D. A. Karimova, sh. X. Shomurotova, F. S. To’xtayev

Sayyoramiz geografik qobig’ining rivojlanishida hayvonlarning 
ahamiyati 
Yerning geografik qobig‘i uzoq taraqqiyot jarayonida, tirik mavjudotning 
bevosita va bilvosita ishtirokida hozirgi qiyofaga kelgan, ya‘ni geografik qobiq 
taraqqiyotini organizmlarning rolisiz tasavvur qilish qiyin. 
Shuning uchun ham V.I.Vernadskiy ―Butun yer po‘sti, kam deganda undagi 
moddalar vaznining 99% i o‘zining muhim geokimyoviy xususiyatlati jihatidan 
hayot hosilasidir‖ degan edi. Hayvonlar biosferaning eng asosiy qismi bo‘lib, 
o‘simliklar bilan birgalikda geografik qobiqda kimyoviy elementlarning 
migratsiyasida katta rol o‘ynaydi. 
Hayvonlar anorganik moddalardan Quyosh energiyasi ta‘sirida o‘simliklar 
vujudga keltirgan tayyor organik mahsulotlarni iste‘mol qiladi. Bir-birlaridan va 
o‘simliklardan oziqlangan hayvonlar biologik hamda planetamizdagi modda 
almashinuvida aktiv qatnashadi. 
Shunday qilib, hayvonlarning geografik qobiqdagi roli katta va benihoya 
turli-tumandir. Chunonchi, dengizda bir hujayrali hayvonlarning qattqi 
skeletlaridan cho‘kindi jinslar (bo‘r, ohaktosh va boshqalar) vujudga keladi. 
Marjon qoliplarning faoliyati natijasida okeanning sayoz, iliq suvli katta 

---

179 
maydonlarida, asosan tropik kengliklarda marjon orollari paydo bo‘lgan. 
Hayvonlarning 
(yumaloq 
chuvalchanglar, 
tuproq 
chuvalchanglari 
va 
boshqalarning) nurash jarayonida va ayniqsa, tuproq hosil bo‘lishida ahamiyati 
beqiyos kattadir. 
Ayrim hayvonlar (ko‘pchilik hasharotlar, ayrim qushlar va ko‘rshapalaklar) 
o‘simliklarni changlatadi, ba‘zi bir hayvonlar (ko‘pchilik qushlar va sut 
emizuvchilar) o‘simlik urug‘larini bir joydan ikkinchi joyga olib boradi. Ba‘zi bir 
o‘simlik turlarining rivojlanishi va ko‘payishi hamda geografik tarqalishini 
hayvonlarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. 
Hayvonlar shuningdek, o‘simliklarning kasallanishiga, sonining kamayib 
ketishiga ham ta‘sir ko‘rsatadi. Hayvonot dunyosi tabiatda moddalarning 
almashinuvida ishtirok etish bilan birga, tabiat komponentlarining holatiga va 
taraqqiyotiga ta‘sir etadi, shuningdek jonli tabiatdagi muvozanatning dinamik 
sistemasini saqlab turadi. Hayvonlarning hayoti o‘simliklar hayoti bilan 
chambarchas bog‘langan bo‘lib, hayvonlar sonining o‘zgarishi bilan o‘simliklar 
miqdori ham o‘zgaradi. O‘simliklar hayotida bo‘ladigan o‘zgarishlar esa 
hayvonlarning yashashiga, rivojlanishiga va tarqalishiga ta‘sir etadi. 
Bundan ko‘rinadiki, hayvonlar tabiiy biogeotsenozlarda yoki ekosistemda 
juda katta rol o‘ynaydi. Hayvonlar inson hayotida katta ahamiyatga egadir. 
Hayvonlarning ko‘pchiligi inson uchun oziq manbai, xalq xo‘jaligi, ishlab 
chiqarish uchun texnikaviy xom ashyo hisoblanadi. Qishloq xo‘jalik hayvonlari, 
baliqlar, mo‘ynali hayvonlar, turli-tuman yovvoyi hayvonlar va boshqalar ana 
shular jumlasidandir. 
Yovvoyi hayvonlar xonakilashtirishning bitmas-tuganmas manbaidir. 
Hozirgi vaqtda mo‘ynali hayvonlar (sobol, norka, shimol tulkisi, tulki va 
boshqalar) xonakilashtirilmoqda, los, tuyaqush, qirg‘ovul, oq kaklik va boshqalar 
qo‘lga o‘rgatilmoqda. Afrika, Avstraliya va Janubiy Kaliforniyada tuyaqushg 
fermalari tahskil etilgan. O‘tgan asrning oxirlaridayoq, Kap viloyatining o‘zidagina 
xonakilashtirilgan tuyaqushlarning soni 200000 boshga yetgan edi. Yangi turlar 

---

180 
vujudga keltirish uchun uy hayvonlari bilan zotdor yovvoyi hayvonlar 
chatishtirilmoqda. Bu jihatdan los bilan antipola ayniqsa istiqbollidir. 
Hayvonlar (qushlar, kapalaklar, akvariumdagi baliqlar, ko‘pchilik sut 
emizuvchilar) ning estetik ahamiyati ham nihoyatda kattadir; ularsiz biz 
yashayotgan tabiat jonsizdek bo‘lib ko‘rinadi. Shuningdek, hayvonot dunyosi ilmiy 
tadqiqot ishlarining obyekti hamdir. Ularsiz eksperimentlar (tibbiyotda, bionikada) 
o‘tkazish amri maholdir. Hayvonlarning ma‘lum turlari ekinlar, inson va ba‘zi bir 
hayvonlar uchun zararli bo‘lsa, boshqa bir turlari insoniyat uchun koni foydadir. 
Shunday qilib, hayvonlar kishilar hayotida ham salbiy, ham ijobiy 
ahamiyatga egadir. Ammo hayvonlarning ayrim turlariga baho berayotganda ularni 
tabiat uchun mutlaqo foydali yoki mutlaq zararli deb bo‘lmaydi. Foydali 
hisoblangan tur sharoit, vaqt o‘zgarishi bilan zararli bo‘lib qolishi yoki zarali 
hayvon foydali bo‘lib qolishi mumkin. Masalan, dashtdagi ko‘pgina hasharotlar 
yangi yerlar o‘zlashtirilishi bilan ekinlar uchun zararkunandalarga aylanishi 
mumkin. Yoki chug‘urchiq yoz davrida juda ko‘p hasharotlarni iste‘mol qilib, 
foyda keltirsa, kuz oylarida mevali bog‘larga ziyon yetkazadi.
Hayvonlarning zararli yoki foydali tomonlarini aniqlash chog‘ida mahalliy 
sharoitlarni aniq o‘rganib chiqish hamda inson faoliyati va tabiat hayotida ularning 
ahmiyatini bilib olish kerak. Ammo shu vaqtga qadar ko‘pchilik hayvon turlarining 
ahamiyatiga ilmiy asosda to‘g‘ri baho berilmagan; kishilarning xo‘jalik faoliyatida 
hayvonlarning ahamiyatini o‘rganish naqadar katta ahamiyatga ega ekanligini 
quyidagi miollardan bilib olish mumkin. 
Avstraliyada qora (kakadu) to‘tiqushni qarag‘ay urug‘ini ko‘plab yeyishda 
va to‘kib yuborishda ayblab yaqin vaqtlargacha qirib yuborilayotgan edi. 
Keyinchalik juda aniq tekshirishlar va izlanishlar natijasida shu narsa aniqlandiki, 
bu to‘tiqush o‘zi uzib tushirgan urug‘ning ma‘lum qismini yeb, qolgani yan unib 
chiqar ekan. Shuningdek, to‘tiqush tushirgan qarag‘ay bujurini (to‘ng‘iz yong‘oq) 
kam mehnat sarflab terib olish mumkin ekan. 
Shundan keyingina qora to‘tiqushni foydali qush sifatida himoya qilishga 
kirishildi. Zaharli ilonlarni yaqin vaqtlargacha ko‘plab ushlanar va o‘ldirib 

---

181 
yuborilar edi. Masalan, Hindistonning Ratnagari rayonida qabul punktlariga yiliga 
o‘rtacha 225 ming dona, narxi oshirilgandan keyin esa 8 kun ichida 115 ming dona 
ilon o‘ligi topshirilgan. Rossiyada ham ilonlar beayov qirib yuborilgan va soni 
ancha kamayib ketgan. Ilonlarni qirib yuborish xalq xo‘jligiga katta zarar yetkazdi. 
Sudralib yuruvchi jonivor, shu jumladan, ilonlar qirib yuborilgan joylarda sichqon 
va boshqa kemiruvchi hayvonlar juda tez ko‘payib ketdi, natijada g‘alla hosili 
kamaydi, kishilar o‘rtasida o‘lat, tulyaremiya, yuqumli sariq kasali ko‘paydi.
Ilon zaharining tibbiyotdagi katta ahamiyatini va ilonlarning tabiatdagi 
ayrim zararli hayvonlarni qirishdagi rolini hisobga olib, ilonlar endilikda davlat 
nazorati ostida muhofaza qilinmoqda. 
Hozirgi vaqtda yirtqich hayvonlarni butunlay yo‘qolib ketishiga chek 
qo‘yilmoqda, aksincha ularning kamayib qolganlarini maxsusu joylarda 
ko‘paytirish choralari ko‘rilmoqda. Masalan, yer yuzasida bo‘rilarni mutloq yo‘q 
qilishga, shuningdek, hamma joyda qirg‘iylarni qirib yuborishga chek qo‘yildi. 
Baliq xo‘jaligidagi cho‘rtan baliqlarni qirib yuborish ham noto‘g‘ri ekanligi 
aniqlandi. 
Ko‘pchilik sut emizuvchilar, ayniqsa hasharotxo‘rlar va qo‘lqanotlilar 
hamda ayrim yirtqich hayvonlar o‘rmondagi zararkunanda hasharotlarni ko‘plab 
qiradi. Chunonchi, bo‘rsiq bir sutkada 500 ta gacha may qo‘ng‘izining lichinkasini 
yeydi. 
Shu bilan birga, sut emizuvchi hayvonlar ko‘payib ketsa, o‘rmonga salbiy 
ta‘sir ko‘rsatadi. Ular o‘simliklar (kedr, buk, dub, yong‘oq va boshqalar) ning 
urug‘larini, po‘stloqlarini yeydi. Ayniqsa, tuyoqli hayvonlar, kemiruvchilar yosh 
va mayday daraxtlarning tanasi, po‘stlog‘I, bargi, novdasi, kurtaklarini yeb 
yuboradi. 
Shunday qilib, har qanday hayvon turi inson uchun bevosita yoki bilvosita 
ahamiyatga ega bo‘lganligi uchun ularni asosiz qirib yuborishga chek qo‘yish 
kerak.
O‘zbekiston Respublikasi ―Qizil kitobi‖ ga kiritilgan hayvon turlariga 
mansub noyob yoki yo‘q bo‘lib ketish xavfida turgan hayvonlarni yo‘q qilib 

---

182 
yuborish, o‘lja qilish yoxud ularning tuxum, uvildiriq qo‘yadigan inlarini, 
boshpanalrini yo‘q qilish ilari, uyalari va boshqa yashirin joylarini buzish yoxud 
shunday hayvonlarning qirilib ketishiga, soni kamayib ketishiga yoki yashash 
muhiti buzilishiga sabab bo‘ladigan boshqa harakatlar sodir etish yoxud shunday 
hayvonlarni ovlash ruxsatnomasida ko‘rsatilgan shartlarni buzgan holda o‘lja qilish 
shu huquqbuzarliklarni sodir etish quroli bo‘lgan ashyolarni musodara qilib yoki 
musodara qilmay, fuqarolarga eng ka mish haqining ikkidan bir qismidan ikki 
baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa ikki baravaridan besh baravarigacha 
miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi. 
Xuddi shunday ma‘muriy jazo chorasi qo‘llanilgandan keyin harakat bir yil 
davomida takror sodir etilgan bo‘lsa, shu huquqbuzarliklarni sodir etish quroli 
bo‘lgan ashyolarni musodara qilib, fuqarolarga eng ka mish haqining ikki 
baravaridan besh baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa uch baravaridan yeti 
baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi (MJK ning 94-moddasi). 
O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksining 202-moddasida hayvonot yoki 
o‘simlik dunyosidan foydalanish tartibini buzganlik uchun jinoiy javobgarlik 
belgilangan.
Unga ko‘ra ovchilik, baliqchilik yoki hayvonot dunyosining boshqa turlarini 
ushlash qoidalarini buzish yoki noyob hayvonlarni tutishning belgilangan tartibi 
yoki shartlarini yoxud o‘simliklarning dori-darmon, oziq-ovqat va manzarali 
(dekorativ) turlaribni yig‘ish yoki tayyorlash, shuningdek, maxsusu tabiiy 
hududlardagi hayvonot va o‘simlik olamidan foydalanish tartibini buzish ancha 
miqdorda zarar yetkazishiga sabab bo‘lsa, eng kam oylik ish haqining ellik 
baravarigcha miqdorda jarima yoki ikki yilgacha axloq tuzatish ishlari yoxud olti 
oygacha qamoq bilan jazolanadi. O‘sha qilmishlar: 

Hayvonlar, parrandalar, baliq, hayvonot va o‘simlik dunyosining 
―Qizil kitobi‖ ga kiritilgan boshqa turlarini nobud qilish bilan; 

Ko‘p miqdorda zarar yetkazgan holda; 

Bir guruh shaxslar tomonidan oldindan til biriktirib sodir etilgan 
bo‘lsa, eng kam oylik ish haqining ellik baravaridan yetmish besh 

---

183 
baravarigcha miqdorda jarima yoki ikki yildan uch yilgacha axloq 
tuzatish ishlati yoxud mol-mulk musodara qilinib yoki qilinmay uch 
yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi. 

O‘sha qilmishlar; 

Xavfli retsidivist tomonidan; 

Shaxsning o‘z xizmat mavqeidan foydalanib; 

Yer, suv yoki havoda ishlatiladigan mexanizatsiyalashtirilgan 
vositalardan foydalanib; 

Portlash qurilmalari, zaharli kimyoviy moddalar yoki boshqa yalpi 
qirib yuboradigan yoki nobud qiladigan usullarni qo‘llagan holda; 

Uyushgan guruh tomonidan; 

Juda ko‘p miqdorda zarar yetkazgan holda sodir etilgan bo‘lsa, eng 
kam oylik ish haqining yetmish besh baravaridan yuz baravarigacha 
miqdorda jarima yoki mol-mulk musodara qilinib yoki musodara 
qilinmay uch yildan besh yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan 
jazolanadi.