Davlat xarid I

Nazorat uchun savollar:
1. 0 ‘zbekiston Respublikasida davlat xaridini tartibga soluvchi huquqiy-
m e’yoriy aktlam i sanab bering.
2. 0 ‘zbekistonda «Davlat xaridi to ‘g ‘risida» qonunni qabul qilishining
zarurati nimada?
3. 2010- yil 11- noyabrda O ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan
qabul qilingan «Davlat xaridlari tizimini muqobillashtirish va ularga
kichik biznes subyektlarini jalb qilishni kengaytirish to ‘g ‘risida»gi
PQ-1475 sonli qarori mohiyatini tushuntirib bering.
4. Yunsitral nima?
5. Yunsitral tomonidan «Tovarlar va xizmatlami sotib olish to ‘g ‘risida»
qonun nimani o'zida aks ettiradi va uning asl mohiyati nimada?
6. Xalqaro savdo tashkilotida davlat xaridi b o ‘yicha shartnomadan
ko'zlangan maqsad nima?

---

§ 3. Davlat xaridinini tashkil etish modellari
Davlat xaridini tashkil etish bo‘yicha rivojlangan va rivojla- 
nayotgan mamlakatlar tajribasini o'rganib, quyidagi 1-chizmadan 
uning turli modellari mavjud ekanligini ko'rish mumkin.
1-chiz/na. Davlat xaridini tashkil etish modellari.
Markazlashgan model —
bunda xarid uchun buyurtm alami 
joylashtirish maxsus tashkilot yoki ijroiy hukum atning yagona 
tarkibiy bo'linmasi - xaridni tashkil etuvchi tom onidan amalga 
oshiriladi.
M arkazlashgan m odel b archa tarm o q va b o 'lim la rd a n
tushadigan xarid arizalari jamlanadigan xarid markazini tashkil

---

etishni nazarda tutadi. Agar, markazlashish darajasi yuqori bo'lsa, 
barcha turdagi xaridga javobgar b o ‘lgan maxsus idora (yoki yirik 
kompaniyalarda xarid departamenti) shakllantiriladi.
Markazlashmagan (taqsimlangan) model
— bunda davlatning 
buyurtmachisi o ‘z ixtisosligi bo‘yicha xaridga buyurtmani alohida 
amalga oshiradi. Taqsimlangan modelda kompaniyaning har bir 
bo'limi (vazirlik, departament va h.k.) o‘z ehtiyojlari uchun xaridni 
mustaqil tarzda amalga oshiradi.
Shu maqsadda, uning tarkibida xaridni amalga oshiruvchi 
maxsus tuzilma, bo‘lim tashkil etilgan.
Ikkala m odelning ham yutuq va kam chiliklari mavjud: 
taqsimlangan model ancha egiluvchan, ammo ko‘p xarajat talab 
etadi.
0 ‘z navbatida, markazlashgan model yirik hajmdagi ulgurji 
xarid tufayli past baholami ta’minlaydi, ammo egiluvchan emas 
va har doim ham tovarlar hamda xizmatlaming arizada ko'rsatilgan 
xususiyatlarini o ‘zida aks ettirmasligi mumkin.
Qisman markazlashgan modelda
esa, xaridga buyurtm ani 
joylashtirish vakolati davlat buyurtm achisi va ixtisoslashgan 
tashkilot bilan hamkorlikda amalga oshiradi.
Har qanday mamlakatda ham, davlat xaridini tashkil etishning 
huquqiy asoslarini shakllantirish va uni doimiy tarzda takomil- 
lashtirib borish, davlat moliya tizimining muhim strategik vazifa- 
laridan hisoblanadi.
Davlat xaridini tashkil etish jarayoni, uning tashkiliy shakllarini 
aniqlab olishdan boshlanadi.
Xalqaro va milliy qonunchilikda o‘matilgan me’yorlar asosida 
xaridning qaysi shakli qo'llanilishi aniqlanadi va zaruriy-me’yoriy 
jarayonlar buyurtmachi tomonidan boshqarilib boriladi.
O'zbekiston Respublikasida davlat xaridini tashkil etish xalqaro 
va milliy qonunchilik asosida tartibga solinadi.
Davlat xaridi tizimini boshqarish bir-biri bilan uzviy bog‘langan 
to 'rtta elem entni o ‘z ichiga oladi (2-chizma). Bu elementlar 
kompleks tusga ega bo‘lib, har bir elementni muvofFaqiyatli amalga 
oshirish, davlat xaridini samarali bo'lishini ta ’minlovchi omil 
hisoblanadi.

---

Davlat xaridini rejalashtirish —
keyingi davr uchun byudjetni 
tuzish va qisman yoki to‘liq davlat mablag'lari hisobidan moliya- 
lashtiriladigan investitsiya dasturini tuzish jarayonida amalga 
oshiriladi. Bu jarayon o‘z ichiga:
— byudjet so£rovnomalarini shakllantirish va uni moliya organ- 
lariga taqdim etish;
— davlat byudjetini tasdiqlash va byudjet ajratmalari hajmini 
byudjet mablag‘lari oluvchilarga yetkazish;
— xarajatlar smetasini sotib olinadigan tovarlar va xizmatlar 
guruhlari buyicha ro‘yxatdan o ‘tkazishni qamrab oladi.
2-chizma. Davlat xaridini tashkiliy elementlari.
Bugungi kunda, 0 ‘zbekistonda davlat xaridini rejalashtirish 
amaliyotini o'rganadigan bo'lsak, davlat organlari va tashki- 
lotlarning tovarlar va xizmatlarga bo'lgan talabi haqida axborot 
oqimining «pastdan-yuqoriga» mexanizmining qonunchilikda 
k o 'z d a tu tlis h ig a q a ra m a sd a n , u sh b u e h tiy o jla rn i m o - 
liyalashtirish hajm larini aniqlash b ir to m o n la m a tartibda 
«yuqoridan-pastga» ko‘rinishda amalga oshirilishini guvohi 
bo‘lamiz.
Bu davlat organlari va tashkilotlarining ehtiyojlar ro'yxatidan 
«muhim bo'lm agan», «ortiqcha» va «asoslanmagan» xarajat

---

b o ‘lim larin i ch iqarib tashlash (qisqartirish) orqali am alga 
oshiriladi.
Bunday ko‘rinishdagi rejalashtirish mexanizmi asosida, byudjet 
mablag‘larini taqsimlovchilar ehtiyojlarini hamda unga yetarli 
miqdordagi moliyalashtirish hajmlarini aniqlashning m e’yoriy- 
xarajat usuli qo'llaniladi.
Byudjetni shakllantirishda asosiy mezon bo'lib, byudjetning 
eng yuqori imkoniyatlarini aniqlash, ya’ni tovar va xizmatlarga 
bo‘lgan aniq talabni inobatga olmasdan, xarajatlaming yuqori 
limitini belgilashdir. Boshqacha qilib aytganda, ajratiladigan 
moliyaviy mablag‘lar real ehtiyojlarga nisbatan yetarli miqdorda 
emas.
Shundan kelib, chiqadigan bo'lsak, moliya yil oxirida yuzaga 
keladigan profisit davlat organlarining moliyaviy ehtiyojlarini to'la 
qondirilganligini va ushbu resurslar ortiqchaligini bildirmaydi.
Davlat xaridini rejalashtirish mamlakat byudjetini tayyorlash 
jarayonida amalga oshiriladi (investitsion dasturni tayyorlash 
jarayoni bundan mustasno bo ‘lib, u Vazirlar Mahkamasining 
2003- yilning 12- sentabrida 395-sonli qaroriga asosan tayyor- 
lanadi). D avlat ehtiyojlari uchun sotib olinadigan tovar va 
xizm atlar, d av lat organlari va tashkilotlarining xarajatlar 
bo‘limlarida mos ravishda aks ettiriladi. Ushbu xarajatlar va ular 
uchun zaruriy moliyaviy manbalar choraklar bo‘yicha taqsim- 
langan holda rejalashtiriladi.
Byudjetni shakllantirish pastdan-yuqoriga, ya’ni tumandan 
respublika darajasiga byudjet so'rovnom alarini taqdim etish 
(tuzish) va un i umumlashtirish orqali birlamchi byudjet loyihasini 
tuzish bilan amalga oshiriladi.
Shundan so‘ng, byudjet loyihasini tuzishda chegaralovchi 
omillar qo'llaniladi. Eng asosiy chegaralovchi omil — kelgusi yil 
uchun davlatning iqtisodiyotga xarajatlarining makroiqtisodiy 
ko‘rsatkichlari va davlat byudjeti daromadlari ma’lumotlaming 
so‘ralgan xarajat moddalarini moliyaviy ta’minlash imkoniyatlari 
hisoblanadi (1-diagram m a). M a’lum ki, ushbu mezonlarning 
qo‘llanilishi, byudjet loyihasida xarajatlami qisqartirishga qaratilgan 
sezilarli tuzatish kiritishga olib keladi.

---

Bunday qisqartirish xarajatlarni m aqsadga muvofïqligini 
baholash orqali amalga oshiriladi:
— davlat byudjetining xarajatlar qismida u yoki bu moddalami 
saqlab qolish;
- u yoki bu xarajat moddalarini so‘ralgan hajmlarda moliya- 
lashtirish, hamda boshqa mezonlar.
l-diagramma. Davlat byudjetiga ta’sir etuvchi omillar1.
Xarajatlarni qisqartirish, birinchi navbatda, quyidagi yo'llar 
bilan amalga oshiriladi:
— o‘tgan yildan qolgan va to‘la tugallanmagan hamda kelgusi 
moliya yilida davlat ustuvor yo‘nalishlar dasturida bo'lm agan 
loyihalami moliyalashtirishdan voz kechish;
— h ar yil u ch u n tuziladigan d a v la t ustu v o r d astu rig a 
kirmaydigan yangi loyihalami moliyalashtirishdan voz kechish;
— xarajat moddalarining tarkibiga tegm agan holda, uning 
umumiy summasini qisqartirish.
10 проблемах управления государственными закупками в Респуб­
лике Узбекистан и направлениях совершенствования. Аналитическая 
записка. 1Ж Б Р . Ташкент — 2008.