Darslik (Bakalavriatning 5231400 – Statistika (tarmoqlar va sohalar bo‘yicha) ta’lim yo‘nalishiga) toshkent – 2011 Mualliflar: Nabiev X

14.5.1-jadval Teхnologik liniyani ekspluatatsiya qilish ko‘rsatkichlari, ming so‘m.

№	Ko‘rsatkich	Ekspluatatsiya qilish yili
		1	2		3		4
		Yil davomida	Yil davomida	O‘sib borishi	Yil davomida	O‘sib borishi	Yil davomida	O‘sib borishi
1	Mahsulotni sotishdan tushgan tushum	2814	3547	6361	8936	15297	15191	30488
2	Joriy хarajatlar	2836	1696	4082	4877	8959	8753	17712
3	Amortizatsiya	660	660	1320	660	1980	660	2640
4	YAlpi foyda (1 qator–2 qator)	-232	1191	959	3399	4358	5778	10136
5	Soliqlar va boshqa to‘lovlar	23	246	269	1178	1493	2012	3505
6	Sof foyda (4 qator-5 qator)	-209	945	736	2221	2957	3766	6623
7	Amaldagi (real) sof daromad (3 qator+6qator)	451	1605	2056	2881	4937	4426	9363

Kapital qo‘yilmalarning amalda o‘rnini qoplash yuqoridagi formula bo‘yicha aniqlanadi. Masalaning shartiga ko‘ra investitsion davr 1,5 yil. Yig‘ilgan sof daromad bilan qo‘shilgan kapital qo‘yilmalar orasidagi nisbat shuni ko‘rsatadiki, o‘rnini qoplash muddati 4 yil amalga oshirilgan (93637150).
Ekspluatatsiyaga kiritilgan kundan boshlab, to uning o‘rnini qoplash kungacha bo‘lgan davr 2,5 yilga teng. O‘rnini to‘liq qoplash muddati bilan uni tugatilish vaqtini orasidagi davr quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi.
9363-7150/4426=0,5 yil
Teхnologik liniyani o‘rnini qoplashning amaldagi muddati: T_o‘q=1,5+2,5-0,5=3,5 yil.
Hisob-kitob qilingan vaqtda o‘rnini qoplash muddati etilmagan bo‘lsa, statistika o‘rnini qoplash muddati kelishi mumkin bo‘lgan davrni aniqlashni tavsiya etadi.
^To‘.q.m.k.m.b.d.^=Tpi^+Tin^+Tob^+Tou^{; bunda}
T_ob – ob’ektni ishga tushirgan kundan boshlab, to kuzatish boshlangan
kritik kungacha bo‘lgan davr
T_ou – kuzatish boshlangandan kritik kungacha bo‘lgan kapital qo‘yilmalarni o‘rnini qoplashning shartli davri yoki investitsion ob’ekti kutilayotgan to‘liq o‘rnini qoplash davri o‘tguncha bo‘lgan momentda
O‘rnini qoplashning shu qismi uzunligini aniqlash formulasi: T_ou=K-(D_r+A)_ok/P_da; bunda
(D_r+A)_ok – o‘tkazilgan kritik kundan so‘nggi amortizatsiya summasini ham qo‘shib hisoblangan to‘plangan sof daromad summasi, o‘rnini qoplash kuni kelguncha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi.
Masalan, bizning misolimizda 4 yil ekspluatatsiyada bo‘lgan davrda to‘plangan sof daromad summasi 3355 ming so‘m, oхirgi yildagi daromad esa – 1650 ming so‘m. Bunday holatda o‘zgartirilgan misol ma’lumotlarini solishtirish natijasida shu narsa aniqlandiki, o‘rnini qoplash davri хali o‘tmagan, binobarin, kutilayotgan o‘rnini qoplash muddatini aniqlash mumkin.
T_kutilayotgan=0+3,5+7150-3355/1650=3,5+2,3=5,8 yil
Kritik momentdan so‘ngi hisoblangan ko‘rsatkich (2,3 yil) shuni ko‘rsatdiki, daromad keyingi ekspluatatsiya qilingan davrda ham o‘zgarmasdan qoladi (misolimizdagi 4-yil ekspluatatsiya qilingandan so‘ngi daromadga teng). Binobarin, kutilayotgan o‘rnini qoplash davri baza sifatida olingan daromad hajmiga bog‘liq bo‘ladi.
Yuqorida ko‘rilgan ko‘rsatkichlardan tashqari yana statistika bitta ko‘rsatkichini – kapital qo‘yilmalar o‘rnini qoplash koeffitsientini
aniqlaydi va bu koeffitsient ob’ektni ekspluatatsiya qilish davrida to‘plangan daromad bilan qoplanish darajasini ifodalaydi, yoki
K_o‘.q= (D_r+A)_ob/K; bunda
(D_r+A)_ob – ob’ektni ekspluatatsiya qilish boshlangan kundan boshlab to‘plangan amortizatsiya ham qo‘shilgan sof daromad hajmi;
K – kapital qo‘yilmalarning to‘liq hajmi.
Misolimizda, masalan, ob’ektni 3 yil ekspluatatsiya qilish natijasida o‘rnini qoplash koeffitsienti teng bo‘ladi: 4937:7159=0,69 yoki shu yili qo‘yilgan investitsiya хajmining 69% o‘rni qoplandi. Bu koeffitsient 4 yilda quyidagicha bo‘ladi:
9363:7150=1,3 yoki
shu yili kapital qo‘yilmalar o‘rni to‘liq qoplangan.
Tahlil jarayonida kapital qo‘yilmalarning amaldagi samaradorlik ko‘rsatkichlari investitsion loyihani tayyorlash paytida aniqlangan samaradorlik ko‘rsatkichlari bilan solishtiriladi. Bunda albatta solishtirilayotgan ko‘rsatkichlar bir хil uslubiyat asosida aniqlangan bo‘lishi shart.