D. A. Karimova, sh. X. Shomurotova, F. S. To’xtayev

Ekologiyaning matematik modeli. 
Ekologiyaning matematik modeli 1931 yil 
V. Volterru tomonidan ishlab chiqilgan bo‗lib, uning eng sodda ko‗rinishi u 
yirtqich-o‗lja va parazit-xo‗jayin munosabatlariga asoslangan. O‗ljaning ko‗payishi 
u bilan oziqlanuvchi yirtqichning ko‗payishiga olib keladi, yirtqichning ko‗payib 
ketishi bilan o‗lja kamayib qoladi, o‗ljaning kamayishi esa yirtqichlar sonining 
ham kamayishiga olib keladi. 
Parazit-xo‗jayin munosabatlari ham shunday tamoyilda boradi. Bunga qishloq 
xo‗jalik zararkunandalari va ularning ichiga yoki tuxumi ichiga tuxum qo‗yib 
ko‗payadigan foydali hasharotlarni misol qilish mumkin. 
Ekotizimlar dinamikasi va suktsessiyasi. 
Biosenozlarning barchasi ham 
o‗zgarib turuvchan bo‗lib, bu o‗zgarishlar 2 xil bo‗ladi: 
1) davriy o‗zgarishlar 
2) ilgarilama o‗zgarishlar 
Davriy o‗zgarishlarga
 
tashqi muhitdagi sutkalik, mavsumiy va yillik 
o‗zgarishlar kiradi. Sutkalik o‗zgarishlar organizmlarning faolligiga ta‘sir qiladi. 
Masalan, O‗rta Osiyo cho‗llarida yozning jazirama kunlarida tush payti faollik 
keskin pasayadi, kechqurun va ertalab u keskin oshadi. 
Mavsumiy o‗zgarishlar organizmlarning nafaqat faolligiga, balki ularning 
soniga ham ta‘sir qiladi. Bunga hayvonlarning bahorda ko‗payishi, ko‗zda 
ko‗pchilik qushlarning issiq mamlakatlarga ketib qolishi kabilar misol bo‗ladi. 
Biosenozlardagi ilgarilama o‗zgarishlar
 
undagi organizmlar soni va tarkibini 
qisman yoki to‗liq o‗zgatirishga olib keladi. Ular organizmlar jamoasiga muhit 
omillarining uzoq davom etadigan bir tomonlama ta‘siridan kelib chiqadi. Bunga 
misol qilib atrof muhiti o‗ta ifloslangan joydan aholining ko‗chib ketishini keltirish 
mumkin. 
Ilgarilama o‗zgarishlar ba'zi hollarda ancha chuqur bo‗lib, biosenoz butunlay 
o‗zgarib ketadi. Masalan, havoning davomiyli kuchli ifloslanishi u joyning suvi va 
tuprog‗ini ham ifloslanishga olib kelishi mumkin. Bunday hodisaga
 
digressiya
 

---

40 
ya‘ni biotik jamoalar holatining yomonlashuvi deyiladi. Buning natijasida u joydan 
nafaqat odamlar ketib qoladi. Balki suv va tuproqdagi organizmlar ham qirilib 
ketib, biosenoz kambag‗allashib qoladi. Bunday chuqur o‗zgarishlarga ekzogen 
o‗zgarishlar ham deyiladi. 
Bundan tashqari tabiatda endogen
 
o‗zgarishlar ham bor-ki, ularning natijasida 
biosenozning tarkibi birin-ketin o‗zgara boradi. Masalan, tog‗dagi yalong‗och 
toshlar tabiiy omillar ta'sirida sekin-asta yemrilaboshlaydi. Bunga sabab, ularning 
sirtida paydo bo‗lgan lishayniklar quyosh radiatsiyasi, harorat va namlik ta‘sirida 
toshni yemiradi. Yemirilgan tosh ustida dastavval petrobiont (toshsevar) 
o‗simliklar o‗sadi. Keyinchalik toshlar to‗liq yemirilib adirlar paydo bo‗lgach, bu 
yerlarning tuprog‗iga mos keladigan boshqa o‗simliklar o‗sadi. Bu joylarning 
hayvonot 
dunyosi ham o‗simliklarga mos ravishda o‗zgarib boradi. 
Biosenozlarning ma'lum tartibda almashinishi ekotizimlar suktsessiyasi
 
deyiladi. 
Ekotizimlar suktsessiyasi geobotanikada ekogenetik suktsessiya
 
deyiladi, chunki 
bunda o‗sha joyning ekologik sharoitlari birin-ketin o‗zgaraborib, natijada bu 
joyda oldingisidan butunlay farq qiladigan ekotizimlar vujudga keladi. 
Barcha holatlarda ham suktsession o‗zgarishlar tezligi keyinchalik 
sekinlashadi va nihoyat to‗xtaydi. Bu vaqtda u joydagi biosenoz to‗liq shakllangan 
bo‗ladi. Suktsession o‗zgarishlarning to‗xtab qolishga suktsessiyaning klimaksi
 
deyiladi. Bunday biosenozlarda organizmlar o‗rtasidagi raqobat pasayib, moddalar 
aylanish tartibga tushadi. 
Ekotizimlar 
dinamikasini, 
undagi suktsession holatlarni o‗rganish 
ekotizimlarni boshqarish imkonini beradi.