Conference committees conference chairs c

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

966

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

Yazı üçün müxtəlif vasitələrdən - təbaşirdən, rənglərdən, rəngli qələmlərdən istifadə etmək; 

Müxtəlif istiqamətlərdə xətlər çəkmək, sadə əşyaların şəklini çəkmək, fiqurları ştrixləmək, qrafik 

imla; 

Çap hərfləri ilə yazmaq, nümunə dəftərlərində işləmək; 

Kiçikyaşlı  məktəblilərin  təlimə  marağının  artırılması  üçün  dərsin  maraqlı  və  əyləncəli  keçməsi 

vacibdir. Bu baxımdan ibtidai siniflərdə orfoqrafik anlayışların formalaşdırılmasında fəal təlimin mər-

hələlərindən düzgün istifadə edilməli, interaktiv metodların ən səmərəlisi təlimə tətbiq olunmalıdır.  

 

 

BİTKİ ADLARI FRAZEOLOJİ VAHİD KİMİ 

 

Sevinc BAYRAMOVA 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Fikrin  dəqiq  və  aydın  şəkildə  ifadə  olunmasında  frazeoloji  birləşmələrin  özünəməxsus  rolu  və 

funksiyası vardır. Frazeoloji vahidlər obyektiv reallıqdakı hadisə və proseslərin dildə əks olunmasında 

xüsusi  əhəmiyyət  daşıyır  və  tarixi  kateqoriya  olmaqla  sabitləşmiş  dil  vahidləri  kimi  meydana  çıxır. 

Azərbaycan  və  ingilis  dilləri  də  öz  frazeloji  tərkibi  etibarilə  zəngin  olan  dillərdəndir.Ayrı-ayrı 

frazeoloji  vahidlərin  yaranması  zamanı,  digər  leksik-semantik  mahiyyət  daşıyan  dil  vahidləri  kimi, 

bitki  adları  da  öz  aktiv  funksional  fəallığı  ilə  diqqəti  cəlb  edir.Təbiətdə  mövcud  olan  müxtəlif  növ 

bitkilərin  adlandırılmasına  xidmət  edən  fitonimlərin  köməyi  və  iştirakı  ilə  istər  ingilis,  istərsə  də 

Azərbaycan  dillərində  xeyli  sayda  frazeoloji  birləşmələr  yaratmaq  mümkündür.Bu  cür  frazeoloji 

vahidlər  dilin  frazeoloji  sisteminin  zənginləşməsində  əsaslı  rol  oynayır.Bu  dillərin  frazeoloji 

sistemində  bitki  adları  ilə  bağlı  frazeoloji  vahidlər  xüsusi  çəkiyə  malikdir.Fitofrazeologizmlər  dilin 

frazeoloji  sisteminin  bir  hissəsi  olmaqla  dildəki  digər  frazeoloji  vahidlərə  uyğun  olan 

qanunauyğunluqlar  əsasında  formalaşır.Fitonimlərin  bu  birləşmələr daxilindəki rolu  və  funksiyası bu 

və  ya  digər  dərəcədə  özünəməxsusluğu  ilə  seçilir.Bəzi  fitofrazeologizmlərdə  bitki  adları  əsas  məna 

yükünü öz üzərinə götürməklə fuksional aparıcı olsa da, bəzi birləşmələr daxilində onların funksional 

mövqeyi nisbətən zəif hiss edilir. 

Hər iki dildə məzmunca eyni və ya oxşar olan fitofrozologizmlər mövcuddur ki, onlar yarandığı 

dilin  qrammatik-sintaktik  qanunları  əsasında  formalaşır.  Bu  tipli  frazeoloji  birləşmələrə  aid  bir  neçə 

nümünə göstərək: çörək ağacı-bread winner, ac toyuq yuxusunda darı görər-the hunger hen dreams she 

is in the barley barn, saman çöpündən yapışmaq-catch of a straw. Bu tipli misalların sayını müqayisə 

olunan hər iki dilin materialları ilə istənilən qədər artırmaq olar. Azərbaycan dilində çox işlək olan və 

bütöv  bir  bitki  fəsiləsinin  adı  olan  “ağac”  sözünün  köməyi  ilə  yaranmış  “çörək  ağacı”  birləşməsinin 

məzmununda “hamını öz ətrafında birləşdirən, nəyinsə əsasında duran” və digər ümumi semantik yükə 

malik məzmun öz əksini tapır. Bu ifadə ingilis dilində “bread winner” birləşməsi ilə ifadə olunur ki, bu 

da  elə  Azərbaycan  dilindəki  semantikaya  uyğun  gəlir.Hər  iki  xalqda  evin  yaşayışını  təmin  edən, 

müəyyən bir ailənin başçısı, əsas siması olan insanı adlandırmaq üçün bu ifadədən istifadə edirlər. 

Hər  iki  dildə  bitki  adlarının  köməyi  və  iştirakı  ilə  yaranmış  frazeoloji  birləşmələrin  çox  geniş 

işlənmə sahələri mövcuddur.Bu isə insan həyatının ən müxtəlif fəaliyyət sferaları ilə bağlı olur.Belə 

işlənmə  sahələrindən  biri  və  funksional  baxımdan  daha  fəalı  ümumxalq  dilidir.Əksər  frazeoloji 

birləşmələr, o cümlədən fitofrazeologizmlərin bir çox növləri əsasən şifahi nitqlə bağlı olduğundan və 

daha  çox  burada  formalaşıb  işləndiyindən  dilin  bu  qolunda  onlara  daha  çox  rast  gəlmək  olur.Ədəbi 

dilin bir çox üslublarından fərqli olaraq, ümumxalq danışıq dili həmişə öz emosionallığı, ekspressiv 

elementlərlə  zənginliyi  ilə  seçilir.  Çünki  ümümxalq  danışıq  dilində  bu  xüsusiyyətə  həmişə  ehtiyyac 

duyulduğundan  bu  ehtiyacın  tam  və  geniş  şəkildə  ödənilməsinin  ən  səmərəli  vasitələrindən  biri  də 

frazelogizmlər hesab edilir. Ümumxalq danışıq dilində digər leksik vahidlərlə yanaşı, bitki adları və bu 

adlarla  yaranan  fitofrazeologizmlər  də  çox  qədim  tarixə  malikdir.Bu  onunla  bağlıdır  ki,  dillərdə 

mövcud  olan  fitofrazeoloji  birləşmələr  bu  xalqların  ən  qədim  tarixi  dövrlərindən  bu  günədək  olan 

mərhələdə, gündəlik həyati müşahidələri və həyati təcrübələri nəticəsində formalaşıb inkişaf etmişdir. 

İngilis  və  Azərbaycan  dillərinin  fitofrazeoloji  birləşmələrinin  tərkib  hissələrini  təşkil  edən 

sözlərin xarakterini nəzərə aldıqda aydın olur ki, bu dillərin hər ikisində fitofrazeologizmləri ismi və 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

967

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

feli olmaqla iki qupa bölmək olar.Bu cür bölgü zamanı fitofrazeoloji birləşmələrdə aparıcı sözün ad və 

ya fel olması və onların predikativ və qeyri-predikativ mahiyyət daşıması əsas götürülür.Yəni bir cox 

fitofrazeoloji  birləşmələrdə  aparıcı  söz  adlardan  və  ya  fellərdən  ibarət  olur  ki,  bu  da  onların ismi  və 

feli frazeoloji birləşmələr şəklində bölünməsinə imkan verir.Burada həm də onu nəzərə almaq lazımdır 

ki,  fitofrazeoloji  birləşmələrdə  aparıcı  söz  fel  olduqda  onlar  daha  çox  hallarda  predikativ  səciyyə 

daşıyırsa, aparıcı söz adlardan təşkil olunduqda onlar əksər hallarda qeyri-predikativ səciyyə daşıyaraq 

sabit söz birləşməsi şəklində formalaşır.Təbii ki, bu tipli fitofrazeologizmlər də, digərləri kimi həqiqi 

və  məcazi  mənaları  ilə  fərqlənir.Onların  bütöv  şəkildə  ifadə  etdiyi  ümumi  mənaları  formalaşdığı 

sözlərin  ümumi  mənasından  kənar  məzmun  ifadə  etməsi  ilə  səciyyələnir.Ayrı-ayrı  leksik  mənaya 

malik  olan  adlar  birləşir  və  sabit  birləşmələr  yaradır.Lakin  onların  birlikdə  ifadə  etdiyi  məna  sabit 

birləşmənin,  fitofrazeoloji  birləşmələrin  ifadə  etdiyi  mənadan  xeyli  dərəcədə  fərqlənir.Bu  məna 

fərqlərinin  yaranmasında  bitki  adlarının  məcazi  mənalar  kəsb  etməsi  mühüm  rol  oynayır.Bu  isə 

frazeoloji  birləşmələrə  xas  olan  spesifik  cəhətlərdən  biridir.Bir  çox  fitofrazeologizmlərdə  bu 

xüsusiyyəti  aydın  şəkildə  müşahidə  etmək  mümkündür.  Məsələn,  əziz,  sevimli  bir  şey  haqqında  an 

apple  of  the  eye-göz  alması,  şaiyənin  tez  yayılması  haqqında  bush  telegraph-kol  telefonu  və  s. 

fitofrazeoloji  birləşmələrdən  istifadə  edilir.  Bu  zaman  bu  və  ya  digər  bitkinin  müəyyən  əlaməti  önə 

çəkilir və birləşmənin yaranmasında həmin əlamət aparıcı olur. 

Bitki  adlarının  köməyi  ilə  yaranan  frazeoloji  birləşmələr  həm  Azərbaycan,  həm  də  ingilis 

dillərində  öz  semantik  əhatəsi  və  ifadədə imkanlarının  genişliyi ilə  dilin  frazeoloji sistemində  xüsusi 

mövqeyə  malikdir.Yaranma tarixi çox qədim olan fitofrazeologizmlərdə insanlarınrını əsrlər boyu öz 

ümid  və  arzularını,  həyata  baxışlarını  özündə  əks  etdirən  qısa,  aydın  və  mənalı  dil  daşıyıcıəlarının 

hamısının anlayacağı bir şəkildə frazeologizmlər yaratmış və öz hiss və duyğularını əks etdirmişlər. 

 

 

GÖYÇAY RAYONU ƏRAZİSİNDƏKİ BƏZİ TOPONİMLƏR 

 

Aygün XƏLİLOVA 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

CIRQURD  kəndi  Bığır  inzibati  ərazi  vahidliyində,  rayon  mərkəzindən  18  km  cənub-şərqdə, 

Yuxarı  Şirvan  kanalı  sahilində,  Şirvan  düzündə  yerləşir.  Yaşayış  məntəqəsi  əvvəllər  Yenikənd  də 

adlanmışdır. 

Mənbələrdə  bu  kəndin  adına  Cırqurd  və  ya  Cırkürd  şəklində  rast  gəlmək  olur.  N.Tapdıqoğlu 

"Göyçay  rayonu  və  onun  toponimiyası"  adlı  kitabında  bu  coğrafi  adı  Cırqurd  şəklində  verir  və 

Türkmən  kəndindən  köçüb  gəlmiş  ailələrin  saldığını  qeyd  edir.Xalq  etimologiyasına  əsaslanaraq  isə 

kənd əhalisinin bura Türkmənistandan ya da Şamaxıdan gəldiyini vurğulayır. 

Toponimin  birinci  tərəfini  türk  tayfalarından  biri  olan  qurd\qurt  etnonimi  təşkil  edir.İkinci 

komponentə gəlincə isə müəllif bunu türk dillərində işlənən "çir" sözünün təhrifi hesab edir.Çir sözü 

türk  dillərində  "dərə,  çökəklik"  mənalarında  işlənir.Yəni  Cırqurd  toponiminin  "dərədə,  çökəklikdə 

məskunlaşan qurdlar" kimi mənalandığını bildirir . 

"Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğətində" bu ada Cırkürd şəklində rast gəlirik.Birinci 

kompanenti-  "cır"  sözünü  "kiçik,  balaca"  kimi  işləndiyini  qeyd  edirlər.Kürd  isə  etnonimdir.Adın 

mənası "kiçik kürd kəndi, kürdlərin az hissəsi" kimi verilir. 

Bizim fikrimizcə, bu toponim Cırqurd şəklində olmalıdır.Cırqurd hal-hazırda ayrıca bir kənd olsa 

da, el arasında hamı bunu Bığır kəndinin məhəllələrindən biri kimi tanıyır.Çünki Bığır kəndinin ərazisi 

çox böyümüşdür və əhalisinin Şamaxı rayonundan gəldikləri güman olunur.Bu adın Cırqurd şəklində 

olduğunu belə əsaslandıra bilərik ki, Bığır kəndinin əhalisi Şamaxı rayonundan gəlmədirsə, onda bu ad 

Cırqurd  olmalıdır.Çünki  Şamaxı  rayonunun  ərazisində  kürdlərlə  bağlı  heç  bir  coğrafi  ada  rast 

gəlməmişik.Qurdlarla  bağlı  isə  xeyli  sayda  coğrafi  adlar  məlumdur.Adın  birinci  komponenti-cır 

sözünün izahında N.Tapdıqoğlunun fikri ilə razılaşmayaraq bu sözün Göyçay dialektində də işlənən 

cır-kiçik, sısqa, balaca mənalarını ifadə etdiyini güman edirik. Onda bu adın ümumilikdə ifadə etdiyi 

məna "kiçik qurd kəndi, qurdların az hissəsi” kimidir. 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

968

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

ÇÜƏCƏ  oronimi  Göyçay  rayon  Qarabaqqal  kəndində  qeydə  alınmış  oronimdir.Göyçay  rayonu 

Böyük Qafqazın cənub yamaclarında yerləşir.Bu silsilənin qurtaracağı Qarabaqqal kəndinin ərazisinə 

düşür.Çüəcə Qabırqayadan sonra gələn dərədir.Kənd sakinlərindən əldə etdiyimiz məlumata görə bura 

"oval  şəkilli"  olduğuna  görə  belə  adlanır.  Mənfi  relyef  formasının  adı  olan  dərə  termininin  məna 

çalarları da (çay yatağı, çayın axdığı yer, ikidağ və ya təpə arasında, düzənlikdə uzun dərin çuxur) bu 

fikrin yanlış olduğunu deməyə əsas verir. Apardığımız kiçik araşdırmalara görə "Çüəcə" etnonimdir. 

Toponimlərin  leksik-sematik  cəhətdən  bölgüləri  içərisində  etnotoponimlər  ən  zəngin  qrupdur.  Çünki 

toponimlərin yaranmasında tayfa adlarının rolu danılmazdır. Tayfa adları ilə əmələ gələn toponimlərin 

tədqiqi bir sıra tarixi hadisələri öyrənmək baxımından xüsusi əhəmiyyətə malikdir və bu tədqiqatçıdan 

böyük məsuliyyət tələb edir. 

Xalqın  etnik  tərkibi,  mənşəyi,  etnogeninin  inkişaf  tarixi  haqqında  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edən 

etnonimlərin, xüsusən türk mənşəli etnonimlərin yaranma tarixi çox-çox qədimdir və Çüəcə etnonimi 

də  bu  bölgüyə  daxildir.Bu  etnonim  fonetik  cəhətdən  dəyişikliyə  uğramış,  ilkin  versiyası  "Yivə" 

olmuşdur.  XI  əsrin  böyük  türkoloqu  M.Kaşğari  özünün  məşhur  "Divani-lüğət-it-türk"  əsərində 

oğuzların 24 tayfası içərisində "Yivə" etnoniminin də adını çəkir.  

Ümimiyyətlə,  səlcuq-oğuz  tayfalarının  Azərbaycana  gəlişi  XII  əsrdən  başlanır.Yivə  tayfaları 

Səfəvilər  dövründə  isə  qacarların  tərkibində  Azərbaycanının  sosial-iqtisadi  inkişafında  fəal  iştirak 

etmişlər. 

Akad.A.S.Sumbatzadə  yazır  ki,  Azərbaycan  toponomiyasında  oğuz  tayfalarından  indiyədək 

qorunub saxlanınanlardan biri də"Yivə" tayfasıdır (8, 102).Akad. B.Budaqov yazır ki, Ermənistanda 

bu  tayfa  "Cuva"  kəndi  adında  qalmışdır  (2,  184).  Başqa  bir  mənbədə  isə  "Çivə"  etnotoponimi 

Dərələyəz  mahalının  Keşişkənd  (Yexeqnadzor)  rayonu  ərazisində  qeydə  alınmışdır.Kəndin  əhalisi 

1918-ci ilə qədər təmiz azərbaycanlı olmuş, müxtəlif vaxtlarda deportasiya olunmuş və sonradan geri 

qaytarılsa  da,  1988-ci  ildə  birdəfəlik  çıxarılmışdır.  Z.Bünyadovun  və  H.Məmmədovun  "İrəvan 

əyalətinin icmal dəftəri" adlı kitabında 1590-1727-ci illəri əhatə edən siyahıda Dərələyəz  mahalında 

"Çivə" kəndinin adı çəkilir. 

Bu toponimə əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi "Çüəcə" şəklində Göyçay rayonunda (oronim), "Güvə" 

formasında  Ağdaş  rayonunda  (oykonim)  təsadüf  olunur.Ağdaş  rayonu  Pirkəkə  inzibati  ərazi 

vahidliyində qeydə alınmış bu oykonim "Cüə" adı ilə çağrılır. Əhalisi göy-göyərti əkməklə dolanır və 

söyləyicilər də bunun mənasını məhz göy-göyərti ilə bağlı olduğunu qeyd edir. 

Bu  etnotoponim  Türkiyə  və  Ön  Asiya  ərazilərində  də  qeydə  alınmışdır.  Qeydə  alınmış  adların 

ilkin 

və 

sonrakı 

formalarını  müqayisə  etsək,  bu  mənzərə  ilə  qarşılaşarıq:  Yivə/ 

Çivə/Çüəcə/Güvə//Cüvə. y>c>ç keçidi türk dilləri üçün xarakterik haldır: geyim-kecim. F.Cəlilov da 

öz tədqiqatında bu əvəzlənmənin türk dillərində geniş yayıldığını göstərir. R.Eyvazova Əfqanıstanda 

Car coğrafi adına Çar və Yar formalarında da təsadüf olunduğunu qeyd edir (5, 170). Bu deyilənlərdən 

belə qənaətə gəlmək olar ki, y>c>ç keçidlərində heç bir qanunauyğunsuzluq müşahidə olunmur. 

Y>c>ç  səslərindən  hər  hansı  birinin  “g”  samitinə  keçməsinə  isə  türk  dillərində  rast 

gəlinmir.Azərbaycan  dili  dialekt  və  şivələrinin  Şərq  qrupunda,  xüsusən  Bakı  dialektində  ədəbi  dil 

normalarına  uyğun  olaraq  söz  ortasında  -y  ilə  yazılan  çoxhecalı  sözlər  -  g  kimi  tələffüz  olunur: 

iynə>ignə; düymə>dügmə və s.. F.Cəlilov əksinə olaraq g>y keçidinin tələffüzdə formalaşdığını qeyd 

edərək,  fonetik  prinsiplə  yazılan  göy,  çiy  kimi  sözləri  nümunə  göstərir.  Deməli,  bu  sözün  -g  ilə 

yazılmasına  baxmayaraq,  onu  “yivə”sözünün  fonetik  cəhətdən  dəyişikliyə  uğramış  versiyası  hesab 

etmək  lazımdır.Dediyimizi  hələ  də  xalq  arasında  bu  kəndin  adının  “Cüə/Cüvə”  deyə  çağrılması  da 

sübut edir. 

Çüəcə  sözündə  yivə  sözü  ilə  müqayisədə  -v  samiti  düşmüşdür.  M.Yusifov  -v  samitinin  labial 

saitlərdən əvvəl düşmə meylinin güclü olduğunu və delabial saitlərdən əvvəl isə əksinə olaraq yerinin 

daha möhkəm olduğunu qeyd edir: vur (Azər.,türk), ur (türkm.,qaq.); var (Azər., türk, qaq) və s. 

i>ü  keçidi  üzrə  labiallaşma  prosesində  Azərbaycan  və  türkmən  dillərində  labiallığın  inkişafı 

mütənasib deyil, türk və qaqauz dillərində isə delabiallıq üstündür: tülkü (Azərb.),tilki (türk və türkm.) 

və  s..  Azərbaycan  ədəbi  dilində  i>ü  istiqaməti  üzrə  labiallaşma  üstünlük  təşkil  etsə  də,  dialektlərdə 

türkmən ədəbi dilində olduğu kimi qalmaqdadır: süri, tüssi, üçin və s. 

  ca² şəkilçisi mövcud dilçilik ədəbiyyatlarında kiçiltmə, əzizləmə məzmunlu suffiks kimi təqdim 

olunur. Lakin bu semantikadan başqa onun yer, sahə mənaları ifadə etməsi də məlumdur. 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

969

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

Qərb  qrupu  dialekt  və  şivələrində  “Çüəcə”  sözünün -iri  mis  qab- mənasında  işləndiyi 

məlumdur. Bu, deyilənlərdən belə qənaətə gəlmək olar ki, “Çüəcə-yivə tayfalarina məxsus yer, sahə" 

kimi mənalandırıla bilər. 

 

ŞLAMPA  Qarabaqqal  kəndində  qeydə  alınmış  urbononimdir.Şlampa  şlaqban  sözündəndir, 

mənşəcə rus dilinə mənsubdur.Sovet dövründə kolxoz, sovxozlara nəzarəti gücləndirmək, əlavə itkiyə 

yol  verməmək  üçün  nəzarət  məqsədi  ilə  yola  şlaqban  qoyulmuşdur.Xüsusən  də,  yük  maşınlarının 

yoxlanması  ücün  həyata  keçirilmiş  tədbir  idi.Həmin  ərazilər  də  Şlampa  adlandırılmışdır.Bu  gün  də 

Qarabaqqal kəndində kəndin həmin hissəsi Şlampa deyə çağırılır. 

SALYANSTROY  Göyçay  şəhərində  qeydə  alınmış  küçələrdən  birinin  adıdır.Sovet  dövründə 

Salyan rayonundan Göyçay rayonuna ezam olunmuş tikinti mühəndisləri burada qalıb işləyirlər.Həmin 

ərazi  də  onların  adıyla  Salyanstroy  adlanır."Stroy"  rus  dilində  "stroyka"  –  tikinti  sözünün  ixtisar 

olunmuş  formasıdır.Salyan  isə  Azərbaycanın  Aran  rayonlarından  biridir.Bu  adı  sal  tayfaları  ilə 

əlaqələndirirlər və mənasını "sal tayfasının bina etdiyi məskən" kimi izah edirlər. 

ŞİRVANMEST Göyçay şəhərində yerləşən küçələrdən biridir.Rəsmi sürətdə deyil, xalq arasında 

belə  tanınır.Əvvəllər  bu  küçədə  Maşın  Melorasiya  Stansiyası  yerləşirdi.Hal-hazırda  bu  müəssə  ləğv 

olunmuşdur.Lakin buna baxmayaraq, həmin küçə indi də Şirvanmest kimi tanınır. 

 

 

TERMİNLƏRİ ÜMUMİŞLƏK SÖZLƏRDƏN                           

FƏRQLƏNDİRƏN XÜSUSİYYƏTLƏR

 

 

Könül AĞAZADƏ 

Bakı Slavyan Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN

 

 

İctimai  həyat  təkmilləşdikcə  dil  də  inkişaf  edir.  Dilin  inkişaf  etməsinin  əsasını  həmin  dildə 

danışan  xalqın  tarixi,  eyni  zamanda  cəmiyyətin  inkişafı  təşkil  edir.  Hər  bir  dilə  məxsus  sözlərin  ilk 

dəfə hansı  mənada işlədilməsi,  necə  yaranması  və  həmin  sözlərin  inkişaf tarixinin  öyrənilməsi  vacib 

olan məsələlərdəndir. Hər hansı bir dilin leksikası keçdiyi inkişaf tarixini özündə əks etdirir. Məhz bu 

səbəbdən də dildə yeni yaranan anlayışlar öz əksini terminlər, sözlər şəklində göstərir. Lakin terminlər 

dildəki  digər  sözlərdən  fərqlənir.  Ümumişlək  sözlərdən  fərqli  olaraq,  terminlərə  müəyyən  tələblər 

qoyulur.  Ümumiyyətlə  terminlərlə  ümumişlək  sözlər  arasında  ümumi  cəhətlər  var.  Həmin  ümumi 

cəhətləri  nəzərə  alıb  onları  eyniləşdirmək  olmaz.  Ümumişlək  sözlər  dedikdə  hamının  anladığı,  başa 

düşdüyü  və  dilin  əsasını  təşkil  edən  ümumi  leksik  qatı  nəzərdə  tutulur.  Terminlər  isə  dilin  xüsusi 

leksik qatını təşkil edir, mənası hər kəs tərəfindən anlaşılmır və hamı tərəfindən işlədilmir. 

Terminləri  digər  sözlərdən  fərqləndirən  bir  sıra  xüsusiyyətlər  var.  Terminləri  ümumişlək 

sözlərdən  fərqləndirən  cəhətlərdən  biri  onun  təkmənanlı  olmasıdır.  Yəni  terminlər  hər  hansı  bir 

sahəyə,  müəyyən  bir  peşəyə  aid  olur  və  cəmiyyətin  müəyyən  qismi  həmin  sahələrdə  işlədilən 

terminləri anlayır. Bu zaman terminlər hər hansı bir kontekstdən asılı olmadan bir məna ifadə edirlər. 

Məsələn,  Abduksiya  -  tibbdə aşağı  ətraflar və yuxarı  ətrafların bədənə  nisbətdə  hərəkət  istiqamətini 

göstərən  bir  termindir.  Bu  terminin  mənasını  tibb  sahəsi  ilə  məşğul  olan  insanlar  anlayır.  Bu  termin 

istər tələffüz etdiyimiz zaman, istərsə də konteksdən asılı olmadan bir məna ifadə edəcək. Terminlərdə 

çoxmənalılıq  dildə  dolaşıqlılıq  yaradır.  Lakin  buna  baxmayaraq  dilidə  az  da  olsa,  polisemiyaya  rast 

gəlirik.Nəticə etibarilə bunu demək olar ki, tekmənalılığı terminlərin ən əsas xüsusiyyəti hesab etmək 

olmaz,  onun  ödəməli  olduğu  bir  tələb  kimi  baxmaq  lazımdır.  Eyni  zamanda  bütün  təkmənalı  sözlər 

termin deyildir. Terminlərdə təkmənalılığa qoyulan tələb onun elm və texnikanın istənilən sahəsində, 

həmçinin qohum sahələrində təkmənalılıq nisbidir.  

Terminlərə  qoyulan  tələblərdən  biri  də  terminlərin  dəqiqliyidir.  Terminlərin  dəqiqliyi  deyən  də 

elm və texnikanın istənilən sahəsinə aid olan, anlayışın əsas xüsusiyyətləri, əlamətləri əks olunmalıdır. 

Terminlərin  dəqiq  ifadə  edilməsi,  dildə  işlədilən  digər  anlayışlardan  onları  ayırmağa  kömək  edir. 

Dilimizdə  işlədilən  bir  sıra  terminlərdə  paralelik  müşahidə  olunur.  Terminologiya  da  paraleliyin 

olması  qüsur  hesab  olunsa  da  mövcudluğu  danılmazdır.  Dilimizdə  paraleliyin  yaranmasına  ehtiyac 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

970

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

olmamasına baxmayaraq, başqa dillərdən terminlərin alınıb istifadə edilməsidir. Ədəbi dil üçün bu hal 

məqbul hesab olunur. Yəni yazıçı hər hansı bir fikrini ifadə etmək üçün yerinə görə müxtəlif sözlərdən 

istifadə  edə  bilər.  Bunu  terminologiyaya  aid  etmək  olmaz.  Terminologiyada  istənilən  anlayış  bir 

terminlə ifadə edilməlidir. Terminlərin mənası asanlıqla anlaşılmalıdır. 

Terminləri  ümumişlək  sözlərdən  fərqləndirən  xüsusiyyətlərdən  biri  də  onların  üslubi  cəhətdən 

neytral olmasıdır. Terminlər üslubi cəhətdən neytral olmalıdır.Burda nəzərdə tutulan fikir, terminlərin 

istər bədii ədəbiyyatda, istərsə də elm sahələrində istifadə olunmasından asılı olmayaraq, eyni mənada 

işlədilməsidir. Ümumişlək sözlərdə konteksdən asılı olaraq, məna dəyişilir, terminlərdə isə konteksdən 

asılı olmayaraq məna dəyişməz.Termin hər hansı bir sahə ilə bağlı sözü ifadə edəndə yalnız bir məna 

daşıyır. Əgər həmin sahəyə məxsus anlayışı ifadə edən termin, başqa mənada işlənərsə, bu zaman o 

hər hansı bir sahəyə məxsus termin olma xüsusiyyətin itirir. 

Terminlər  ümumi  ədəbi  dildəki  sözlərdən  fərqli  olaraq,  emosionallıq,  ekspressivlik,  obrazlılıq 

xüsusiyyətlərinə  malik  deyildir.  Ümumi  ədəbi  dildə  danışan  şəxs  müxtəlif  hadisələri,  predmenti 

adlandırmaqla kifayətlənməyib, həmin anlayışlara öz münasibətini də bildirir. Ədəbi dildəki sözlərdə 

psixoloji  rəngarənglik  özünü  göstərdiyi  halda,  terminlərdə  bu  minimal  əhəmiyyət  daşıyır.  Məsələn, 

“Onun  söylədikləri  bizim  üçün  çox  vacib  idi”  bu  cümlədə  danışan  şəxsin  ifadəsindən  asılı  olaraq 

deyilən  fikir  həm  müsbət,  həm  də  mənfi  mənada  işlənə  bilər.  Günəş  bir  dəqiqə  ərzində  Yerin  bir  il 

ərzində  sərf  etdiyi  bütün  enerjidən  çox  enerji  istehsal  edir.  Bu  cümlədə  ifadə  olunan  fikirdə 

emosionallıq,  obrazlılıq  ifadə  edilmir.  Terminlərin  emosionallıq,  ekspressivlik,  obrazlılıq  ifadə 

etməməsi  onların  elmi  dilin  vahidləri  hesab  olunması  ilə  bağlıdır.  Terminlər  elmi  üslubda  işlənərək 

elmi  məfhumları  dəqiq  ifadə  edirlər.  Çünki  elmi  üslubda  obrazlılığa,  məcaziliyə,  emosionallığa  yol 

verilmir.  Sözlərin  həqiqi  mənada  işlədilməsi  bu  üslub  üçün  vacib  hesab  olunur.  Elmi  üslubda  sözün 

emosional çaları yox, məzmunu əsasdır. Elmi əsərlərin də əsas məqsədi oxuculara hər hansı bir hissləri 

aşılamaq  deyil,  zəkasına  təsir  etməkdir.  Terminologiyada  emosionallıq  və  ekspressivlik  cəhətdən 

istisnalar  ola  bilər.  Bunu  ana  dilimizin  lüğət  tərkibi  əsasında  yaranmış  terminlərdə  görmək  olar.  Bu 

daha çox ictimai-siyasi terminlərdə özünü göstərir. 

Terminlər digər sözlərdən fərqli olaraq, bir çox dildə, hətta beynəlxalq aləmdə terminologiyanın 

müəyyən  sahəsinə  aid  termin,  vahid  şəkildə  işlənədilir.  Elmi  və  texniki  terminlərin  inkişaf  etməsi, 

beynəlxalq aləmdə vahid terminlərin yaranmasına səbəb olur. Lakin bütün ölkələrin elmlə məşğul olan 

mütəxəssisləri üçün vahid bir elmi dil yoxdur. 

Bütün  bu  yazılanları  nəzərə  alaraq,  terminləri  ümumişlək  sözlərdən  fərqləndirən  xüsusiyyətləri 

qısa xülasəsini vermək olar. Terminlər müəyyən sahələrə aid olur, elmi-texniki anlayışları ifadə edir. 

Terminlər  elmi  üslubda  istifadə  olunur  və  emosionallığa,  ekspressivliyə,  obrazlılığa  malik  deyil. 

Terminlər  dildə  dolaşıqlıq  yaratmamalıdır  yəni  aydın,  dəqiq,  təkmənalı  və  üslubi  cəhətdən  neytral 

olmalıdır. Terminlər mətndəki işlənmə yerindən asılı olmayaraq bir mənada işlədilir.