «Katyuşa»  reaktiv  mərmiləri  hazırlanmağa 

başlandı.    «Yak-III»  qırıcı  təyyarələri,  tanklar  və  ağır  silahlar,  hərbi  ləvazimat,  tibb  preparatları  və 

onlar  üçün  xammal,  kalsium-xlorid,  natrium-xlorid,  yodlu  kalium,  ağ  streptosid,  cərrah  ipək  sapı, 

tənzif, pambıq, şpris istehsal olundu. 

Bütün  çətinliklərə  baxmayaraq,  1941-1945-ci  illərdə SSRİ-də  çıxarılan  110,6  milyon  ton  neftin 

75,2 milyon tonunu (68 %) Bakı neftçiləri verdi. Lakin Sovet ikili yanaşması səbəbli Bakı «Qəhrəman 

şəhər» lər siyahısından kənarda qaldı.  

Müharibə illərində Azərbaycan xalqı öz şəxsi vəsaitindən müdafiə fonduna 295 milyon manatdan 

artıq pul, 15,5 kiloqram qızıl əşyaları və təqribən bir ton gümüş verdilər.  

Azərbaycan  yazıçıları,  bəstəkarlar  və  musiqi  ifaçıları,  rəssamlar,  kino  işçiləri,  Azərbaycan 

teatrları,  Azərbaycan  radiosu  müharibə  illərində  səmərəli  və  məqsədyönlü  fəaliyyət  göstərdilər. 

Radionun maraqlı verilişlərindən biri «Azərbaycan cəbhəyə» radio verilişi oldu.  

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

 

1675

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

Respublikanın  Naxçıvan, Şuşa, Şəki, Hacıkənd, Mərdəkan və Buzovnada yerləşən sanatoriyalar, 

istirahət evləri hərbi hospitallara çevrildi. 1941-1945-ci illərdə yaralı döyüşçülər üçün cəbhəyə 41.609 

litr qan göndərildi, 7.229 litr qanı əvəz edən preparatlar hazırlandı.  

1945-ci  ilin  martında  Azərbaycan  SSR  Elmlər  Akademiyasının  təsisi  Azərbaycan  elminin 

qələbəsi sayılmalıdır. 

Faşizmə qarşı mübarizədə 121 nəfər Azərbaycan vətəndaşı (onlardan 43 nəfəri azərbaycanlı idi) 

Sovet  İttifaqı  Qəhrəmanı  adına,  Həzi  Aslanov  isə bu ada  iki  dəfə  (1942  və  1991)    layiq  görüldü,  30 

nəfər  «Şöhrət»  ordeninin  tam  üç  dərəcəsini  aldı.  176  mindən  artıq  adam  orden  və  medallarla  təltif 

olundu. 

Müharibə  illərində  Azərbaycan  xalqı  göstərdi  ki,  bu  ölkə  dünya  xalqları  birliyində  layiqli  yer 

tutmağa hazırdır. Müharibə illərində və müharibədən sonra milli-azadlıq hərəkatı genişləndi. 

 

 

ANTİK DÖVRDƏ AZƏRBAYCAN ALBANİYASININ SƏRHƏDLƏRİ 

 

Ellada BƏKİROVA 

AMEA-nın A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Albaniyanın  tarixi  xalqımızın  çoxəsrlik  inkişaf  tarixinin  böyük  bir  mərhələsini  təşkil  edir.  Bu 

ərazidə  yaşayan  müxtəlif  tayfalar:  kaspi,  uti,  sakasen,  qarqar,  alban,  gel,  sod  və  digərləri  məhz 

Albaniya dövlətinin simasında tarix səhnəsinə çıxmışlar. Albaniyanın sərhədləri mövzusuna Albaniya 

tarixi  ilə  bağlı  müxtəlif  elmi  əsərlərdə  toxunulsa  da,  bu  əsərlərin  əksəriyyəti  Sovet  dövründə 

yazıldığından müəlliflər etnik və ərazi məsələlərinə obyektiv yanaşmaqdan çəkinmişlər. Eyni zamanda 

müstəqillik  dövründə  nəşr  olunan  bəzi  əsərlərdə  də  Sovet  dövrünün  qapalı,  sıxışdırılmış  ruhu  hiss 

olunur. Məhz bu səbəbdən Albaniyanın sərhədləri mövzusu günümüzdə də aktual olaraq qalmaqdadır.  

Təəssüflər  olsun  ki,  Albaniyanın  bu  dövrü  ilə  bağlı  yerli  yazılı  mənbə  indiyə  qədər  aşkar 

olunmamışdır.  Böyük  əksəriyyəti  Yunan-Roma  mənşəli  olan  mənbələrin  isə  zidiyyətli  məqamları 

çoxdur, üstəlik ərazi-sərhəd məsələləri ilə bağlı məlumatlar fraqmentar, daha çox təsviri xarakterlidir. 

Eyni  zamanda,  antik  müəlliflər  ərazi  məsələlərini  çox  vaxt  etnik  sərhədlər  çərçivəsində  işləmişlər. 

Onlar  təsvir  etdikləri  xalqların  ərazi  sərhədlərini  deyil,  onların  yayılma  areallarını  verməklə 

kifayətlənmişlər. Çünki, o dövrdə ərazi-sərhəd məsələləri müasir dövrdə olduğu kimi konkret deyildi. 

Bütün  bunlar  Albaniyanın antik  dövrdəki  sərhədləri  ilə  bağlı  məsələlərdə ehtiyatlı  davranmağı  tələb 

edir. Yəni, hər hansı bir antik müəllifin qeydi hər zaman reallığı əks eləmir və buna görə də onlara 

tənqidi  yanaşmaq,  dövrü  əks  etdirən  bölgə  arxeologiyası  ilə  müqayisə  aparmaq  lazımdır.  Sırf  antik 

müəlliflərə  istinadən  sərhədləri  təsvir  etsək  səhv  etmiş  olarıq.  Çünki,  bizə  məlum  olan  mənbələrə 

əsasən,  antik  dövrün  ilk  mərhələlərində,  daha  dəqiq  söyləsək  e.ə.  IV  əsrə  qədər  Albaniyada  vahid 

siyasi  qurumun  formalaşmasını  əminliklə  söyləyə  bilmirik.  Belə  olan  şəraitdə  antik  dövrün  ilk 

mərhələləri  üçün  daha  çox  etnik  sərhədlərdən  danışmaq  düzgün  olardı.  Yəni,  məsələyə  ilk  olaraq 

Albaniya dövlətinin sərhədləri kimi deyil, Albaniya dövləti yaranana qədər (e.ə. IV əsrə qədər) alban 

tayfalarının  yayıldığı,  yaşadığı  ərazilər  kimi  baxmaq  lazımdır.  Müəyyən  dövrlərdə  isə,  bu  etnik 

sərhədlər həm də Albaniyanın ərazi sərhədlərini təşkil etdi. Diqqət etsək görərik ki, təbiət Albaniyanın 

sərhədlərini  elə  özü  müəyyənləşdirib.  Şimaldan  Qafqaz  bir  divar,  bir  sədd  rolunu  oynayır,  şərqdən 

Xəzər,  cənubdan  Araz  bu  özünəməxsusluğu  tamamlayır.  Qafqazın  dağlıq  hissəsi  bütövlükdə 

Albaniyaya aid olmayıb, lakin onun ən hündür hissələri albanların ərazisində olub. Bu haqda Strabon 

yazır:  “Əsl  Qafqazın  ən  uca  sıra  dağları  Albaniya  və  İberiya  ilə,  həmçinin  kolxların  və  henioxların 

(əraziləri)  ilə  (həmsərhəd)  olan  ən  cənub  dağlardır”.  Qədim  coğrafiyaşünas  Albaniyanın  şimal-şərq 

qurtaracağını  da  göstərmişdir.  Onun  məlumatlarına  görə  Albaniyanın  şimalı  ilə  uzanan  Qafqaz 

“vadilər üzərində ucalır və dənizə ən yaxın olanları Kerauniya (Κεραύνια) dağları adlanır”. Kerauniya 

silsiləsi  Albaniyanı  Sarmatiyadan  ayırmışdır.  K.Əliyevin  fikrinə  görə  Kerauniya  dağları  Samur 

çayından  şimalda  lokallaşdırılmalıdır  ki,  bu  da  Dərbənddən  şimal  ərazilərin  də  Albaniyanın 

sərhədlərinə  daxil  olmasını  göstərir.  Oxşar  məlumatları  Klavdi  Ptolemey  də  verir:  “...cənubda 

(Sarmatiya)  Korak  çayına  qədər,  oradan  da  (həm)  Kolxida,  həm  İberiya,  həm  də  Albaniya  xəttinə 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

 

1676

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

qədər, Kaspi dənizinə qədər Evksin Pontunun bir hissəsi ilə həmsərhəddir...” Başqa bir məlumatında 

Klavdi  Ptolemey  Albaniyanın  Sarmatiya  ilə  olan  sərhədini  bir  daha  təsdiqləyir:  “Albaniya  şimaldan 

Sarmatiyanın təsvir edilən hissəsi ilə məhdudlaşır”.  

Antik  dövrdə  Albaniyanın  şərq  sərhədləri  şimalda  Sarmatiya  sərhədlərindən  başlayıb  cənubda 

Kür çayının mənsəbinə qədər uzanaraq Kaspi dənizi sahilində qurtarırdı. Antik yazarların əsərlərində 

Albaniyanın digər sərhədləri barədə ziddiyyətli məqamlar olsa da, şərq sərhədləri daha konkret verilib. 

Klavdi  Ptolemey  bu  barədə  yazır:  “Albaniya  şimalda  Sarmatiyanın  təsvir  edilən  hissəsi  ilə,  qərbdə 

göstərilən  xətt  boyu  İberiya  ilə,  cənubda  İberiya  hüdudlarından  Hirkan  dənizinə,  Kürün  79°40´  - 

44°30´  koordinatlarındakı  mənsəbinə  doğru...  şərqdə  isə  Hirkan  dənizinin  buradan  (Kür  çayının 

mənsəbindən) Soana çayına kimi uzanan hissəsi ilə aşağıdakı təsvirə uyğun olaraq (həmsərhəddir)”. 

Bu  mətndən  göründüyü  kimi,  Albaniyanın  cənub-şərq  sərhədləri  Kür  çayının  mənsəbinə  qədər 

müəyyənləşdirilmişdir. 

Albaniyanın  cənub  sərhədləri  məsələsi  Albaniya  tarixinin  ən  mübahisəli  mövzularından  biridir. 

Albaniyanın cənub sərhədindən Araz çayı axırdı. Bu antik dövrdə olduğu kimi orta əsrlər dövründə də 

eynilə  davam  etmişdir.  Lakin  antik  müəlliflərin  bəziləri  səhvən  Albaniyanı  kür  çayı  ilə 

məhdudlaşdırmışlar. Albaniyanın cənub sərhədinin Kür çayı olaraq göstərilməsinin səbəblərindən biri 

Roma  sərkərdəsi  Qney  Pompeyin  Qafqaza  yürüşüdür.  Antik  müəlliflərin  Albaniya  barədə 

məlumatlarının böyük hissəsi Pompeyin yürüş iştirakçıları tərəfindən verilən məlumatlara əsaslanırdı, 

Pompey  isə  bildiyimiz  kimi  Albaniyanın  yalnız  şimalında,  şimal-qərbində  olmuşdur.  Ona  görə  də 

Albaniyanın  cənub  sərhədi  barədə  təsəvvürləri  ola  bilməzdi,  onlar  gəzib  gördükləri  ərazilərdə 

cənubdan  Kür  çayı  axırdı.    Məhz  bu  səbəblərdən  Albaniyanın  cənub  sərhədləri  barədə  ziddiyyətli 

məqamlar ortaya çıxmışdır. Eyni zamanda Kürün Albaniyanın içərisindən keçdiyini, bütün Kürətrafı 

düzənliklərdə  albanların  yaşadığını  göstərən  antik  mənbələr  də  vardır.  Bizə  məlum  olan  ən  qədim 

alban mənbəsində də Albaniyanın ilk hökmdarlarından olan Arana “Araz çayından başlayaraq Hunan 

qalasınadək  uzanan  Alban  ölkəsinin  düzənliklərinin  və  dağlarının  miras  olaraq  qaldığı”  qeyd 

olunmuşdur. Kür çayının hər iki sahilində eyni etnosun yaşadığı arxeoloji cəhətdən də təsdiqlənir.  

Albaniya  qərbdə  İberiya  ilə  həmsərhəd  idi.  Antik  müəlliflərin  demək  olar  ki  hamısında 

Albaniyanın qərb sərhədləri ilə bağlı məlumat kimi onların qərbdə iberlərlə qonşu olması göstərilib. 

Tədqiqatçıların bir qrupu Alazan (Qanıx) çayını, bir qrupu isə, İori (Qabırrı) çayını iber-alban sərhədi 

olaraq  göstərir.  Lakin,  bölgənin  arxeologiyası,  həmçinin  əraziyə  aid  antropoloji  nümunələr  İori 

çayından qərbdəki müəyyən ərazilər, hətta Araqvi çayının yuxarı axarlarına qədər olan ərazilərin, İndi 

Şərqi  Ermənistanın  sərhədlərinə  daxil  olan  bir  çox  ərazilərin  etnik  albanların  yaşadığı  areala  daxil 

olmasını  göstərir.  Xüsusilə  e.ə.  I  əsrin  sonu-eranın  I-II  əsrlərində  baş  verən  hadisələri  təsvir  edən 

mənbələrdə  bunu  açıq  şəkildə  görmək  olar.  Böyük  Plinin  verdiyi  məlumata  görə  “...Albaniya 

sərhədlərindən başlayaraq dağların  bütün  sinəsi  boyu  vəhşi  silv  tayfaları,  onlardan  aşağıda  lupenlər, 

sonra isə, didurlar və sodlar yaşayırdı. Onların arxasında çoxlarının səhvən Kaspi qapıları adlandırdığı 

Qafqaz  qapıları  yerləşir”.  Bu  məlumatlardan  göründüyü  kimi,  Dəryal  keçidinə  qədər  olan  ərazilər 

Albaniyaya  aid  olan  ərazilərdir.  Müasir  xəritədə  Dəryal  keçidi  Araqvi  çayının  yuxarı  axarlarında, 

Cənubi  Osetiyada  Lars  yaşayış  məntəqəsinin  ərazisindədir.  Böyük  Plinidən  bir  qədər  sonra  yaşamış 

olan Klavdi Ptolemeyin məlumatlarında da Dəryal keçidi iber-alban-sarmat sərhədində göstərilmişdir. 

Antik  müəllif  Albaniya  ilə  İberiyanın  sərhədini  77°-  47°  coğrafi  kordinat  üzərində  göstərmiş,  eyni 

zamanda, Sarmat qapılarını da buna çox yaxın koordinat üzərində göstərmişdir. Deməli, antik dövrdə 

Albaniyanın sərhədləri Dəryal keçidinə qədər çatırdı.