D. R. Abdikarimova, G. M. Bekimbetova

2.2. MULK QIYMATINI BAHOLASH BOSQICHLARI
Hokimiyat organlari tizimini shakllantirishda, talablarni 
belgilashda, baholash jarayonini tashkil etish uchun shart-sharoitlar 
yaratishda, normativ-huquqiy aktivlar va ularning ijro organlari 
tomonidan amaliyotga joriy qilinishida va baholovchilarning 
faoliyatini nazorat qilishda ishtirok etadi.
Hokimiyat organlarining normativ-huquqiy aktivini baholash 
jarayonini qat’iy tartibga bog‘lanib qolishidan saqlash va 
real iqtisodiy hayotga imkon qadar yaqinlashtirish maqsadida 
baholovchilarning o‘zlari ushbu jarayonda faol ishtirok etishining 
maqsadga muvofiq ekanligi nazarda tutiladi.
Baholash natijalarining iste’molchilariga kelsak, ular buyurt-
machilar bo‘lishi shart emas. Baholash natijalarining har qanday 
ishtirokchisi uning iste’molchisi bo‘lishi mumkin. Shu bilan birga, 
hokimiyat organlari ham (davlat yoki munitsipal mulk egalari 
ham privatizatsiya qilingandan keyin xususiy mulk egasi rolida 
chiqishi mumkin). Baholashda buyurtmachi va iste’molchining 
ehtiyojlari bunday vaziyatlarda mutanosib kelmasligi ham 
mumkin. Agar obyektni baholash jarayoni uni soliqqa tortish 
maqsadida mustaqil baholovchilar tomonidan amalga oshirilsa, 
unda mustaqil baholash xizmatining iste’molchisi obyektni 
baholash bo‘yicha hisoboti bilan uning to‘g‘riligini nazorat 
qilish mazmuni bilan bog‘liq ma’lumotlardan foydalanuvchi 
soliq organlari hisoblanadi. Soliqqa tortiluvchi esa buyurtmachi 
vazifasida chiqadi va bu ikki tomonning qiziqishlari bir-biriga 
zid bo‘ladi. Baholash jarayoni natijalarining (narxning) aniqligi 
uchun baholovchi to‘liq javobgar bo‘ladi. Ammo buyurtmachi 
baholovchini baholanuvchi obyektni baholash bilan bog‘liq 
hujjatlarning to‘liqligiga va baholovchiga obyektdan bemalol 
foydalanish huquqini berishga mas’ul hisoblanadi.
Shu tariqa baholash jarayonini amalga oshiruvchilar bu borada 
umumiy qobiliyatga va huquqqa ega bo‘lgan, uning ustavi bilan 

---

49
tanish bo‘lgan individual tadbirkorlar, yuridik shaxslar bo‘lishi 
mumkin.
Baholash obyektlari jumlasiga quyidagilar kiradi:
– 
alohida moddiy obyektlar (ashyolar);
– 
shaxsning mol-mulkini tashkil etuvchi ashyolar majmuyi, shu 
jumladan muayyan turdagi (ko‘char yoki ko‘chmas) mol-mulk;
– 
mol-mulkka yoki mol-mulk tarkibidagi ayrim ashyolarga 
bo‘lgan mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlar;
– 
talab qilish huquqlari, majburiyatlar (qarzlar); ishlar, xizmatlar, 
axborot;
– 
intellektual mulk obyektlari va qonun hujjatlarida fuqarolik 
muomalasida bo‘lishi mumkinligi belgilangan boshqa fuqarolik 
huquqlari obyektlari.
Baholanadigan obyektlar orasida biznes (tashkilotlar, 
idoralar, kompaniyalar) salmoqli o‘rinni egallaydi. Biznesni 
baholashda obyekt sifatida foyda olishga yo‘naltirilgan va 
tashkilotning faoliyatiga asoslangan mulk kompleksi faoliyati 
namoyon bo‘ladi. Tashkilot fuqarolik huquqi obyekti hisoblanib, 
xo‘jalik oborotiga kiradi, xo‘jalik operatsiyalarida ishtirok etadi. 
Natijada uning qiymatini baholashga ehtiyoj paydo bo‘ladi. 
Tashkilotning mulkiy majmua tarkibiga uning maqsadlari yo‘lida 
xizmat qiladigan, xo‘jalik ishlarini yuritish uchun zarur bo‘lgan, 
foyda olishga xizmat qiladigan mulkning barcha turlari, shu 
bilan birga, ko‘chmas mulk (yer maydoni, bino, inshootlar), 
mashinalar, asbob-uskunalar, boshqa transport vositalari, 
inventarlar, xomashyo, mahsulot, mulkiy majburiyatlar, 
qimmatbaho qog‘ozlar, nomaterial aktivlar, intellektual xususiy 
mulk  obyektlari,  firmaning  nomi,  xizmat  belgilari,  patentlar, 
litsenziyalar, yangiliklar, tovar belgilari kiradi. Shuning uchun 
biznesni baholashda baholovchi tashkilotni uning xususiy 
kapitali qiymatini aniqlagan holda, umumiy tarzda va mulkiy 
majmuaning ayrim qismlarini (aktivlar va vazifalarni) alohida 
baholaydi.

---

50
Tashkilot baholash obyektining murakkab tizimi sifatida aniq 
baholanadigan chegaraga ega bo‘lishi lozim, chunki baholanayotgan 
biznes har xil tarkibiy qismlardan iborat bo‘ladi. Tashkilotning 
tarkibiga har xil bo‘limlarda va hududlarda joylashgan sexlar, 
uchastkalar, xo‘jalikni yuritish uchun zarur bo‘lgan ashyolar, maxsus 
bo‘limlar, idora tizimi, kommunikatsiya va aloqa vositalari kirishi 
mumkin. Tashkilot mavjudligining tashkiliy-huquqiy shakli ham 
muhim ahamiyat kasb etadi. Birlashmalar, xoldinglar, moliyaviy-
sanoat guruhlari baholash obyekti bo‘lishi mumkin. Bunday 
holatlarda bir biznes doirasida tarmoqdan ajralib chiqqan bir nechta 
kompaniyalar, bo‘limlar, filiallar birlashadi. Biznesni to‘g‘ri baholash 
uchun pul oqimini va ularning yo‘nalishini, shu bilan birga, har 
bir bo‘limning haq-huquqlarini nazorat qilish kerak. Obyektning 
tarkibida ijtimoiy-madaniy jabhalar bor-yo‘qligini, uning umummilliy 
qadriyatga ega ekanligini
 ham aniqlash lozim bo‘ladi.
Baholash jarayonini tashkil etish uning maqsadi, soni, hisobga 
olinishi lozim bo‘lgan omillarni jamlash bilan bog‘liq bo‘ladi. 
Baholovchi bozor narxini yoki undan farq qiluvchi qiymat shaklini 
hisoblab chiqadi. Baholash standartida baholash jarayoni subyektlari 
tayanishlari lozim bo‘lgan qiymatning (baho, narx) o‘nta shakli 
aniqlangan:
– 
bozor bahosi;
– 
obyekt qiymati bahosining bozor bilan cheklangan narxi;
– 
obyektning almashtirish bahosi;
– 
obyektning takror ishlab chiqarish bahosi;
– 
obyektning foydalanilayotgan vaqtdagi bahosi;
– 
investitsion baho;
– 
obyektni soliqqa tortish uchun belgilanadigan bahosi;
– 
likvidatsiya qilish (yo‘qotish) bahosi;
– 
chiqitga chiqarish bahosi;
– 
maxsus bahosi.
O‘zbekistonda   mulk qiymatini baholashning tashkiliy-huquqiy 
asoslari amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar va davlat mulkini 

---

51
bosqichma-bosqich  davlat  tasarrufidan  chiqarish  jarayonlarining 
chuqurlashuviga  muvofiq  tarzda  rivojlanmoqda.  Hozirgi  vaqtda 
bu asoslar qonun va qonunosti hujjatlari, mulk qiymatini baholash    
standartlarining milliy tizimi va boshqaruv organlarining boshqa 
tartibga soluvchi hujjatlari bilan namoyon etilgan.