D. A. Karimova, sh. X. Shomurotova, F. S. To’xtayev

Qattiq yutuvchilar yordamida adsorbsiya. 
Chiqindi gaz tarkibidagi zararli 
birikmalarning adsorbentlar tomonidan shimilishiga asoslangan. Adsorbentlar juda 
katta solishtirma yuzaga ega bo‘lgan donalashtirilgan qattiq materialdan iborat. 
Ko‘pincha bunday adsorbentlar sifatida aktivlangan ko‘mir silikagel va sintetik 
seliolitlar ishlatiladi. Bunday adsorbentlar sanoat miqyosida qo‘llanilishiga ko‘ra 
yuqori darajada shima oladigan adsorbsion faol, termik mustahkam, strukturasi va 
yuzasini o‘zgartirmasdan uzoq muddat ishlaydigan oson regeneratsiya qilinadigan 
bo‘ladi. Gazlar asosan, davriy holda ishlaydigan tokchali reaktorlarda 
adsorbsiyalanadi. Bu tokchalarga adsorbentlar joylashtirlib, reaktorning ustki 
qismidan 0,05-0,03 
s
m
tezlikda tozalanuvchi gaz oqimi beriladi. Ma‘lum vaqtdan 
so‘ng adsorbent to‘yinib, o‘z faolligini yo‘qotadi. Bu holda jarayon to‘xtatilib 
adsorbent qizdirish, o‘ta to‘yingan bug‘ berish, havo yoki inert gaz bilan puflash 
orqali regeneratsiya qilinadi. Adsorbsion usulning asosiy kamchiligi uning davriy 
jarayonda ishlashi hamda bu usulda qo‘llaniladigan adsorbentlarning 
qimmatligidir. Shuning uchun ham hozirgi vaqtda uzluksiz ravishda ishlaydigan 
adsorbsion usullar joriy etish ustida ko‘p ishlar qilinmoqda.
Gazlarni katalitik tozalash katalitik reaksiyalarga asoslangan bo‘lib, bunda 
gaz tarkibidagi barcha zararli birikmalar boshqa zararsiz birikmalarga almashtirib 
olinadi. Bu maqsadlarga asoslangan qattiq holatdagi geterogen katalizatorlar 
ishlatilib, tozalash yuqori darajada bajariladi.
Katalitik tozalash usulining o‘ziga xos kamchiligi shundan iboratki, tozalash 
vaqtida hosil bo‘ladigan yangi birikmalarni ajratib olish uchun qo‘shimcha 
tozalagich bosqichlar zarur, bu esa usulning iqtisodiy samaradorligini ma‘lum 
darajada pasaytiradi. Umuman yuqorida ko‘rib chiqilgan usullarning hammasi juda 

---

162 
katta mablag‘ talab etadi. Tozalash darajasi qancha yuqori bo‘lsa, usullarda 
qo‘llaniladigan jihozlar ham shunchalik ko‘p va murakkab bo‘ladi.
Masalan, nitrat kislota ishlab chiqarishda hosil bo‘ladigan azot oksidlarining 
miqdorini suvli adsorbsion 0,25 dan 0,05 % ga tushurish uchun yoki adsorbsiyani 
99,5 % ga oshirish uchun qo‘llanilayotgan absorberlarning balandligini ikki marta 
oshirish kerak. NO ning havoda bo‘lishi mumkin bo‘ladigan konsentratsiya esa, 
0,1 
3
m
g
, shuning uchun bu konsentratsiyaga tushurish uchun iloji boricha samarali 
usullardan foydalanish, ya‘ni azot oksidlarining konsentratsiyasini 0,0001 % ga 
tushuradigan katalitik usulni qo‘llash mumkin. Bu 0,001 hajm sanitariya 
me‘yorlari bo‘yicha yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan konsentratsiyadir. Lekin, 
katalitik tozalash usulining qo‘llanilishi ishlab chiqarilayotgan HNO
3
ning 
tannarxini 10-12% ga oshiradi. Yuqorida ko‘rib o‘tilgan usullar hamda ularning 
texnik iqtisodiy ko‘rsatkichlarini taqqoslash uchun gaz aralashmasidan H
2
S ajratib 
olish jarayonini ko‘rib chiqamiz. Shu zaharli H
2
S ni ajratib olish uchun absorbsion, 
adsorbsion va katalitik usullarni qo‘llab ko‘ramiz. Absorbsion usulda tozalovchilar 
sifatida etanolamin eritmalari, mishyakning sodali eritmasi, ishqoriy metallarning 
karbonatlari, ammiak, kalsiy gidroksid suspenziyasi va shunga o‘xshash reagentlar 
qo‘llaniladi. Barcha reagentlarni qo‘llaganda ham H
2
S shu eritmaga o‘tib qoladi. 
Hosil bo‘lgan shimuvchi eritma suv havzalarini zaharlamasligi uchun bu eritma 
regeneratsiya qilinadi. Barcha absorbsion tozalovchi minoralar past haroratda yoki 
yuqori bosim ostida ishlaydi.