Conference Paper · March 023 citations reads 163 authors

The XXXVI International Scientific Symposium "Multidisciplinary Studies of the Turkish World" 
The 25
th
 of March 2023 ISBN: 978-605-72481-0-7 Eskishehir / Türkiye 
 
---137--- 
დამწერლობაც
ჰქონდათ
, 
რაც
ამ
ქვეყნის
ეკონომიკური
თუ
კულტურული
განვითარების
მაღალი
დონის
მაჩვენებელია
, 
ცხადია
, 
ეს
მხოლოდ
კავკასიის
ამ
რეგიონის
ისტორიას
კი
არა
, 
არამედ
მთელი
მცირე
აზიისა
და
აქ
ხსენებული
და
კიდევ
უფრო
ვრცელი
გეოგრაფიული
არეალის
ისტორიის
საერთო
სურათსაც
ოდნავ
განსხვავებული
სახით
წარმოგვიჩენს
...). 
ჩვენ
არ
გამოვრიცხავთ
, 
რომ
ფარნავაზ
 
მეფის
დროს
 
იყოს
 
წარწერა
 
შესრულებული
(
იქნებ
, 
უკვე
არსებულსა
და
მოქმედ
საკურთხეველზე
...); 
პროფ
. 
ვახტანგ
ლიჩელის
აღნიშვნით
, 
გრაკლიანი
გორის
არქეოლოგიური
მასალებიდან
დასტურდება
, 
რომ
ძვ
. 
წღ
-
ის
V-IV 
სს
-
ის
ქართლს
მჭიდრო
ეკონომიკური
ურთიერთობა
ჰქონდა
სამხრეთ
მესოპოტამიასთან
, 
ურარტუსთან
, 
ირანთან
, 
საბერძნეთთან
, 
ეგვიპტესთან
(
ლიჩელი
2020...); 
ფარნავაზ
მეფე
ისტორიაში
რელიგიურ
რეფორმატორად
არის
ცნობილი
, 
მას
მიეწერება
კერპ
არმაზის
აღმართვა
. 
ქართული
ანბანის
შექმნა
(
სხვა
წყაროს
მიხედვით
, – 
წარმართული
ტაძრიდან
მისი
გამოტანა
) 
ფარნავაზის
სახელთანაა
დაკავშირებული
, 
იგი
მიჩნეულია
მეფედ
, 
რომლის
დროსაც
განსაკუთრებულ
ეკონომიკურ
წარმატებას
მიაღწია
ქვეყანამ
, 
და
თუ
ასეა
, 
მაშინ
სრულიად
ცხადია
, 
რომ
მის
სახელმწიფოში
სავაჭრო
და
სხვაგვარი
ურთიერთობისათვის
ანბანის
შემოღება
აუცილებელი
გახდებოდა
და
, 
თუ
ეს
ანბანი
, 
რომელიც
, 
ცხადია
, 
ქართულ
ენასთან
მორგებული
იქნებოდა
, 
უკვე
არსებობდა
ტაძარში
, 
ახლის
ძიება
არ
დასჭირდებოდა
და
საერო
ხმარებისათვის
 
მართლაც
 
ამ
 
ტაძრიდან
 
გამოიტანდა
 
ფარნავაზი
 
ანბანს
.
ივანე
ჯავახიშვილის
თანახმად
, 
ასომთავრული
ანბანი
ერთ
ჯერზე
არ
არის
შექმნილი
და
იგი
დიდი
დროის
განმავლობაში
ყალიბდებოდა
. 
ჩვენც
ვფიქრობთ
, 
რომ
ასეა
. 
მაგალითად
, 
შესაძლოა
, 
საკმაოდ
ხანგრძლივი
პერიოდი
დასჭირვებოდა
იმის
დაზუსტებას
, 
თუ
რომელია
ქართულ
ენაში
ასო
-
ბგერა
და
რომელი
კი
– 
მხოლოდ
ბგერა
და
ამის
შემდეგ
შექმნილიყო
ასო
-
ბგერებისთვის
შესაბამისი
გრაფემები
. 
ეს
კი
, 
შესაძლოა
, 
ეტაპობრივად
ხდებოდა
. 
ჩვენი
აზრით
, 
ქართულ
ანბანში
რამდენიმე
რეფორმის
კვალი
იკითხება
, 
ერთ
-
ერთი
რეფორმა
ფარნავაზის
დროს
ჩანს
გატარებული
და
ჩვენც
ფარნავაზამდე
შექმნილად
მიგვაჩნია
იგი
(
ამ
საკითხზე
ვრცლად
ვმსჯელობთ
წერილში
– 
კუჭუხიძე
2019-2020)...
აქვე
ვიტყვით
, 
რომ
ხსენებულ
პოსტამენტზე
, 
მიუხედავად
იმისა
, 
რომ
ტექსტს
მარჯვნიდან
მარცხნივ
ვკითხულობთ
, 
ასოები
მარცხნიდან
მარჯვნივ
ჩანს
დაწერილი
; 
თუ
მივიჩნევთ
, 
რომ
წარწერაა
ამ
პოსტამენტზე
შესრულებული
და
იგი
მარჯვნიდან
მარცხნივ
მიემართება
, 
მაშინ
სავარაუდო
ხდება
, 
რომ
ეს
წარწერა
ქართლში
წერის
ტრადიციათა
ცვლის
ეპოქაში
უნდა
იყოს
გაკეთებული
. 
ამ
ზმნისთვის
ე
. 
წ
.
 
ხანმეტობა
 
და
ჰაემეტობა
ერთდროულად
არის
დამახასიათებელი
(
უფრო
ვრცლად
ამ
საკითხზე
იხ
. 
კუჭუხიძე
2021, 25-26). 
აკად
.
აკაკი
შანიძის
გამოკვლევებიდან
ცნობილია
, 
რომ
ქართულ
ზმნას
V-VIII-
სს
-
ის
შემორჩენილ
წერილობით
ძეგლებში
მეორე
სუბიექტური
და
მესამე
ობიექტური
პირის
ნიშნებად
ხანი
,
VII 
ს
-
ში
კი
ჰაე
 
ასოები
აქვს
დამატებული
(
შანიძე
, 262-281)... 
ფიქრობენ
, 
რომ
მსგავსი
პრეფიქსები
გაცილებით
ადრეული
პერიოდის
ქართული
ენისათვისაც
იყო
დამახასიათებელი
... 
დათარიღების
საკითხებთან
დაკავშირებით
ფაქტი
, 
რომლის
თანახმად
, 
ეს
ადრეული
პერიოდების
პრეფიქსები
შეინიშნება
გრაკლიანის
პოსტამენტზე
, 
ცხადია
,
ასევე
იმსახურებს
ყურადღებას
.
ამ
ზმნის
(
შეჰხეწიღ
ჳ
ე
/ 
შეხეწიე
)
შესახებ
ერთსაც
დავამატებთ
: – 
არაბუნებრივი
არაფერია
იმაში
, 
რომ
ქრისტიანობამ
ხშირად
წარმოსათქმელი
ისეთი
სალოცავი
სიტყვა
შეითვისა
წარმართობიდან
, 
ჩანს
, 
წარმართული
ლოცვის
დროსაც
აქტიურად
რომ
იხსენიებოდა
ქართლში
; 
გვიანანტიკური
ხანის
არქეოლოგიურ
მასალაზე
დაკვირვება
ცხადყოფს
, 
რომ
ქართლის
არაერთ
რეგიონში
წარმართებსა
და
ქრისტიანებს
შორის
ხშირ
შემთხვევაში
(
ცხადია
, – 
არა
ყოველთვის
) 
ლოიალური
ერთიერთობა
იყო
და
ქრისტიანებს
შეეძლოთ
, 
წარამართთაგან
მიეღოთ
ის
, 
რაც
მისაღებად
მიაჩნდათ
; 
ლოიალურ
ურთიერთობებზე
, 
ვთქვათ
, 
ის
ფაქტიც
მეტყველებს
, 
გვიანანტიკურ
ხანაში
ერთ
სამაროვანსა
და
ერთ
სამარხშიც
კი
წარმართები
და
ქრისტიანები
ხშირად
ერთად
რომ
არიან
დაკრძალულები
(
ხსენებულ
საკითხებზე
იხ
. 
რამიშვილი
1979: 54; 
რამიშვილი
, 
კუჭუხიძე
1994: 34 
და
სხვ
., / 
გამოუქვეყნებელი
მასალის
გაცნობისათვის
ყოველთვის
უღრმესი
მადლიერების
გრძნობით
ვიქნებით
აღსავსენი
პროფ
. 
რამინ
რამიშვილის
მიმართ
).
აქ
წარმოდგენილი
საკითხების
შესახებ
ბევრია
სასაუბრო
, 
მაგრამ
ამჯერად
სიტყვას
აღარ
გავაგრძელებთ
და
დასკვნის
სახით
დავძენთ
:

---

The XXXVI International Scientific Symposium "Multidisciplinary Studies of the Turkish World" 
The 25
th
 of March 2023 ISBN: 978-605-72481-0-7 Eskishehir / Türkiye 
 
---138--- 
ამრიგად
, 
ჩვენი
აზრით
, 
გრაკლიანი
გორის
წარმართული
ტაძრის
საკურთხევლის
პოსტამენტზე
იკითხება
სიტყვები
: „
ზადენ
 
შეჰხეწიღ
ჳ
ე
“, 
რომლებითაც
სალოცავად
მისული
ყველა
ადამიანის
დალოცვას
შესთხოვს
მისი
დამწერი
თავის
ღმერთს
.
References:
1.
Bedoshvili (2002): Guram Bedoshvili, Dictionary of Georgian Geographical Names, I; Published by Bakur Sulakauri Publishing, 
Tbilisi. 
ბედოშვილი
(2002): 
გურამ
ბედოშვილი
,
ქართულ
ტოპონიმთა
განმარტებით
-
ეტიმოლოგიური
ლექსიკონი
, 
I; „
ბაკურ
სულაკაურის
გამომცემლობა
“, 
თბილისი
.
2.
Chilashvili (2000): Levan Chilashvili, A Pre-Christian Georgian Inscription From Nekresi (in English and in Georgian); The 
Kartvelologist (Bulletin of Georgian Studies), VII, Ivane Javakhishvili Tbilisi State University; 
ჭილაშვილი
(2000): 
ლევან
ჭილაშვილი
, 
წინაქრისტიანული
ქართული
წარწერა
ნეკრესიდან
; 
ქართველოლოგი
, VII, 
ივანე
ჯავახიშვილის
სახელობის
თბილისის
სახელმწიფო
უნივერსიტეტი
. https://www.academia.edu/29793182/The_Kartvelologist_7 (27.02. 
2023) 
3.
Chilashvili (2004): Levan Chilashvil, The Ancient Georgian Inscriptions of Nekresi and Questions of the History of Georgian 
Writing; S. janashia State Museum of Georgia, Tbilisi. 
ჭილაშვილი
(2004): 
ლევან
ჭილაშვილი
, 
ნეკრესის
უძველესი
ქართული
წარწერები
და
ქართული
დამწერლობის
ისტორიის
საკითხები
; 
ს
. 
ჯანაშიას
სახელობის
საქართველოს
სახელმწიფო
მუზეუმი
, 
თბილისი
. 
4.
https://docs.google.com/file/d/0B73tobDsGmXFM2RwWEZjVklZaDQ/edit?resourcekey=0-H5G0wWntQgyryTENTv2A9w 
(27.02. 2023) 
5.
Ingorokva (1978): Pavle Ingorokva, Works, IV, Sabchota Sakartvelo Publishing, Tbilisi.
ინგოროყვა
(1978): 
პავლე
ინგოროყვა
,
თხზულებანი
, IV, 
გამომცემლობა
„
საბჭოთა
საქართველო
“, 
თბილისი
.
6.
Javakhishvili (1996): Ivane Javakhishvili, Works, IX, Metsniereba Publishing, Tbilisi.
ჯავახიშვილი
(1996): 
ივანე
ჯავახიშვილი
, 
თხზულებანი
, IX, 
გამომცემლობა
„ 
მეცნიერება
“, 
თბილისი
.
7.
Kartlis Tskhovreba (1955): Kartlis Tskhovreba (A History /Life/ of Georgia) I, Edition by Simon Kauchchishvili, Sakhelgami 
Publishing, Tbilisi. 
ქართლის
ცხოვრება
(1955): 
ქართლის
ცხოვრება
, I, 
ტექსტი
დადგენილი
ყველა
ძირითადი
ხელნაწერის
მიხედვით
სიმონ
ყაუხჩიშვილის
მიერ
, 
გამომცემლობა
„
სახელგამი
“, 
თბილისი
.
8.
Kartlis Tskhovreba (2014) A History of Georgia; Editor in Chief of the Georgian and Russian editions: Academician Roin 
Met`reveli, Georgian Academy of Sciences; Editor in Chief of the English Edition: Professor Stephen Jones, Mount Holyoke 
College (USA); Georgian National Academy of Sciences, Comiission for the Study of Georgian Hisrorical Souces; Artanuji 
publishing.  https://archive.org/details/kartlis-tskhovreba-english-2014/page/18/mode/2up (27.02. 2023) 
9.
Kuchukhidze (2021):Gocha Kuchukhidze, On The Grakliani Inscription; Literary Researches, XLI; Shota Rustaveli Institute of 
Georgian Literature, Tbilisi. 
კუჭუხიძე
(2021): 
გოჩა
კუჭუხიძე
, 
გრაკლიანის
წარწერის
გამო
; 
ლიტერატურული
ძიებანი
, XLI; 
შოთა
რუსთაველის
სახელობის
ქართული
ლიტერატურის
ინსტიტუტი
, 
თბილისი
.
10.
https://literaryresearches.litinstituti.ge/index.php/literaryresearches/article/view/3358 (27.02. 2023) 
11.
Kuchukhidze (2019-2020): Gocha Kuchukhidze, Alphabet of Three Epochs (The Point of View); Literary Researches, XL, Shota 
Rustaveli Institute of Georgian Literature, Tbilisi. 
კუჭუხიძე
(2019-2020): 
გოჩა
კუჭუხიძე
, 
სამი
ეპოქის
ანბანი
? 
ლიტერატურული
ძიებანი
, 
შოთა
რუსთაველის
სახელობის
ქართული
ლიტერატურის
ინსტიტუტი
, XL, 
თბილისი
.
12.
https://literaryresearches.litinstituti.ge/index.php/literaryresearches/article/view/3887 (27.02. 2023) 
13.
Licheli (2017): Vakhtang Licheli, Kommentaren zum archäologischen Kontext des Grakliani Gora von 5-4 Jahrhundenten v. 
Chr; Georgica. Zeitschrift für Kultur, Sprache und Gesschichte Georgiens und Kaukasiens, 38, Jahrgang , Jena. 
14.
Licheli (2019): Vakhtang Licheli, Stamp Seals from Grakliani Gora. In: Issue of Batumi Archaeological Museum, vol. 8, Batumi.
15.
Licheli (2020): Vakhtang Licheli, Intellectual Innovations in Georgia (11th-9th Centuries BC), Excavations at Grakliani Hill; in 
Ancient Civilizations from Scythia to Siberia; publisher: Brill. Volume 28, in 2, Issues. Online Publication Date: 18 Dec 2020.
https://brill.com/view/journals/acss/26/2/article-p350_12.xml (27.02. 2023) 
16.
Pataridze (1980): Ramaz Pataridze, Georgian Asomtavruli; Nakaduli Puiblishing, Tbilisi. 
პატარიძე
(1980): 
რამაზ
პატარიძე
, 
ქართული
ასომთავრული
; 
გამომცემლობა
„
ნაკადული
“, 
თბილისი
.
17.
Ramishvili 1979: Ramin Ramishvili, Ertso Valley in the Late Armaz Period, Academy of Sciences of Georgia, The Center for 
Archeological Studies, Tbilisi. 
რამიშვილი
1979: 
რამინ
რამიშვილი
, 
ერწოს
ველი
გვიანარმაზულ
ხანაში
, 
საქართველოს
მეცნიერებათა
აკადემია
, 
არქეოლოგიური
კვლევის
ცენტრი
, 
თბილისი
.
18.
Ramishvili, Kuchukhidze 1994: Ramin Ramishvili, Gocha Kuchukhidze, Fomration of the Christian Burial Ritual in Georgia; 
Christian Civilization and Georgia, – Conference Dedicated to the 100th Anniversary of the 1st International Congress of 
Christian Archaeology (Short Contents of Reports); Academy of Sciences of Georgia, The Center for Archeological Studies, 
Tbilisi. 
რამიშვილი
, 
კუჭუხიძე
1994: 
რამინ
რამიშვილი
, 
გოჩა
კუჭუხიძე
, 
დაკრძალვის
ქრისტიანული
რიტუალის
დამკვიდრება
საქართველოში
; 
სამეც
. 
კრებ
.-
ში
ქრისტიანული
ცივილიზაცია
და
საქართველო
, – 
კონფერენცია
მიძღვნილი
ქრისტიანული
არქეოლოგიის
პირველი
მსოფლიო
კონგრესის
100 
წლისთავისადმი
(
მოხსენებათა
მოკლე
შინაარსები
); 
საქართველოს
მეცნიერებათა
აკადემია
, 
არქეოლოგიური
კვლევის
ცენტრი
, 
თბილისი
. 
19.
Shanidze (1981): Akaki Shanidze, Works; III, Georgian SSR Academy of Sciences; Tbilisi State University. 
შანიძე
(1981):
აკაკი
შანიძე
, 
თხზულებანი
, II, 
საქართველოს
სსრ
მეცნიერებათა
აკადემია
, 
თბილისის
სახელმწიფო
უნივერსიტეტი
.
20.
Sharadze (1972): Guram Sharadze, Teimuraz Bagrationi (life); Metsniereba Publishing, Tbilisi. 
შარაძე
(1972): 
გურამ
შარაძე
, 
თეიმურაზ
ბაგრატიონი
, 
ცხოვრება
, 
გამომცემლობა
„
მეცნიერება
“, 
თბილისი
. 

---