Çukurova üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ İKTİsat anabiLİm dali

2.1.3. Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımlarının İstihdam Üzerindeki Etkileri 
 
İstihdam  sorunu  bütün  ülke  hükümetlerinin  üzerinde  önemle  durduğu  bir 
konudur. Nedeni  ise, konunun  yalnızca ekonomik değil, aynı zamanda sosyal yönünün 
bulunmasından  ileri gelmektedir. Kendi ülkesinde istihdam edilemeyen işgücü daha  iyi 
iş  imkanı  ve daha  yüksek  yaşam standardının  bulunduğu ülkelere göç etme eğiliminde 
bulunacaktır.  Ancak  bu  durumun,  hem  göç  veren  hem  de  göç  alan  her  iki  ülke  için 
toplumsal  ve  kültürel  açıdan  sakıncaları  da  beraberinde  getireceği  bir  gerçektir.  En 

---

 
 
83 
 
azından  bir  ülkenin  kendi  vatandaşını  dışarıda  iş  arayacak  durumda  bırakması 
egemenlik adına sıkıntı vericidir (Akdiş, 1998). 
 
DYY’lerin  ev  sahibi  ülke  ekonomilerinin  istihdamı  üzerinde  etkili  olduğu 
yönünde geniş bir görüş birliği vardır. Ancak bu etkinin bazı gruplar tarafından, olumlu 
olduğu bazı gruplar tarafından ise, olumsuz olduğu yönünde bir kanı hakimdir. 
 
DYY’lerin  dünya  çapında  gelişmesine  ve  artmasına  bağlı  olarak  istihdam 
üzerinde  olumlu  etki  yaratması  beklenirken,  bunun  gerçekleşmediğini  yani  istihdam 
edilen  kişi  sayısındaki  artışın  DYY’lerde  meydana  gelen  artışın  altında  kaldığı 
gözlenmiştir.  UNCTAD’ın  (1994)  yapmış  olduğu  araştırmaya  göre  ÇUŞ’ların  dünya 
genelinde  önemli  miktarda  iş  imkânı  yaratmasına  karşın  sadece  dünya  nüfusunun 
%3’ünü istihdam etmektedir. Bu durumun nedenleri: 
-  Sanayi ülkelerindeki durgun ekonomik gelişmeler, 
- 
İşgücü tasarrufuna yönelik teknolojiler,
 
- 
Sermaye yoğun yatırım politikaları,
 
- 
Ulusal ve uluslar arası taşeronluk hizmetlerinin gelişmesi,
 
- 
ÇUŞ’ların maliyet azaltıcı politikalar izlemeleridir.
 
Dünyada  hızla  artan  rekabet,  yalnızca  ÇUŞ’da  istihdam  azalmasına  neden 
olmamakta,  aynı  zamanda  diğer  şirketlerde  ve  milli  şirketlerde  de  istihdam  azalmasını 
zaruri kılmaktadır. Çünkü, maliyet düşürmek için kullanılan unsurlardan biri daima işçi 
sayısı olmaktadır (Cömert, 2000; Tokol, 2004; Çapraz ve Demircioğlu, 2003).  
ÇUŞ’ların  istihdama  katkısı,  faaliyetlerinin  artışına,  yabancı  yatırımların  geliş 
şekline ve üretim yaptığı sektöre göre değişmektedir.  
  Ok (2004) tarafından GOÜ’ler üzerinde yapılan bir çalışmada, yabancı katılım 
payı  ile  çalışan  miktarı  arasında  negatif  bir  ilişki  ortaya  konmuştur.  Eğer  şirket 
içerisinde  yabancı  katılım  payı  artar  ise,  buna  paralel  olarak  şirkette  çalışan  sayısı 
azalacaktır.  Çünkü,  yabancılar  gereksiz  personel  çalıştırılmasını  engelleyerek  maliyet 
tasarrufu sağlayıp verimlilik artışı yaratmayı amaçlamaktadır. 
 
    DYY’lerin  ülkeye  geliş  şekline  baktığımızda,  eğer  yabancı  yatırım,  yabancı 
şirketin yerli bir şirketle birleşmesi  veya yerli şirketin tamamen satın alınması şeklinde 
gerçekleşiyor  ise,  ilave  bir  istihdam  yaratması  söz  konusu  olmayacaktır  (Alpar,  1978,   
78).  
Bununla  birlikte,  bazı  çevrelere  göre  ise,  DYY’lerin  gerçekleşme  tarzının  ev 
sahibi  ülke  ekonomisinin  istihdamı  üzerindeki  etkisi    ülkelerin  gelişmişlik  seviyesine 
göre farklılık göstermektedir.  

---

 
 
84 
 
Birleşme  ve  satın  alınma  şeklinde  gerçekleşen  DYY’ler,  gelişmekte  olan 
ülkelerin  istihdamı  üzerinde olumlu etki  yaratmazken, sanayileşmiş ülkelerin  istihdamı 
üzerinde olumlu etki yarattığı gözlenmiştir
14
.  
Sanayileşmiş ülkelerde DYY’lerin gerçekleşme tarzı önem taşırken, GOÜ’lerde 
DYY’nin  beraberinde  getirdiği  üretim  tekniği  önem  kazanmaktadır.  GOÜ’lerde 
(endüstri  kesimine)  imalât  ve  hizmetler  sektörüne  gelen  yabancı  sermayenin,  ülkenin 
istihdamına  olumlu  katkı  sağlayabileceği  ifade  edilmiştir.  Ancak  burada  kullanılan 
teknolojinin,  emek  veya  sermaye yoğun olması  yatırımın  istihdam etkisinin geniş veya 
sınırlı  kalmasını  belirleyecektir  (Cömert,  2000;  Alpar,  1978).  Örneğin  doğal 
kaynakların  işlenmesi  faaliyetinde  bulunan  yabancı  şirketlerin,  teknolojik  gelişmeler 
nedeniyle  gittikçe  daha  yoğun  sermaye  seçtikleri  ve  üretimde  işgücü/sermaye  oranını 
azalttıkları  bilinmektedir.  Bununla  birlikte,  devletin  gerek  doğal  kaynakların 
ihracatından  elde  ettiği  payı  ve  gerekse  yabancı  şirket  kârlarından  elde  edilen  vergi 
gelirlerini, yeni iş olanakları yaratılmasında özellikle endüstri kesiminde yeni yatırımlar 
yapma  şeklinde  kullanması  halinde,  istihdam  üzerinde  dolaylı  olarak  olumlu  etki 
yaratabilecektir.  Ayrıca  DYY’lerin  yerli  ekonomi  ile  ileriye  ve  geriye  doğru  ilişkisi 
arttıkça, diğer  bir  ifadeyle, üretilen  mallar  yerli endüstrilerde girdi olarak kullanıldıkça 
ve  diğer  taraftan  üretim  için  gerekli  girdiler  yerli  endüstrilerden  sağlandıkça,  dolaylı 
istihdam  etkisi  artacaktır.  Belirtilmesi  gereken  bir  diğer  dolaylı  istihdam  etkisi  de, 
yabancı firmada istihdam edilmek üzere işe alınan yerli işçinin nitelikli hale getirilmesi 
için eğitime tabi tutulması  ve  bir süre sonra bu işçinin yabancı  firmadan ayrılarak  yerli 
firmada çalışmaya  başlaması  ile  yurtiçi üretim üzerinde olumlu etki yaratacaktır. Diğer 
taraftan ülkeye gelen  DYY’nin  bazı sektörlerin ya da sanayilerin  yapılanmasında etkili 
olarak  rekabet  edemeyen  yerli  istihdam,  kısa  sürede  azalmakta  ve  yenileme  ihtiyacı 
ortaya çıkmaktadır  (Cömert, 2000; Alpar, 1978,  126; Gündoğan, 2002). 
DYY’lerin  endüstri  kesiminde  yaratacağı  ilave  istihdamı  hesap  etmek, gerçekte 
oldukça  güçlük  göstermektedir.  Çünkü  istihdam  edilen  işçilerin  bir  kısmı  yerli 
firmalarda  çalışan  yetenekli  işçilere  daha  fazla  ücret  ödenerek  gerçekleştirilen 
transferlerden  oluşmaktadır.  Bu  durumun  istihdam  üzerinde  etkisi  olmayacağı  gibi 
transfer  edilen  işçilere  ödenen  yüksek ücret,  yurtiçi  işgücü  piyasasının  ücret  seviyesini 
yükselterek  yerel  firmaların  üretim  maliyetlerinde  artışa  neden  olabilecektir.  Diğer  bir 
                                                
14
 DYY’lerin ev sahibi ülkerin istihdamı üzerindeki etkilerine baktığımızda Join venture tarzı bir yabancı 
yatırımın  %100  mülkiyetli    yatırımlara  göre  ev  sahibi  ülkenin  istihdamı  üzerinde  daha  olumlu  etki 
yarattığı  gözlenmiştir.  Özellikle  çoğunluk  paylı  ve  azınlık  paylı  Joint  venture’ler  tarafından,  Nurhan 
Aydın , 1997. 

---

 
 
85 
 
ifadeyle,  ÇUŞ’ların  standart  dışı  çalışma  şekillerini  yoğun  biçimde  kullanmaları 
merkezde çalışan çekirdek işgücü ile özellikle yan sanayide çalışan standart dışı işgücü 
arasında  çalışma  koşulları,  işgücü  politikaları  açısından  sorunların  doğmasına  neden 
olmaktadır.  Diğer  taraftan  nitelikli  işgücünün  yabancı  firmalara  transfer  edilmesi 
neticesinde niteliksiz işçilerin yerel firmalarda istihdamına neden olarak yerel firmaların 
üretim  verimliliğinde  düşüşe  neden  olabilecektir  (Tokol,  2001;  Lipsey  ve  Sjohölm, 
2004). 
P.  Drucker’a  (1996)  göre,  yabancı  yatırımların  arkasındaki  en  önemli  gücün 
beşeri  güç  olduğunu  ,ÇUŞ’ların  ülke  dışındaki  birimlerine  yatırım  yapıldığında 
öncelikle  ülke  içindeki  eğitimli  insanlara  (kimyager,  mühendis,  muhasebeci…vb) 
istihdam yaratırken diğer taraftan ÇUŞ’un kendi ülkesinden getirdiği nitelikli elamanlar 
yoluyla  ev  sahibi    ülkelerin  hem  beşeri  kaynaklarını  optimeze  edebilmelerine  hem  de 
gelişmiş ülke  standartlarına uygun  istihdam yaratabilmelerine  imkân tanıyacağını  ifade 
etmektedir.    
Bazı  görüş  çevrelerine  göre,  DYY’lerin  GOÜ’lerin  istihdamı  üzerinde  olumlu 
etki  yaratmadığı görüşü hâkimdir. Çünkü yatırımcı ülke,  yatırımlara ev  sahipliği  yapan 
ülkedeki  yatırımları  sevk  ve  idare  edecek  personeli,  genellikle,  kendi  ülkesinden 
istihdam  etmektedir,  hatta  çoğu  zaman  sadece  kilit  personeli  değil,  istihdam  edeceği 
personelin önemli  bir kısmını da kendi ülkesinden götürmektedir. Türk girişimcilerinin 
Türk  Cumhuriyetlerinde  yaptıkları  yatırımda  olduğu  gibi.  Böyle  bir  durumda  DYY 
‘lerin  ev  sahibi  ülkede  istihdam  yartattığını  söylemek  oldukça  güçtür.  Ayrıca  ÇUŞ’lar 
ar-ge çalışmalarını merkez ülkede yapmakta ve iş sahalarını daha çok Ar-Ge’nin yoğun 
olduğu  alanlarda  oluşturmaktadır.  Böylece  ÇUŞ’lar  hem  üretim  esasını  oluşturan  yeni 
ve  bu  çerçevede  stratejik  olarak  değerlendirilebilecek  olan  bilgiyi  gizlemiş  olmakta, 
hem  de  bu  açıdan  istihdamı  arttırmak  yolunda  herhangi  bir  katkısı  bulunmamaktadır. 
Diğer bir neden de, ÇUŞ’ların ileri teknoloji kullanmasına bağlı olarak ev sahibi ülkede 
bu  yüksek  teknolojiyi  kullanabilecek  işgücünün  bulunmamasından  kaynaklanmaktadır. 
Bu  sebeple  DYY’ler  hem  istihdamı  arttırıcı  olmamakta,  hem  de  gelişmekte  olan  ev 
sahibi ülkede  teknoloji  bağımlılığını ortaya çıkararak  ithalatı  uyarmaktadır. Ayrıca  söz 
konusu  teknolojilerin  gelişmiş  ülkelerin  artık  kullanmadığı  eski  teknolojiler  olması 
halinde  ise,  ev  sahibi  ülkenin  ihracat  hacminde  iyileşme  sağlamayacağı  ve  ülkenin 
istihdamı üzerinde olumlu etki yaratmayacağı belirtilmektedir (Gür, 2004, Tokol, 2004; 
Gündoğan, 2002). 

---

 
 
86 
 
 
Burada unutulmaması gereken bir nokta daha vardır ki o da ÇUŞ’ların yatırımda 
bulundukları  fiziksel  alan  da  ÇUŞ’ların  istihdam  üzerindeki  etkisini  belirleyen  önemli 
bir faktördür. Örneğin, yoğun bir sanayi bölgesindeki yatırım, işgücü azlığından dolayı, 
birim  sermaye  başına daha az  istihdam  yaratabilir. Buna karşın, gerikalmış  bir  bölgeye 
yapılan yatırım daha fazla istihdam yaratabilir. Yüksek derecede örgütlenmiş işgücü ve 
işçi çıkarmayı güçleştiren ve işgücü maliyetlerini arttıran yasal düzenleler de ÇUŞ’ların 
istihdam yaratma gücünü olumsuz yönde etkileyecektir (Gündoğan, 2002). 
 
 
Kapitalist  iktisatçılardan  Karl Marx’a göre  ise, DYY’ler de teknik gelişme  hızlı 
olduğundan,  yeni  teknolojilerin  daha  fazla  sermaye  gerektireceği  için  ücretler  fonunu 
azaltmasından  dolayı  artan  bir  işsizliğe  sebebiyet  vereceğini  ifade  etmiştir  (Özgüven, 
1992,  183). 
DYY’lerin  yatırım  veren  merkez  ülke  istihdamı  üzerindeki  etkilerine 
baktığımızda,  görüş  ayrılıkları  burada  da  dikkat  çekmektedir.  Özellikle  sendikalar  ile 
işveren  çevrelerinin  görüşleri  birbirinden  ayrılmaktadır.  ÇUŞ’ların  merkez  ülkenin 
istihdam  olanaklarını  daraltması  halinde  sendikaların  üye  potansiyelinin  azalması 
kaçınılmaz  olmaktadır.  Diğer  taraftan  ÇUŞ’un  hızlı  bir  biçimde  gelişmesi  ulusal 
hükümetlerin  ekonomik  işlevi üzerinde olumsuz etki yapmakta, yasa, norm  ve devletin 
kurumsallaşmış  mekanizmaları  güçsüz  konuma  düşebilmekte,  hem  işçilerin  hem  de 
sendikaların  olumsuz  yönde  etkilenmesine  neden  olabilmektedir.  Bu  nedenle,  ABD 
sendikaları,  üyelerin  istihdam  güvenliğini  tehlikede  görmekte  ve  ÇUŞ’ları  yabancı 
ülkelere  “iş  ihracı”  yaptıkları  gerekçesiyle  ABD’de  işsizliğe  neden  olmakla 
suçlanmaktadır. Buna karşılık işveren çevrelerince, ABD’de genel istihdam seviyesinin 
yabancı  ülkelerde  yapılan  yatırımlar  nedeniyle  olumsuz  yönde  etkilenmediği,  hatta 
olumlu  sonuçlar  elde  edildiği  belirtilmiştir  (Tokol,  2004;  Cömert,  2000;  Çapraz  ve 
Demircioğlu, 2003; Gophinath, Echeverrıa, 2004).  
Alman sendikacıları da aynı şekilde ÇUŞ’ların yurt dışında yatırım yapmalarının 
ülke  istihdamını  olumsuz  yönde  etkileyeceğini  düşünerek,  dışarıda  yatırım  yapılmasını 
istememişlerdir.  
ÇUŞ’lar  sendikaların  kendilerine  karşı  bu  olumsuz  tavırları  karşısında,  olanak 
olduğu sürece sendikasız bir işletme uygulamaya çalışmakta, tamamen dışlayamadıkları 
anda ise, uzlaşabilecekleri sendikaları tercih etmektedirler. 
ABD hükümeti çevrelerinin yaptırdığı kapsamlı bir çalışmada, ABD’nin yabancı 
sermaye  yatırımına  yönelik  politikalarının  neticede,  ABD  istihdam  seviyesini 

---

 
 
87 
 
yükselttiği  ve  toplam  istihdam  seviyesi  üzerinde  çok  az  düzeyde  ters  bir  etkiye  sahip 
olduğu görülmüştür. 
ÇUŞ’ların  yabancı  ülkelerdeki  faaliyetlerinin  köken  ülkede  global  istihdam 
imkânlarında  ne  ölçüde  bir  azalma  yarattığı  bilinmemekle  birlikte  yurt  dışına  giden 
yabancı  sermaye  bir  yerde  ihracatı  ikame  etmektedir.  Bu  da  ana  ülke  istihdamının 
azalmasına neden olmaktadır.