D. V. Rasulova I. Xotam ov X. S. Asatullayev
Fanning m am lakat iqtisodiyotini yangilash va
Yüklə 19,43 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
1.4. Fanning m am lakat iqtisodiyotini yangilash va
modernizatsiya qilish va yangilashni izchil davom ettirishning davr talablariga xos va mos vazifalari Kichik biznesni jad al rivojlantirish har qanday mamlakat iqtiso- diyotining barqaror o ‘sishini ta’minlovchi asosiy bo‘g ‘in va amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlaming ustuvor y o ‘nalishi hisoblanadi. Respublikamizda ham kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni barqaror rivojlantirish va uni qo‘llab-quw atlash mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining asosiy ustuvor y o ‘nalishlaridan biri qilib belgilangan. Darhaqiqat, m am lakatim izda kichik biznesni davlat tomonidan doimiy q o ‘llab-quw atlanishi natijasida uning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 2000-yilda 31,0 foiz tashkil qilgan bo ‘lsa, bu ko‘rsatkich 2011- yilga kelib 54,0 foizga yetgan. Shu jumladan, jam i iqtisodiyotdagi band bo‘lganlar soniga nisbatan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning ulushi 2011-yilda 74,8 foizni tashkil etmoqda. 2012-yildagi yangi ish o ‘rinlarining 64 foizdan ortiq qismi ham aynan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasida yaratilish ko‘zda tutilmoqda. K o‘rinib turibdiki, kichik biznes makro iqtisodiy jihatdan mamlakat iqtisodiyotining barqaror rivojlanishini ta ’minlash, ijtimoiy jihatdan esa yangi ish o ‘rinlarini yaratish hisobiga aholi daromadlari va to ‘lov qobiliyatini oshirish imkoniyatini bermoqda. Shuningdek, kichik biznesni barqaror rivojlantirish, qo‘llab- quw atlashdagi davlatning oqilona iqtisodiy siyosati natijasida m am lakatim izda qulay makroiqtisodiy m uhit yaratildi. Jumladan, xususiy mulk va tadbirkorlik huquqini himoya qilish borasidagi qonunchilik mustahkamlandi, ro ‘yxatga olish, ixtiyoriy ravishda ro‘yxatdan chiqarish va tugatish, ayrim faoliyat turlari bo‘yicha 16 litsenziya va ruxsatnomalarni berish jarayonlari soddalashtirildi, davlatning kichik biznes faoliyatiga aralashuvi cheklandi, tadbirkorlik subyektlari topshiradigan hisobotlam ing barcha shakllari va muddatlari keskin qisqartirildi, soliq stavkalari unifikatsiya qilindi, moddiy-texnik resurslardan keng foydalanishga imkon beradigan bozor mexanizmi shakllandi. Amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar, birinchi navbatda soliq yukini kamaytirishga qaratilgan oqilona soliq siyosati natijasida, kichik biznes subyektlari uchun yagona soliq to io v i stavkasi 1996-yilda 38 foizdan 2012-yilda 5 foizga kamaytirilishi kichik biznes subyektlarining ishbilarmonlik faoliyati va moliyaviy barqarorligini ta’minlashga xizmat qilmoqda (1-rasm). Buning natijasida, kichik biznes subyektlarining investitsion faoliyati kengaymoqda va bo'shab qolgan pul m ablag‘larini birinchi navbatda ishlab chiqarishni texnologik yangilash va zamonaviy texnikani joriy etishga yo‘na!tirish imkoni paydo b o‘ldi. Shuningdek, kichik biznes subyektlariga O ‘zbekiston Respublikasi tijorat banklari tomonidan berilgan kreditlaming miqdori sezilarli darajada oshmoqda. Jumladan, 2001-yilda ushbu sohani rivojlantirish uchun banklar tomonidan ajratilgan kreditlar miqdori 171,5 mlrd so‘mni tashkil qilgan b o is a , ushbu ko ‘rsatkich 2 0 1 1-yilga kelib qariyb 26 barobarga oshdi va 4377 mlrd so‘mni tashkil qildi. 0 ‘sish tendensiyasining mavjudligi banklar tomonidan kichik biznesni kreditlash siyosati izchillik bilan davom ettirilayotganligidan dalolat beradi. Biroq, bugungi kunda jahon miqyosida raqobat va iste’molchilar talabining kuchayishi, tarmoqlar ishlab chiqarishidagi diversiflkatsiyalashuv va ixtisoslashuvning chuqurlashuvi jarayonlari ta’siri ostida kichik biznes faoliyatining o ‘zgarishi kuzatilmoqda. Bunday jarayon kichik biznesning iqtisodiy mohiyati va uning mamlakat iqtisodiyotida tutgan o ‘m iga nisbatan kengroq yondashuv zarurligini talab etmoqda. Jahon iqtisodiyoti rivojlanishining hozirgi bosqichi innovatsion jarayonlar uzluksizligini ta’minlash va k o ‘lamini oshirish bilan xarakterlanadi. Bunday sharoitda kichik biznes samaradorligi o ‘z faoliyatini fan yutuqlariga asoslangan ishlanmalar, sanoatda keng k o iam li ilm-fan sig ‘imi yuqori b o ig an mahsulotlar ishlab chiqarishni joriy qilish, shuningdek, ilmiy ixtiro natijalarini tijoratlashtirishga yo‘naltirganligi bilan belgilanadi. Ushbu omillar iqtisodiyotda kichik innovatsion biznes shakllanishiga asos b o iad i. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, jahon va mamlakat miqyosidagi raqobatning kuchayishi va jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida kichik innovatsion biznesni rivojlantirishning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlarini takomillashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Kichik innovatsion biznesni rivojlantirishning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlarini takomillashtirish, fikrimizcha, quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshirilishi lozim. Kichik innovatsion biznesni rivojlantirishning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlarini takomillashtirish y o ‘nalishlari quyidagilardan iborat: Birinchidan, kichik innovatsion biznesni institutsional q o ilab - quvvatlash. Ular quyidagilardan iborat: - mamlakatda industrial-innovatsion yo‘naltirilgan va m oslashuvchan ishlab chiqarishga ixtisoslashgan x o ‘jalik yuritishning yangi modelini shakllantirish; - innovatsion kodeks doirasida yagona huquqiy normalar tizimini yaratish, unda innovatsion faoliyatni tartibga soluvchi, ilm-fan sig‘imiga ega tadbirkorlik sohasida asosiy atam alami aniqlashtiruvchi, kichik innovatsion biznesni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash (respublika va hududiy darajada) choralari, shuningdek, intellektual mulkni himoya qilish bilan bog‘liq bir qator asosiy qonunlami aks ettirish; - kichik innovatsion biznesni paydo b o iish i va rivojlanishiga zamonaviy moliya-kredit mexanizmi bilan ko‘maklashayotgan tizim larga rag‘batlantirish mexanizmini yaratish, kichik innovatsion biznes faoliyatini moliyalashtirayotgan tijorat banklariga maxsus imtiyoz va pereferensiyalar tizimini o ‘rnatish; - kichik innovatsion biznes faoliyatini rag‘batlantirish uchun soliq imtiyozlari va soliqqa tortish umumiy darajasini pasaytirish yo‘li bilan ulam ing xo‘jalik yuritish sharoitini takomillashtirish, venchurli m oliyalashtirish tizimini kengaytirish, yirik kompaniyalar, tijorat 18 banklari, sug‘urta tashkilotlam ing kichik innovatsion biznes subyektlari bilan hamkorlik qilish qiziqishlarini oshirish; - kichik innovatsion biznesni bozorlar “muhit” va “sotish” o ‘rtasidagi munosabatni kengaytirish, bunda ulam ing qimmatli qog‘ozlar, birinchi navbatda, korporativ bozorda, m ehnat va resurslar bozorlarida, shuningdek, birjalar, sotuvlarda, yarm arkalar va auksionlarda faol qatnashishini ta’minlash; - davlat va kichik innovatsion biznes o ‘rtasida sheriklik aloqalarining turli shakllarini joriy qilish. Bu davlat va kichik innovatsion biznes o‘rtasida kooperatsiya aloqalarining turli shakllarini amalga oshirish, kichik texnologik firmalami rag‘batlantirish va moliyalash b o ‘yicha maxsus dasturlami ishlab chiqish, shuningdek, ilmiy-texnik mahsulotlar bo‘yicha davlat buyurtmalari tizimini kengaytirishni nazarda tutadi; - innovatsion-faol korxonalar uchun konsalting xizmatlari bozori infratuzilmasini shakllantirish, maslahat xizmatlarini ko‘rsatish bo ‘yicha bozor institutlarini rivojlantirish, professional innovatsion menejment tizimi, innovatsion loyihalami mustaqil ilmiy ekspertiza qilish standartini yaratishda davlat ishtirokini ta’minlash; - kichik innovatsion biznes vakillaridan tashkil topgan respublika va hududlarda uyushmalar, biznes markazlar, shuningdek, xalqaro tadbirkorlar uyushmalarini tashkil qilish; - innovatsion menejment bo ‘yicha maxsus kurslam i tashkil qilish va ushbu y o ‘nalish bo‘yicha mutaxassislar malakasini doimiy oshirib borish, shuningdek o ‘quv, ilmiy, uslubiy adabiyotlam i kengaytirish va innovatsion faoliyatni boshqarish masalalari bo‘yicha dasturlar yaratish. Shunday qilib, kichik innovatsion biznesni institutsional qoMlab- quvvatlash davlat tomonidan tartibga solish vositalari va barcha bozor mexanizmlaridan foydalanishga asoslangan chora-tadbirlar majmuasini o ‘zida aks ettirishi lozim. Xususan, kichik innovatsion biznes subyektlarini rag‘batlantirishga yondashuv kichik innovatsion biznesning erishgan natijalari, ular faoliyatining tashqi yoki ichki bozorga yo‘naltirilganligi, uning qaysi tarmoqqa mansubligi, miqdori va muddatlari bo‘yicha tabaqalashgan boMishi zarur. 19 Ikkinchidan, kichik sanoat korxonalami in n o v atio n klasterlar bilan hamkorligini rag‘batlantirish. Ushbu yo ‘nalish kichik innovatsion biznesni ilmiy-tadqiqot tashkilotlari, yirik sanoat korxonalari, moliyaviy tuzilmalar va hukum at organlari bilan klaster bo‘g ‘inlari doirasida kooperatsiya aloqalarini o ‘matishi hisoblanadi. Bu jarayonda ishtirok etayotgan subyektlar uchun o ‘zaro barqaror manfaatli aloqalarni shakllantirish, tashqi va ichki bozorlarda raqobat ustunliklariga erishish uchun asos boiad i. 0 ‘zbekistonda innovatsion klasterlami shakllantirish va ularga kichik innovatsion biznesni kirishi uchun shart-sharoit yaratish davlatning iqtisodiy siyosatining ustuvor yo‘nalishi hisoblanadi va u alohida kichik innovatsion korxonalami qoilab-quvvatlashga y o ‘naltirilishigina emas, balki turli hajmdagi va turdagi faoliyatni birlashtiruvchi “yuqori texnologiyalar” tizimini rivojlantirishni rag‘batlantirishga asoslanm og‘i lozim. Mamlakatda kichik innovatsion biznes subyektlari faoliyatini kengaytirish maqsadida quyidagi chora-tadbirlami ko ‘rish zarur: - innovatsion klasterlam i rivojlantirish bo‘yicha davlat maqsadli dasturlarini ishlab chiqish va am alga oshirish; - respublika va hududiy kichik biznesni rivojlantirish dasturlarini klaster loyihalarini amalga oshirish chora-tadbirlari bilan uyg‘unlashtirish; - kichik innovatsion biznesni qo‘llab-quvvatlash institutlari faoliyatini barcha darajada tarmoqlararo va ijrochi organlar bilan kelishilgan holda amalga oshirishni ta ’minlash. Shuningdek, kichik innovatsion biznesni innovatsion klasterlarga kirishini ta ’minlovchi tashkiliy va uslubiy tadbirlam i amalga oshirish, axborot ta ’minoti b o ‘yicha qo‘llab-quvvatlash, klasterlar doirasida faoliyat yuritayotgan hukumat boshqaruv organlari, ilmiy-tadqiqot tashkilotlari va yirik ishlab chiqarish korxonalari bilan hamkorlik masalalari bo‘yicha maslahat markazlarini shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Klasterlar doirasida kichik innovatsion biznesni moliyaviy qo‘llab- quvvatlash davlat va xususiy tarmoq sherikligi sharoitida amalga oshirish maqsadga muvofiq va bu jarayonlarga davlat va mahalliy budjet m ablag‘larinigina emas, balki venchur fondlar, yirik 2 0 kompaniyalar va tijorat banklar kreditlarini jalb qilish zarur. Shu bilan bir qatorda, innovatsion loyihalami amalga oshirish uchun moliyaviy resurslami samarali taqsimlash va jalb qilishga m as’ul bo‘lgan franchayzing kompaniyalami shakllantirish lozim. Shuningdek, innovatsion klaster subyektlari tomonidan olingan kreditlami kafolatlash tizimini joriy qilish, kredit kooperatsiyasi va sug‘urtasini rivojlantirish maqsadga muvofiq. Uchinchidan, kichik innovatsion biznes tashqi iqtisodiy faoliyati samaradorligini ta ’minlash. Shu jum ladan, raqobat barqarorligini ta’minlash, tashqi iqtisodiy faoliyat tizimida kichik korxonalar manfaatlarini himoya qilish va q o ‘llab-quvvatlash, ulam ing eksport salohiyatini oshirish va mamlakat eksport hajmida innovatsion mahsulotlar ulushini oshirish maqsadida, fikrimizcha, kichik korxonalar eksportni davlat tomonidan q o ‘llab-quvvatlash bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar ishlab chiqish lozim. Unda quyidagilarga asosiy e ’tibor qaratish maqsadga muvofiq: - tashqi bozorlarga chiqish uchun tadbirkorlami tayyorlash dasturini ishlab chiqish va amalga oshirish; - kichik innovatsion korxonalar uchun ular tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlami xalqaro standartlar bo‘yicha litsenziyalash, berilgan qarzlami davlat tomonidan kafolatlash sharti bilan eksport faoliyatini kreditlash, tashqi iqtisodiy faoliyat bilan bog‘liq siyosiy, tijorat, moliyaviy va boshqa xatarlami sug‘urta qilishni ta’minlash, eksporterlarga axborot-maslahat ko‘magini tashkil qilishda maxsus imtiyozlar tizimini taqdim etish; - innovatsion mahsulotlar yarmarkasi va ko‘rgazmalarini o ‘tkazish, reklamani tashkil qilish va xorijiy davlatlarda sheriklami topishda ko‘maklashish; - innovatsion-texnologik infratuzilmalami takomillashtirish; - xalqaro bozorlarda milliy mahsulotlar raqobatbardoshligini oshirish bo‘yicha shart-sharoitlar yaratish. Kichik innovatsion biznesni davlat tomonidan q o ila b - quvvatlashning ushbu yo ‘nalishi xo‘jalik yuritish subyektlari eksport salohiyatini oshirish va ulaming tashqi iqtisodiy faoliyati samaradorligini ta’minlash imkonini beradi. 21 Shunday qilib, davlat va bozor iqtisodiyotining innovatsion tarm og‘i faoliyatini kengaytirishga ko‘mak!ashishi, samarali milliy sanoat siyosatini olib borish, kichik ishlab chiqarish korxonalar innovatsion faolligini rag'batlantirish, bu birinchi navbatda jamiyatdagi innovatsion taraqqiyotga turtki b o ‘lmog‘i lozim. 22 |