Conference committees conference chairs c
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 19,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “KOR BAYQUŞ” - İRAN NƏSRİNİN TƏNTƏNƏSİ Şahin YUSİFLİ
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATI “KİTABİ- DƏDƏ QORQUD” EPOSU VƏ TARİXİ FAKTLAR Kəmalə ABBASOVA
|
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
981 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Üslubi yük ikiplanlı olur. Atalar sözləri külli miqdarda yumoristik məzmunlu səciyyə daşıyır. “Toydan sonra nağara xoş gəldin Bayram ağa”. Qarşılaşdırılan tərəflər bir-birini tamamlasa da, burada xüsusi isim kimi iştirak edən Bayram ağa məzmunda qafiyə xatirinə işlənir və məzmunun ahəngini təmin edir.
cümlədir, iki mürəkkəb cümlədən təşəkkül tapmışdır; bir tabesiz, digəri tabeli vahid polipredikativ cümlə kimi özbaşınalıq edənlərin xarakterini açır. Yumoristik planda işlənir, xüsusi ismin yalnız yumoristik rolu aşkar edilir. C) Atalar sözlərinin bir hisəssi strukturunda dialoq şəklində olub adların məzmununa uyğun, ahəngdar istifadə edilir: a) “Adın nədir?-Rəşid. –Birin de, birin eşit”. Bu atalar sözündə Rəşid xüsusi ismi yetkin, təmkinli, həddi-buluğa çatmış mənasını bildirir, didaktik səciyyə ifadə edir, adına uyğun tərzdə hərəkətin icrasına sövq etmək məzmunu ifadə edir. b) “Adın nədir?-Daşdəmir. –Yumşalısan, yumşalı”. Bu atalar sözündə də öz növbəsində diadaktik səciyyəlidir, əslində daş və dəmir birləşməsindən törəyən maddi son dərəcə bərklik, yenilməzlik mənası bildirsə də, nəticədə həyatın əzəli qanunları, maddinin möhkəmliyinə baxmayaraq, onu da yumşaltmaq iqtidarına malik olması ilə səciyyələnir. c) “Adın nədir?- Dərviş.-Pul ilə aşır hər iş”. Bu atalar sözündə adəti, üsul-idarəni tənqid edən atalar sözündə Dərviş xüsusi ismi yalnız qafiyə xatrinə işlənmiş və məzmunun rəvanlığını təmin etmişdir. d) Kinayə məqamında- “Dədə görməyib, deyir, Şaqqulu da bir dədədir” atalar sözü gülüş doğurmaq üçün, ləyaqətsiz, görməmiş adamı ifşa etmək üçün işlənir. Dilimizdə Süleyman peyğəmbərlə əlaqədar dini məzmun daşıyan atalar sözləri də mövcuddur. Məsələn: “Süleyman qalmayan dünya sənə də qalmaz”. Burada adı tarixdə sərvət, hakimiyyət, ədalət, ülviyyət və s. rəmzi olan Süleyman kimi əzəmətli bir adamın də ölüm qarşısında diz çökdüyünə işarə edilir. Didaktik məzmun daşıyır. Var-dövlətinə və ya mövqeyinə arxalanaraq qudurğanlıq edən harın adamlara nəsihət vermək məqəsdi ilə bu atalar sözündən istifadə edilir. Atalar sözləri atalarımız və ulu babalarımız tərəfindən yaradılmış və dəyişməz halda qalan ifadələrdir. Atalar sözləri və məsəllər keçmiş nəsillərin çoxcəhətli fəaliyyətdə əldə etdikləri nəticələri yeni nəslə vermək üçün işlədilir.
Şahin YUSİFLİ Bakı Dövlət Universiteti Yusifli145@gmail.com
Kölgəsi tərəfindən ələ keçirilən insan, Daim öz işığını kəsər və öz tələsinə düşər. (Karl Qustav Yunq , Dörd arxeotip , s 56)
Sadiq Hidayətin “Kor bayquş” əsəri dərin, qaranlıq, qatı və qan dadında olan bir romandır. Əsər oxunarkən insanı tez-tez təəccübləndirir. Burada arzularla həqiqət bir arada verilmiş, bir-birinə qarışdırılmış və bir-birinin daxilində həll edilmişdir. Əsərin ən əhəmiyyətli xüsusiyyəti inanılmaz, ağlasığmaz, təəccüblü və azad görünüşüdür. Kor bayquş hər şeydən əvvəl bir bölünmə, parçalanma, dəyişmə və çevrilmə romanıdır. Kor bayquş müxtəlif dadları özündə cəm edən bir əsərdir. Əsərdəki bütün nöqtələr nəzərə alınmaqla psixoanalitik, sosial və feminist baxışlara açıq olan bir romandır. Digər tərəfdən İran ədəbiyyatında simvolizm və sürrealizm cərəyanlarını özündə büruz edən ilk nəsr əsəri hesab olunur. Səhifə sayı az olsa da, bundan da artığı zərər verərdi. Əsərin ilk cümləsində dərin fəlsəfi mühakimələr gizlənmişdir. Ravi (əsəri nəql edən) metofizik cəhətdən ruhdakı özündən keçmə halının, ölümlə həyat, yuxu ilə oyanıqlıq arasında yaşanan anların IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
982 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan sirrinin açılmasında maraqlıdır. Və əsərə seçilmiş ilk cümlə də bundan qüvvətli ola bilməzdi: “ Həyat- da elə yaralar var ki, insanın ruhunu cüzam xəstəliyi tək inzivaya çəkərək, yeyib-bitirir”. Romanın qəhrəmanı cəmiyyətdən kənar düşmüş bir intellektualdır. Əsərdə keçmişdən indiki zamana axıb gedən və əksinə dövran edən qarma-qarışıq zaman məhfumu ifadə olunur. Əsərdə təkrarlanan rəqəmlər, aylarla göstərilən zaman vahidlərinə rast gəlinsə də, bu oxucunun hadisələri xronoloji cəhətdən izləməsinə təkan vermir, əksinə zamanın təyinini çətinləşdirir. Kor bayquş ölməmişdən əvvəl oxunulası min bir kitabdan biri kimi xarakterizə olunan romandır. Fransız jurnalist və rəssami Rena Lanva bildirir ki, “Bu kitabda incəsənətin əhəmiyyəti o qədər şərəfləndirilmişdir ki, fikrimcə bunu ifadə edəcək söz tapa bilmərəm”. Əsər məkan və zamandan ayrı, ağır bir psixoloji sarsıntının nəticəsində yazıldığı üçün ona oxşar əsərin yaradılması qeyri-mümkündür. Bir qədər də geniş desək, ürəyində ağrılar və iztirablar çəkən, həm ruhi həm də fiziki olaraq xəstəliklə mübarizə aparan bir insanın ağır, incidici, yorucu bəzən də qorxuducu düşüncələrini özündə büruz edən bir romandır. Digər tərəfdən Sadiq çox maraqlı bir tip idi. O, qərb ədəbiyyatı oxuyur, qərb musiqisi (Bethoven, Çaykovski) dinləyir, qədim İran və Hindistan mədəniyyəti və tarixinə vurğunluğunu göstərirdi. Əsərlərinə görə Sadiqi şərqin Kafkası da adlandırmaq olar. Maraqlı cəhət isə Sadiqin şərqlə qərbin sintezində əsərlər yaratması, sarı simi tapması idi. Onun hansı nöqtəyə vurmasını tapmaq da bir mərifət idi. O, bu cəhətini Kor bayquşda da elan edir. Deyir : Çox vaxt bir nəfərlə söhbət edəndə, ya bir iş görəndə, müxtəlif mövzular haqqında müzakirə aparanda, fikrim başqa yerdə olanda və ya başqa bir şey fikirləşəndə ürəyimdə özümü mühakimə edirdim. Parçalanıb, dağılmaqda olan bir daş yığını kimi idim. Guya həmişə belə olmuşam və olacağam. Namünasib və qəribə bir qarma-qarışıqlıq... Sadiqin öz həyatındakı problemləri bir yana, özünün də qarma-qarışıqlıq deyə qeyd etdiyi məsələnin köklü problemlərdə rolu olduğunu deyə bilərik. Sadiq İrandakı monarxiyanı, eləcə də dini elita olan ruhani sinfini modern üslubda tənqid edirdi. Sadiq bu iki səbəbi həmişə İran xalqının kor və cahil qalmasında əsas günahkar hesab edirdi. Ölkədəki əsas problemlər də bu korluqdan qidalanırdı. Bu sosial ictimai, biraz da şəxsiyyətdaxili səbəblər Sadiqi o qədər sıxdı ki, yazıçı sonda bu ağrılara dözüm gətirməyərək, intihar etdi. Kor bayquş əsəri nə qədər quraşdırma və yazıçı təxəyyülünün məhsulu olsa da, onun içində Hidayətin depressiyası, melanxoliya, mübarizə və qarışıqlıq mövcuddur. Sadiqin çox yaxın dostu, məhşur nasir Bozorq Ələvi əsər barədə fikirlərində bildirir ki, Sadiq əsərdə qətlə yetirmə istəyi ilə çıxış etsə də, normalda insanpərvər və heyvansevər idi. Həmçinin kitabın ağırlığına işarə edən Bozorq, Sadiqin zarafatcıl olduğunu da qeyd edir. Lakin sonda əsərin Sadiqin depressiv heyatından xəbər verdiyini boynuna alır. Bu roman əslində səssizcə yaşanılan bir ağrının təcəssümüdür. Bu Sadiqin öz yaşadığı ağrı idi. Onunla birgə hiss edən və terrorun susdurduğu digərlərinin çəkdiyi ağrıların ifadəsi. Sonda Kor bayquş barədə bu cür qeyd etmək yerinə düşər: Məkan və zaman anlayışından uzaq olan, insanların bir-biri daxilinə keçə biləcəyi metoforik əsərləri təsvir etmək çətin məsələdir. Bu səbəbdən əsəri oxuyub bitirən birinin beyninində elə geniş təsəvvür yaranmayacaqdır. Digər tərəfdən kitab üzərindəki ada da layiqdir. Sadiqin Kor bayquş və digər əsərləri barəsində bir çox yazıçı və tənqidçilər fikir bildirmişdirlər. Əminliklə qeyd etmək olar ki, onun əsərlərinin motivi fransız yazıçı və təyyarəçisi Antuan de Sent Ekzüperinin “Kiçik şahzadə” əsərindəki bu fikirlə üst-üstə düşür : “İnsan yalnız ürəyi ilə görər. Göz heç bir şeyin əslini görməz”.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
983 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATI “KİTABİ- DƏDƏ QORQUD” EPOSU VƏ TARİXİ FAKTLAR Kəmalə ABBASOVA Taras Şevçenko adına Kiyev MilliUniversitetinin kamale.abbasova.95@mail.ru UKRAYNA
«Hər hansı xalq - ədəbi irsi nə qədər zəngin olsa da bir, ya iki əsas kitaba, təməl kitaba, Ana kitaba malikdir.Belə baş kitab xalqın varlığını ən dolğun və bitkin şəkildə əks etdirir... Xalqımızın şah əsəri, Ana kitabı Dədə Qorqud dastanıdır». Anar “Kitabi- Dədə Qorqud” oğuz türklərinin, o cümlədən Azərbaycan xalqının tarixini öyrənmək üçün misilsiz mənbədir. Bu qəhrəmanlıq dastanı Azərbaycanın əsl tarixidir, xalqımızın zəngin tarixi, mədəniyyəti və milli mənəvi dəyərləri “Kitabi- Dədə Qorqud” eposunda öz əksini tapmışdır. Azərbaycan xalq bədii təfəkkürünün abidəsi olan "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanlarının poetik dili bədii təsvir vasitələri ilə zəngindir. Onlarda xalq dilinin incəliklərindən, atalar sözü, məsəl və idiomatik ifadələrindən bol-bol, məharətlə istifadə olunmuşdur."Kitabi-Dədə Qorqud" Azərbaycan türkcəsinin tarixini öyrənmək baxımından zəngin mənbədir. Dədə Qorqud boylarının əsas mahiyyətini yurdun və xalqın qorunması, xeyir qüvvələri təmsil edən qədim oğuzların yadelli işğalçılara - şər qüvvələrə qarşı ölüm-dirim savaşı, öz əhəmiyyətini indi də itirməyən bir çox əxlaqi-didaktik görüşlər təşkil edir. Keçən yüzilliyin 50-ci illərində sovet totalitar rejiminin ideoloji basqısı altında "Dədə Qorqud" eposu milli ədavəti qızışdıran bir ədəbi abidə kimi qadağan edilmiş, yalnız 60-cı illərin əvvəllərində "bəraət" ala bilmişdir. Ənənəyə görə, Kitabi Dədə Qorqudda dastanların müəllifliyi Dədə Qorquda aid edilir. Dastanların əsas süjeti on iki boyda əks olunmuşdur. Dastanda göstərilir ki, Azərbaycan ən qədim oğuz- türk məskənlərindən biridir. Qədim oğuzlar, o cümlədən oğuz xaqanının özü, xanlar xanı Bayandur xaqan, oğuz- türk sərkərdələri, hətta Qıpçaq xanın özü də Azərbaycanda yaşamış və burada dəfn olunmuşlar. Bundan başqa, “Dədə Qorqud” boylarında iştirak edən qəhrəmanların hər birinin mənsub olduğu el, oba, tayfa adları və baş qəhrəmanların özlərinin daşıdıqları adlar hazırda bugünkü Şimali Azərbaycanın toponimlərində yaşamaqdadır. Məsələn dastanın qəhrəmanlarından olan Bükdüz Əmənin adına Naxçıvanda “Böyük düz” adlı yer vardır. “Dədə Qorqud” elinin Bayat adına Ağcabədidə, Şamaxıda, Salyanda, Ucarda, Dəvəçi rayonunda rast gəlinir. Lap yaxın onilliklərə qədər bir sıra Bayat kəndləri mövcud olmuşdur və hazırda da Bayandır xanın adına Bərdə rayonunda, Salur Qazanın adına Cəbrayıl, Ordubad, və Qubadlı rayonlarında yer adları mövcuddur. Dəli Dondarın adına Tovuz və Qubadlıda, Tüləkəranın adına Qubada onlarla yer adları vardır. Bundan başqa dastanın ən məşhur qəhrəmanlarından olan Qaraçuqun (Qaraca Çobanın) adına Naxçıvanda kənd və Kiçik Qarabağ dağ silsiləsinin Ağcabədinin Salmanbəyli kəndi ilə hüdudlanan Qaraçuq dağı vardır. Hətta deyilənə görə, “Nərgiz təpə” deyilən qədim qəbirstanlıqda Qaraca Çobanın bədəni hissəyə ayrılaraq dəfn olunmuşdur. Göründüyü kimi, “Kitabi- Dədə Qorqud” dastanının boylarında tarixi faktlar, çox qiymətli məlumatlar vardır. Buna görə bu dastan heç vaxt elmin diqqətindən kənarda qalmayacaq.
Anar "Kitabi-Dədəd Qorqud"un bədii xüsusiyyətlərindən yazanda onun yazıçı-üslubiyyatçı fəhmi daha dərinə gedir, çox möhtəşəm tədqiqatların gedib çıxa bilmədiyi ənginlikləri görür, qeyri-adi müşahidələr edir; həmin görüntülərin, müşahidələrin nəticəsidir ki, "Dədə Qorqud dünyası"nın dilində bədiiliklə elmiliyin sərhədi, demək olar ki, itir, yazıçı-alim özünəməxsus bir üslub, ifadə tərzi nümayiş etdirir: "Dədə Qorqudun dili çox oynaq və qvraq bir dildir, ən az, xəsis vasitələrlə böyük məna tutumu verilir...Dədə Qorqud dili plastik, görümlü təsəvvür yaratmağa qadir olan birdildir... Dədə Qorqud dilinin bir möcüzəsi də ondadır ki, ən adi, bizim indi də hər gün, hər saat işlət- diyimiz sözlərin qəribə düzümü, sırası tapılıb; bu sözlər başqa işıqda görünür, parlayır, bərq vurur... IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
984 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan "Dədə Qorqud dünyası"nda Anarın bir dilçi (xüsusilə dil tarixçisi, üslubiyyatçı) kimi araş- dırmaları da diqqəti cəlb edir ki, bu məsələ üzərində dayanmağa iki baxımdan ehtiyac duyulur: 1)
Əsərin dilinin elmilik səviyyəsini daha yaxşı (bir sahə üzrə olsa da) təsəvvür etmək baxımından; 2)
Təkcə Azərbaycan xalqının deyil, bütün Türk dünyasının möhtəşəm və əzəmətli tarixini yaşadan, onu bu günümüzə qovuşduran ulu sənət nümayəndələrindən biri və həm də birincisi "Kitabi - Dədə Qorqud” eposudur. Bu bədii söz xəzinəsi türk xalqlarının tarixi salnaməsi, həyat ensiklopediyasıdır,"Oğuznamə”dir. Elm aləminə "Kitabi - Dədə Qorqud” eposunun iki əlyazması məlumdur. Bu əlyazmaların biri və daha mükəmməli Almaniyanın Drezden muzeyində saxlanılır. Bu əlyazma giriş və on iki boydan ibarətdir. Əsərin ikinci əlyazması Vatikan muzeyindədir. Vatikan əlyazması girişdən və yalnız altı boydan ibarətdir. "Kitabi - Dədə Qorqud”un hər bir boyunda bir oğuz igidinin qəhrəmanlığından danışılır. "Kitabi-Dədə Qorqud” bahadırlıq və qəhrəmanlıq dastanıdır. Buradakı boylar orta əsrlərin ilkin çağlarının həyatı ilə səsləşir. Əhvalatlar el ağsaqqalı, el ozanı Dədə-Qorqudun dilindən söylənilir. Əsərdə oğuzların hərbi yürüşləri, inam və görüşləri, barış və savaşları, adət və ənənələri, köçəri və oturaq həyatı bədii şəkildə öz əksini tapmışdır. Oğuz elinin başçısı Qamğan oğlu Bayındır xandır. Onun əsərdə yalnız adı çəkilir, onunla bağlı heç bir əhvalat söylənilmir. "Kitabi - Dədə Qorqud”un hər bir boyunda bir oğuz igidinin qəhrəmanlığından danışılır. Oğuzlar üçün yurd, Vətən sevgisi, torpaq hər şeydən yüksək və əzizdir. Onlar hər an doğma el-oba uğrunda canlarından keçməyə hazırdılar. Oğuz öz qonşularına qarşı da mərddirlər. Onlar başqasının torpağına hücum etmir, sərhədlərini pozmurlar. Lakin düşmən xəyanət edib qəfil hücum etdikdə oğuz igidləri hamılıqla Vətənin müdafiəsinə qalxır, düşməni tarmar edirlər. Dar gündə Vətən sevgisi oğuzlara öz aralarındakı incikliyi də unutdurur, onları birləşdirir. Oğuzlarda qadına, anaya yüksək ehtiram və məhəbbət vardır. Burada ana haqqı tanrı haqqına bərabər tutulur. "Salur Qazanın evinin yağmalanması boyu”nda Qazan xan düşmənlə qarşılaşarkən hər şeydən keçir, lakin anasından keçmir. Oğuzlar çətinə düşəndə tanrıya sığınır, onu köməyə çağrırlar. Tanrı da hər dəfə oğuzların köməyi olur, onları çətinliklərdən çıxarır. "Kitabi-Dədə Qorqud” oğuzların dastana çevrilmiş tarixidir. Dastanda hər sözün, ifadənin, adın dərin mənası var və bunların hamısının arxasında soykökümüz olan oğuzların keçmiş tarixi durur.
“YENİ DÖVR” NƏSRİNİN XARAKTERİSTİKASI Fənarə NİFTƏLİYEVA Bakı Slavyan Universiteti fenare89@gmail.com AZƏRBAYCAN Ədəbi tənqid 50-ci illərin sonu, 60-cı illərin əvvəllərindən etibarən Azərbaycan nəsrində baş verən keyfiyyət dəyişikliyinin başlıca mahiyyətini insanın ön planda verilməsində görürdü. İnsan və onun əməyinə olan münasibət, onun duyğu və düşüncələrinə olan diqqətdən daha öndə gedirdi. İnsanların mənəviyyatı texnikanın kölgəsində yoxa çıxırdı. Bu proses təbii ki, yalnız yazıçıların istedadı ilə bağlı deyildi. İstedadın səmərəsiz yerə sərf olunması daha çox siyasi şəraitlə bağlı idi. Totalitar siyasi rejimin hakim olduğu bir şəraitdə ədəbiyyat hazır şəkildə təqdim edilən ölçülər daxilində meydana çıxırdı. Həqiqətlə nəfəs alan, bədiiliyi ilə zövq oxşayan incə və zərif ədəbiyyat ideologiya maşını qarşısında aciz və gücsüz idi. Ədəbiyyatda demokratik ab-havanın yaranması təxminən 50-ci illərin sonuna təsadüf edirdi. Bununla da, yazıçıların yeniliyə doğru addımlarından başlıcası məhz ideyaçılıqdan uzaqlaşmaq təşəbbüsünün əsası qoyulmağa başladı.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
985 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Ədəbi yazıçılarımız bir çox əsərlərində xalq həyatının geniş mənzərəsini dolğunluğu ilə əks etdirirdilər. Bu əsərlərin baş mövzusunu xalqın əməksevərliyi, şərəfli mübarizəsi, Böyük Vətən müharibəsi dövründə göstərilən şücaət, sovet adamının mənəvi ucalığı, beynəlmiləlçiliyi, ideallara sədaqət, məhəbbət hissləri və həyəcanları təşkil edirdi. Ədəbiyyat, xüsusilə nəsrimiz daim inkişaf prosesindədir. Bu proses həm bütün mərhələləri təmsil edən təcrübəli yazıçıların, həm 60-70-ci illər nəslinin nümayəndələrinin fəaliyyətindən yaranan vahid Azərbaycan nəsrinin simasını müəyyən edir. Yazıçılarımız nəsri daim təzə mövzu, problem, qəhrəman, üslub, forma, təsvir və ifadə vasitələri ilə zənginləşdirirlər. Bu prosesdə yeni olanların ən davamlısı, mükəmməli ənənəyə çevrilir, duruş gətiməyən surətlər, formalar, təsvir və ifadə vasitələri unudulub gedir, bütünlükdə onların təsbit edildiyi zəif əsərlər isə ancaq biblioqrafik göstəricilərdə qalır.
Yeni nəsrin qəhrəmanı daim bütün mülahizələrdə maraq doğurmuşdur. Tənqidçi Yaşar Qarayevin bu haqda söylədikləri diqqəti cəlb edir və o, 60-70-ci illər Azərbaycan nəsrinin daha çox mənəvi- əxlaqi mövzulara meyil etdiyini xüsusilə qeyd edir: “Bir dövr vahidi kimi 70-ci illər ədəbi fikrini səciyyələndirən cəhət bir də odur ki, müasir insanın, müasir psixoloji və əxlaqi həqiqətlərin daha tam və daha həqiqi dərki axtarışlarında bədii fikir adi, sıravi, sadə, sadə qəhrəmanla daha tez-tez rastlaşmağa başlamışdır....Sosialist realizmi üçün “sıravi”, yoxsa “müstəsna” qəhrəman dilemması yoxdur, vahid bir realist və humanist insan konsepsiyası vardır”. Bütünlükdə bu mülahizələr müasir nəsrin mövzu və qəhrəman aləmini xarakterizə edir. Belə bir qənaətə gəlmək olar ki, əslində qəhərəmanın tipini müəyyənləşdirən yazıçı yox, dövrün özü və problematikasıdır. Lakin müəllif mövqeyi də təbii ki, danılmazdır. Bədii əsərdə müəllifin fəal mövqeyi ədəbi qəhrəmanın estetik funksiyasını açıqlayan mühüm göstəricidir. 50-ci illərdən başlayaraq ictimai şüurda baş verən dəyişikliklər hər şeydən əvvəl poeziyada öz əksini tapmışdır. Nəsrin bu dəyişiklikləri dərk edərək qəbul etməsi üçün daha bir neçə il lazım idi. Təbii olaraq, həmin illərin yazıçıları dövrün tələblərindən kənarda qala bilməzdilər. Beləliklə, ictimai və mənəvi dəyişikliklər yeni nəslin yazıçılarının yaradıcılığına sirayətetməyə başladı. Yeni Azərbaycan nasirləri öz sələfləri kimi insan varlığını məhdud ölçü daxilində təsvir etmir, çoxplanlı təsvirlərə meyil göstərmirdilər. Ümumiyyətlə, nəsrin simasını, öncə qəhrəmanlar aləmi və həmin qəhrəmanların dövrün, zamanın aparıcı meyillərinin ifadəçisi olması müəyyənləşdirir. Yeni Azərbaycan nəsrinin qəhrəmanlar qalereyası olduqca rəngarəngdir. Bu qəhrəmanların əksəriyyəti öz sələfləri ilə bu və ya digər dərəcədə bağlılıq təşkil edir. Sovet ədəbiyyatında yeni insan qalib gəlmiş və istismardan azad olmuş bir cəmiyyətin nümayəndəsi kimi təqdim edilir, onun xarakteri öz sələflərinin ən nəcib keyfiyyətlərini yaşatmaqla müəyyənləşir. Ədəbiyyatımızda fərdin taleyi həmişə diqqət mərkəzində olmuşdur. Şəxsiyyətə, onun taleyinə olan maraq isə Azərbaycan nəsrinin yeni mərhələsində (60-70-ci illər) daha çox artmışdır. Bu dövrdən başlayaraq, adi adamların, peşə və sənət sahiblərinin həyatına maraq artmış və beləliklə, yeni qəhrəman tipi yaranmağa başlamışdır. Yazıçılar əsas diqqətlərini yaratdıqları qəhrəmanların şəxsi talelərinə yönəldirdilər. Ədəbi qəhrəmanların təsvirinə nəzər saldıqda görürük ki, bu dövrdə “aparıcı qəhrəman” və “düşünən qəhrəman” ifadəsinə təsadüf edilir. “Aparıcı qəhrəman” şüarının sıravi qəhrəmanlara tətbiq edilməsi əks təəssüratın meydana çıxmasına səbəb olurdu. Tənqidçilər adət etdikləri və gözlədikləri müsbət keyfiyyətləri görməyi arzulayırdılar, əks halda isə bu onların güclü tənqid hədəfilə üzləşirdi. Anarın yaradıcılığına nəzər saldıqda biz bu situasiya ilə rastlaşa bilərik. “Düşünən qəhrəman” isə hadisələrə və insanlara müəyyən şüur səviyyəsindən qiymət verir. Onların düşüncələri əməli fəaliyyətləri barədə oxucuda ətraflı təəssürat yaradır. Nəsrimizin yeni qəhrəmanlarını bu mənada “düşünən” qəhrəman adlandıra bilərik. 60-70-ci illərin bir çox nəsr nümunələrində xalq həyatının bir çox gerçəklikləri, dövrün ictimai prosesləri məhz fərdin, şəxsiyyətin taleyində ümumiləşdirilərək təqdim olunurdu. Ədəbi prosesdə diqqəti çəkən cəhətlərdən biri fərdiləşmiş insan konsepsiyası, yəni çağdaş insanın mikromühitinin təsvirinə diqqətin artması idi. Sadə adamların bədii obrazının yaradılması, onların sadə, adi həyatının böyük təsvir obyektinə çevrilmişdi, qapalı həyatlarının aşkar canlandırılması geniş hal almışdı. Bu cəhət cəmiyyəti, bütövlükdə isə insan həyatını canlandırmaq baxımından qeyd edilən dövrdə prioritet sayılırdı. Ədəbiyyatın bu yöndəki axtarışları insanların daxili aləminə, mənəvi aləminə pəncərə
|