D. A. Karimova, sh. X. Shomurotova, F. S. To’xtayev

Radioaktiv Yod-131 (Radioactive Iodine-131). 
Tiroid (bo‗qoq) bezining radioaktiv yodni yutishini minimallashtirish va 
organizmni himoya qilish uchun oddiy yod iste‘mol qilinsa bo‗ladi. Biroq bunda 

---

33 
yod radiatsiya ta‘siridan oldin yoki radiatsiya ta‘siriga uchragan vaqtning ilk 12 
soati ichida iste‘mol qilinishi kerak. Yodning turli ko‗rinishlaridan, masalan kaliy 
yodiddan foydalansa bo‗ladi. Radioaktiv yod 8 kun ichida o‗z radioaktiv 
xususiyatlarini yo‗qotadi. 
Uran (Uranium).
Uran ming yillar ichida o‗z radioaktiv xususiyatlarini yo‗qotishi mumkin, 
ammo shunda ham juda toksik (zararli) metalligicha qoladi. Uran zararlarini 
kamaytirish uchun oddiy osh sodasi (sodium bicarbonate) dan foydalansa bo‗ladi. 
Osh sodasi (natriy bikarbonat) teri orqali ham organizmga singadi, shu sababli uni 
vanna olganda suvga solib, shu suvda 15-20 daqiqa yotsa bo‗ladi. 
Natriy bikarbonat uran zararlarini kamaytirib, uni buyraklar orqali filtrlab 
chiqarib yuboradi. 
Seziy-137 (Cesium-137).
Seziy 30 yil ichida o‗z radioaktiv xususiyatlarini yo‗qotadi, ammo shunda 
ham toksik (zararli) metalligicha qoladi. 
Plutoniy (Plutonium).
Atom stansiyalarida uran qo‗llanganda uran plutoniyga aylanadi. Plutoniy 
juda ham xavfli moddadir. Plutoniyning 1 gramm miqdori 10 million odamni 
o‗ldira oladi. 
Plutoniy o‗zidan alfa zarralarni tarqatadi. Bu alfa zarralar nafas yo‗llari orqali 
odam ichiga kiradi va o‗pka hujayralarini nobud qiladi. Bu esa o‗pka kasalliklari 
va saratonni keltirib chiqaradi. Zarralar o‗pka orqali qonga o‗tadi va boshqa 
organlarga ham ta‘sir ko‗rsatadi. 
II.3.Ekotizimda elementlarning aylanishi 
Tirik organizmlar jamoasi abiotik muhit bilan moddiy-energetik aloqada 
yashaydi. O‗simliklar ozuqlanish jarayonida o‗lik tabiatdan karbonot angidrid, suv, 
kislorod va mineral tuzlarni oladi ya‘ni ular hali iste‘mol qilishga tayyor 
bo‗lmagan anorganik moddalarni olib, ulardan organik birikmalarni sintezlaydi. 
Shuning uchun ham ularga 
avtotroflar, 
ya‘ni o‗zlari uchun o‗zlari ovqat 
tayyorlaydiganlar deb nom berilgan. Tayyor ozuqa moddalari bilan oziqlanuvchi 

---

34 
organizmlarga esa 
geterotroflar 
deyiladi. Bularga barcha o‗txo‗r va etxo‗r 
organizmlar misol bo‗ladi. Demak, geterotrof organizmlar avtotrof organizmlar 
hisobida yashaydi. Ular tashqi muhitdan qo‗shimcha kislorod va suv ham oladi. 
Avtortrof va geterotrof organizmlarning olgan ozuqasi tarkibidagi barcha 
moddalarning o‗rni biogen modda aylanishi davomida tabiatda tiklanib turadi. 
Demak, barcha organizmlar modda aylanish jarayonida ham o‗zaro va ham tashqi 
muhit bilan bog‗langan yaxlit tizimni hosil qiladi. 
Tirik organizmlarning har qanday uyushmasi bilan ular yashayotgan 
muhitning birgalikdagi majmuasi 
ekotizimlar 
deb ataladi. Bu terminni fanga 1935 
yilda ingliz olimi A. Tensli kiritgan. Ekotizimlar hajmi jihatidan turlicha kattalikda 
bo‗ladilar. Masalan, daraxtning chiriyotgan poyasini kichik bir ekotizim, ya‘ni 
mikroekotizim 
deyish mumkin. O‗rmon, ko‗l, o‗tloq va hokazolarni o‗rtacha 
kattalikdagi ekotizim, ya‘ni 
mezotizim 
deyish mumkin. Okean, qit‘a va shu 
kabilarni yirik ekotizim, ya‘ni 
makrotizim 
deyish mumkin. Eng yirik ekotizim 
ya‘ni megaekotizim – bu biosfera hisoblanadi. 
Ekotizimning sinonimi sifatida fanda ko‗pincha 
biogeotsenoz 
atamasi ham 
qo‗llaniladi. Bu ikkala tushuncha bir-biriga yaqin, biogeotsenoz ekotizimning 
muayyan maydondagi bir bo‗lagi hisoblanadi. 
Ekotizim va biogeosenoz tushunchalari o‗rtasidagi farq nima? 
Shubhasiz, bu ikkita tushunchalar juda o‗xshash va ba‘zi hollarda ular 
o‗rtasida tenglik belgisi bo‗lishi mumkin. Ikkala holatda ham u jonli organizmlar 
va atrof-muhitning o‗zaro aloqasi. Ammo: 
1.
Ekotizim o‗lchovsiz tushunchadir. Ekotizimlar turli o‗lchamlarda bo‗lishi 
mumkin - botqoqlardan Yerning ekosferasiga qadar. Biogeosenoz - juda kichik 
mikro yoki mezoekotizimdir. 
2.
Ekotizimning chegaralari noaniq. Biogeokenozning chegaralari aniq 
o‗tadi o‗simlik jamiyatining chegarasida (fitokenoz). 
3.
Biogeosenoz faqat yerlarda ajratilishi mumkin. Ekotizimlar hamma joyda 
mavjud. 

---

35 
Har bir biogeozenoz - bu ekotizim, ammo har bir ekotizim biogeosenoz emas. 
Shunday qilib, biogeosenoz ekotizimlarning turlaridan biri hisoblanadi. Bu 
tushunchalar orasidagi tenglik belgisi cho‗l, maydon, botqoq, o‗rmon kabi 
misollarda keltirilgan. 
4.
Biogeosenoz mavjud ekotizimning o‗ziga xos holati. 
Hamma narsa shu Ekotizim - bu juda keng xilma-xil tabiiy tuzilishlarni 
qamrab olishi mumkin bo‗lgan juda keng konsepsiya - masalan, har qanday yer, 
daryo va boshqalar bo‗lishi mumkin. Ekotizim jonli organizmlar va ular 
yashaydigan muhitdan iborat. 
Biogeosenoz, o‗z navbatida, turli tabiat hodisalari va tarkibiy qismlari 
(masalan, atmosfera hodisalari, flora va faunalar, tuproq) ma‘lum bir tabiiy 
kompleksga birlashtirilgan yer yuzasining bir xil qismida joylashgan ekotizimlar 
uchun aniqlanadi. U ekotizimdan farqli o‗laroq, faqat quruqlikda va tor chegaraga 
ega. 
5.
Ekotizim yoki ekologik tizim - bu jonli organizmlar, turli xil biosenozlar 
va ularning yashash joylari, turli xil biotoplardan iborat bo‗lgan tizim va ular 
o‗rtasida mavjud bo‗lgan bog'liqlikdir. 
Ekotizim turli xil bo‗lishi mumkin. Bunday turlardan biri biogeosenoz. 
Biogeosenoz - bu tirik organizmlar jamoasidan iborat bo‗lgan ekologik sistema, 
shuningdek, uning biotik muhitini er yuzasining o‗ziga xos qismida bir xil 
sharoitlarda tashkil etadi. 
Biogeosenozning namunasi har qanday suv havzasi, masalan, suv havzasi 
yoki ko‗l bo‗lishi mumkin. Eng murakkab biogeokenozlardan biri eman 
o‗rmonidir. 
6.
Ekotizim va biogeokenoz o‗rtasidagi farqlarni quyidagicha tasavvur qilish 
mumkin. Birinchidan, ekotizim muayyan ekologik sharoitda yashovchi mavjud 
tirik organizmlarni birlashtiradi. Ekotizim sayyora kattaligi yoki Yerning ekotizimi 
yoki kichikligi, masalan, suv-botqoqli ekotizim yoki hatto uy akvarium bo‗lishi 
mumkin. Ekotizimda jamiyatning barcha a'zolari energiya va modda almashinuvi 
orqali aloqalar bilan bog'lanadi va shuning uchun ekotizim chindan ham tizimga 

---

36 
aylanadi - ishlaydigan agregatlar. Tizim a'zolarining barcha aloqalari biogeosenoz 
bo‗lib hisoblanadi. Ya‘ni, biogeosenoz - tabiatni ishlab chiqaruvchilar va 
iste'molchilar o‗rtasida atmosfera va tuproq o‗rtasida, quyosh va o‗simliklar 
o‗rtasidagi bog'lanish majmuasi sifatida ko‗rib chiqadigan aniq kontseptsiya. Bu 
ekotizimlar har xil bo‗ladi, shuning uchun turli ob'ektlar biogeosenoz va sun'iy 
akvariumlarga o‘xshash ekotizimida bo‗lsa, ulanishlar soni, bir odam, butunlay 
tabiiy va ularning soni bu ekotizimning barqarorligi va ishonchliligi bog'liq, 
o‗rmon tufayli biogeosenoz tabiiy ekotizim tomonidan boshqariladi. Shunday 
qilib, ekotizimning barqarorligi uning ob'ektlarining biogeosenozisidan kelib 
chiqqan degan xulosaga kelish mumkin. 
7.
Farqi shundaki, har bir biogeozenoz ekotizim hisoblanadi, ammo har bir 
ekotizim biogeosenoz emas, biogeosenoz bo‗lmagan ekotizimlar ham mavjud. 
Biogeosenoz - bu tirik organizmlarning jamiyati va ular tomonidan band bo‗lgan 
sirt maydoni bo‗lgan muhit. Ekotizim - bu moddalarning aylanishi bilan bir-biriga 
bog'langan turli xil turdagi organizmlar guruhi. 
8.
Ekotizim va biogeozenoz ko‗pincha sinonimlar deb hisoblanadi. Bu 
tushunchalarni teng deb hisoblaydigan bir qator tadqiqotchilar mavjud. Umumiy 
biologiya fanida berilgan bu tushunchalar mazmun jihatidan juda o‗xshash, ammo 
sinonimlar emas, deganidir. Ekotizim keng tarqalgan, keng tushunchadir. Har 
qanday tabiiy komplekslarga qo‗llaniladi (tabiiy va sun‘iy), ekotizim chegaralari 
noaniq va aniq emas. Ekotizimlar muammosiz ravishda bir-biriga o‗tadi. 
Ekotizim - har qanday darajadagi va har qanday darajadagi moddalar 
aylanishini ta'minlovchi tizim. Bu jonli mavjudotlar va ularning yashash joylari, 
metabolizm va energiya bilan o‗zaro bog'liqligi uchun juda keng va umumiy 
tushunchadir. 
Ekotizim - umumiy tushunchalar, aniq chegaralari yo‗q va biogeosenoz - 
maxsus hududiy kontseptsiya, o‗simlik o‗simliklari hududida chegaralar mavjud 
(fitosenoz). 
Yerda hayotning davom etishida quyoshdan kelayotgan energiya oqimi 
muhim rol o‗ynaydi. Avtotrof organizmlar bu energiyadan foydalanib, fotosintez 

---

37 
jarayonida organik birikmalarni sintezlaydi, geterotrof organizmlar esa ularni 
iste‘mol qiladi. Iste‘mol qilingan organik moddalar bilan birga ularning tarkibida 
saqlangan energiya geterotrof organizmlarga o‗tadi. Kishi ovqatlanishida ajralib 
chiqadigan issiqlik, yog‗och, toshko‗mir yoki torfning yonishida chiqadigan 
issiqlik va yorug‗lik o‗sha quyoshdan olinib, to‗planib qolgan energiyadir. 
Organizmlarning ozuqalanishiga ko‗ra aloqalari 
trofik 
aloqalar deyiladi. 
Organizmlar o‗rtasidagi trofik aloqalar ozuqalar zanjirini hosil qiladi. Bu zanjir 
yopiq bo‗lib, 3 ta bo‘g‘indan tashkil topadi: 
1-bo‘g‘in –