D. A. Karimova, sh. X. Shomurotova, F. S. To’xtayev

Savol va topshiriqlar 
1. Atmosferaning kimyoviy tarkibini bilasizmi? 
2. Atmosferadagi oltingugurt birikmalari va ularning tirik organizmlarga ta‘sirini 
tushuntiring. 
3. Atmosferada qanday organik birikmalar borligini o‘rgandingiz? 
4. Atmosferani zaharlovchi toksik moddalar va ularning xavflilik darajalarini 
bilasizmi? 
5. Zaharli chiqindilar qanday tozalanadi? 

---

163 
MUSTAQIL O’QISH MAVZULARI 
Tabiatda moddalarning aylanma harakatida va inson hayotida 
o’simliklarning roli 
Tabiatda moddalarning aylanma harakatida o‘simliklar, xususan, yashil 
o‘simliklar tufayli fotosintez jarayoni vujudga keladi. Fotosintez Yerdagi 
hayotning asosiy energiya manbaidir. Chunki Yer sharining yashil o‘simliklari 
yiliga fotosintez jarayoni sababli 177 milliard tonna organik modda hosil qiladi. 
Ana shu organik moddaning 122 milliard tonnasini quruqlik o‘simliklari 
(shundan 70 milliard tonna o‘rmonlar), 55 milliard tonnasini esa okean o‘simliklari 
vujudga keltiradi. Fotosintez tufayli vujudga keladigan bir yillik kimyoviy 
energiya dunyoda ishlab turgan hamma elektr stansiyalar quvvatidan 100 marta 
ortiqdir. Quyosh Yerdagi energiya va tirik organizmlar uchun hayot manbaidir, 
organik moddalar hosil qilib, kislorod chiqaradigan o‘simliklar bu energiyani 
fotosintez jarayonida o‘zgartiradi. Quyoshdan kelgan energiyaning 30% i qaytadi, 
salkam 70% i atmosfera, suv havzalari va Yer yuzasida yutiladi, 0,05% i fotosintez 
mahsulotlarini hosil qilishda ishtirok etadi. Demak, sayyoramizda moddalarning 
aylanib yurishida o‘simliklarning roli juda muhim. O‘simlikar fotozintez qilmasa 
havodagi karbonat angidrid (CO
2
) miqdori ancha ko‘payib, kishilar va hayvonlar 
nobud bo‘lar edi.
Ayni vaqtda Yer shari iqlimi umuman isib ketgan, Arktika va Antarktida 
muzlari erib, Dunyo okeanining dathi ko‘tarilib, ko‘pgina quruqliklarni suv bosgan 
bo‘lur edi. 
Biroq atmosferadan, suv yuzasidan, tuproqdan kelayotgan o‘sha CO
2
gaznini 
o‘simliklar yutadi, fotosintez natijasida yashil o‘simliklar atrof-muhitga kislorod 
chiqarib turadi. 
Taxminiy ma‘lumotlarga qaraganda, yashil o‘simliklar har yili 180-250 
milliard tonna CO
2
ni yutib, qariyb 150-200 milliard tonna kislorod chiqaradi va 
170-180 milliard tonna suv bug‘latadi. 
Shunday qilib, fotosintez orqali Yer sharidagi suv 5,8 million yilda, 
atmosferadagi kislorod 5800 yilda, CO
2 
7 yilda bir marta yangilanib turadi. Demak, 

---

164 
agar o‘simliklarda fotosintez jarayoni bo‘lmaganda edi, u taqdirda kislorod, CO
2 
va 
boshqa moddalarning aylanib yurishi sodir bo‘lmasdan, balki atmosfera tarkibida 
CO
2
gazi ko‘payib ketgan bo‘lar edi. 
Yashil o‘simliklardagi dastlabki fotosintez jarayoni bundan milliard yil ilgari 
sodir bo‘lgan. Shu davr ichida ko‘p miqdorda organik moddalar sintezlangan 
bo‘lib, ularning bir qismi hozirga qadar neft, gaz, ko‘mir, yonuvchi slanes, torf va 
boshqa ko‘rinishdabizning davrimizgacha saqlanib qolgan.