Davlat xarid I

Ьо8Ьяап5Ь о^апкп o‘rtasida а]га^Ь ко'гаЛПяап; ikkinchidan -
davlatning и т ш ш у \a rajatlari И атёа 1оуаг1аг уа хшпа1:1аг эо11Ь 
о И в !^ у о 'п а к т ^ а п
(уа’т уИпкну 1о‘1оу1агш а]га1£ап
ИоМа) акв еШ
1
% а п . Цитсму 1о‘1оу1аг ^гапвГегИаг) - Ьи иш 
о1иусЫ1аг^а ШуаНаг уа 
х\гтайат
taklif etilm asdan, to ‘lanadigan 
mablag‘lardiг.
/-у'а^уа/'
АС^Ь ЬикитаНтпв хаодаАап Иатёа 1оуаг1аг уа
хшпаАагтвд (ЫШ хап(Н (1986- уН YaIMga швЬа1ап % da)
ЬагсЬа daгajadagi 
ЬикипЫ
1еЛега1
вЫайаг, о‘г-о‘аш
ЬоэЬчапкЬ о^аЫап
jami
37,8
24,5
13,3
и>уаг1аг уа 
х\гтаИат
здНЬ 
оНвЬ
20,5
8,7
11,8
1986- у1Иа federal Иикита1 хага]а11ап УаШ тгц* 24,5 
(отп\
1а5Кк11 
etganligiga qaramasdan, 
1оуаг1аг уа х1гта11аг бойЬ 
olishga 
sarflangan таЫаяЧаг Ыввав! YaIMпing 9 
Шг\
rniqdorini 1а8Ьк11 
etgan. Ви farq federal Ьикита! xarajatlarining кюЫк qismi Шуагкг 
уа х1гтаИаг яо1|Ь 
o]ishga 
загАагшЫ Ы1ап 
izohlanadi. Federal 
хага]а11агшпё 2/3 
qismini ahoИga 
уйтсйу 1о‘1оу1аг ЮЧавИ, вЫаИаг 
уа 
о‘г -о ‘г\т
boshqaгish ощапкгща subsidiyalaг ajratish 1а8Ыо1 
etadi. Federal Ьикита! уитсму и)‘1оу1ап, 
о ‘г
ю 1^а, уйтсму 
1а’ттсИ : уа ¡вЬ^гПк 
nafaqasini oladi.Tovarlar 
уа х1гта1:1аг 
xaгidming 
кайа 
qismi fedeгal 
ЬикипШ 
toшonidan 
а т а ^ а
oslliriladi 
уа шЫэи xarajatlarning у т к и1шЫ (YalMning 7 
& т )
ппк1оГаа 
е1Шуод1ап исЬип а т а ^ а oshiriladi. БМаИаг ЬикитаНап уа 
о‘г-
1 
С. Фишер и др. Экономика.
Перевод с английского. Москва. 
Дело лгд. 1995 г. Стр 514.

---

o‘zini boshqarish organlari tomonidan tovar va xizmatlar xaridi, 
aksincha, ta’lim, yo‘l qurilishi, shifoxonalar ta ’minotiga sarflanadi. 
Umuman, davlat sektori mamlakatda ishlab chiqarilgan mahsu- 
lotning qariyb 20 foizini xarid qiladi.
AQShning davlat xaridi sohasidagi faoliyatini um um iy 
muvofiqlashtirish — Federal xarid siyosati boshqarmasi (Office o f 
Federal procurement Policy) tomonidan amalga oshiriladi. Bu 
organ dastlab, Byudjetni boshqarish boshqarmasida maslahatchi 
organ sifatida 1974-yilda tashkil etilgan, 1988-yildan huku- 
m atning doimiy faoliyat yurituvchi org an i sifatida faoliyat 
yuritmoqda.
Federal xarid agentliklari tom onidan amalga oshiriladigan 
barcha xarid 1984- yilda ishlab chiqilgan davlat xaridini tartibga 
soluvchi qoidalar yig‘indisi (Federal A cquisition Regulation, 
FAR1) bilan tartibga solinadi. Unda xaridni tashkil etishning 
barcha bosqichlari — xaridni rejalashtirish, davlat xaridini amalga 
oshirishni boshqarish va uni tugallashgacha bo'lgan barcha 
bosqichlar o‘z aksini topgan.
FAR dan ko‘zlangan asosiy maqsad — davlat ehtiyoji uchun 
xaridni amalga oshiruvchi barcha federal agentliklar tomonidan 
yagona xarid siyosatini amalga oshirish va yagona xarid qoidalaridan 
foydalanishni ta ’minlashdan iborat. FAR ning missiyasi esa, 
xaridni amalga oshirishga bo‘lgan vaqt cheklanganligini inobatga 
olgan holda, davlat buyurtmachilarini eng optim al baho-sifat 
munosabatini ta ’minlagan holda tovarlar va xizmatlar bilan 
ta’minlashdan iborat.
FAR ga aso san A Q Shda dav lat x a rid ig a b u y u rtm an i 
joylashtirishda quyidagi jarayonlar amalga oshiriladi:
— ochiq savdolar;
— ikki bosqichli savdolar;
— muzokorlar olib borish;
— xaridni soddalashtirilgan tartibda amalga oshirish.
Boshqa m am lakatlar am aliyotida uchram aydigan sodda­
lashtirilgan tartibda amalga oshirish usuli shartnom a summasi 
katta bo‘lmaganda (100 ming AQSh dollari miqdorigacha) vayiliga 
5 mln AQSh dollaridan ortmaganda qo‘llaniladi. Bunda sun’iy

---

ravishda xarid hajmini pasaytirish (mayda qismlarga ajratish orqali) 
taqiqlanadi. Soddalashtirilgan usulga quyidagilar kiradi:
— baho kotirovkalari so‘rovnomasi;
— juda kichik hajmdagi (2500 dollargacha ) xaridni amalga 
oshirishda Korporativ xarid plastik kartlaridan foydalanish;
— xarid uchun buyurtma joylashtirish;
— turlari k o ‘p b o ‘lgan m ahsulotni doirniy sotib olishda 
namunaviy-me’yoriy shartnomalardan foydalanish (masalan — 
buyurtmachini avtoxo‘jaligi uchun ehtiyot qismlar sotib olish, 
yoki ofis uchun konselyariya tovarlarini sotib olish) va boshqalar.
AQShda davlat buyurtmasini shakllantirish va joylashtirish 
ikkita asosiy yo‘nalishda amalga oshiriladi:
— joriy faoliyatni ta ’minlash uchun (moddiy-texnik ta’minot);
— m a’lum davlat organ ini ish yo'nalishi bo'yicha xarid (awalo 
ilmiy tadqiqot ishlari, kapital quyilmalar).
AQSh xorijiy mamlakatlar orasida davlat xaridini axborot 
bilan ta ’m inlash sohasida eng boy tajribaga ega m am lakat 
hisoblanadi. AQShda davlat xaridini federal darajada tartibga solish 
bo'yicha dastlabki qonun 1972-yilda qabul qilingan. Ushbu 
qonunga muvofiq, davlat ehtiyojlari uchun xaridni amalga oshirish 
bo'yicha vakolat Moliya vazirlgi va Mudofaa vazirligiga berilgan.
Umuman, AQShda davlat xaridi tizimi markazlashtirilmagan 
tarzda tashkil etilgan.
Hozirgi paytda federal organlar ehtiyojlari uchun xarajatni 
amalga oshirish U m um iy Xizmatlar Boshqarmasi (UXB) — 
(General Services Adminstration) zimmasiga yuklatilgan. Vazirlik 
va idoralaming arizalariga asoslanib, UXB tender savdolarini tashkil 
etish orqali yirik hajmdagi ulguiji xaridni amalga oshiradi. Tovarlar 
UXBning yukxonalarida saqlanadi va buyurtmachilarga ulgurji 
baholar ustiga sezilarsiz ustama qo‘shish bilan (UXBning faoliyat 
xarajatlarini qoplash maqsadida qo‘shiladigan) qayta sotiladi. 
Buyurtmachilarga Umumiy xizmatlar Boshqarmasi tomonidan 
markazlashgan holda sotib olinadigan 4 min dan ortiq tovarlar 
xilma-xilligi taklif etiladi. Umumiy xizmatlar adminstratsiyasi 
tomonidan bajariladigan yana bir muhim vazifa bu - xarid etish 
jarayoni xarajatlarini pasaytirishdan iboratdir. Masalan, Umumiy

---

xizmatlar adminstratsiyasi tom onidan xarid uchun sarflangan 
xarajatlar umumiy xarajatlaming 2.07 foizini tashkil etgan bo‘lsa, 
bu ko‘rsatkich 2005-yilda 1.75 foizga qisqargan.
Milliy mudofaa ehtiyojlari uchun xarid M udofaa vazirligi — 
(Department o f Defense) tomonidan amalga oshiriladi. Ayrim 
ixtisoslashgan xarid turlari boshqa idoralar tom onidan ham amlga 
oshiriladi, masalan, Energitika sohasidagi tadqiqotlar va rivoj- 
lanish Agentligi — (Energy Research and D evelopm ent Agency), 
Kosmik tadqiqotlar va A eronavtika M illiy B oshqarm asi — 
(N ational Aeronautics and Space A dm instarion, NASA) va 
boshqalar.
Federal xarid bo‘yicha monitoringni amalga oshirish Xarid 
siyosati Federal Boshqarmasi — (Office of Federal Procurement 
Policy) zimmasiga yuklatilgan, xarid siyosati sohasida idoralararo 
muvofiqlashtirish esa, Federal xaridni tartibga soluvchi Kengash 
tomonidan amalga oshiriladi — (Federal Acquisition Regulatory 
Council).
AQShda davlat xaridini huquqiy asosini: Federal ehtiyojlar 
uchun xaridni amalga oshirish tartibi (F ed eral A cquisition 
Regulations, FAR) va Mudofaa ehtiyojlari uchun xaridni amalga 
oshirish tartibi — qo‘shimchalar (Defense Federal Acquisition 
Regulations — Supplement, DFARS) kabi hujjatlar tashkil etadi.
Ushbu huijatlar xarid jarayoni tamoyil va bosqichlarini juda 
ham detallashgan tarzda ifodalaydi va butun federal xaridning 
tizimini tartibga soladi.
Xarid sohasiga tegishli b o ‘lgan barcha qonunchilikni ikki 
kategoriyaga ajratish mumkin.
Birinchi kategoriya — umumfederal qonunchilik. Mazkur 
qonunlar davlat xaridini tashkil etish jarayonini tartibga soladi, 
federal darajadagi ijroiy organlar vakolatiga tegishli bo ‘lgan 
xaridning ayrim turlarini am alga oshirish b o 'y ic h a yuridik 
m e’yorlami belgilaydi.
Ikkinchi kategoriya -shartnom alar shakli va ulam i amalga 
oshirish bo‘yicha maxsus qonunchilik bo‘lib, u xarid jarayonlarini 
axborot bilan ta’minlash va uning natijasini tahlilini amalga 
oshirishni tartibga soladi.

---

AQShda davlat xaridini tashkil etish, davlatning funksiya va 
vazifalariga amerikacha yondoshuvdan kelib chiqib, uchta asosiy 
tamoyilga asoslanadi:
— haqqoniylik asosida, ya’ni davlat buyurtmalari bo'yicha 
savdoda ishtirok etayotgan pudratchilar uchun bir xil raqobat 
muhitini shakllantirish;
— ochiqlik asosida va davlat buyurtmalari da korrupsiyaga 
qarshi kurashish;
— tejamkorlik va samaralilik asosida, ya’ni tovar va xizmatlarni 
talab etilgan sifatda va arzon baholarda, xarid etish xarajatlarini 
minimallashtirishni ta’minlash.