Davlatiy moliya
Moliyaviy siyosatning tarkibiy
Yüklə 8,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2. Moliyaviy siyosatning tarkibiy
qismlari (yo’nalishlari) Moliyaviy siyosatning tarkibiy qismlari (yo’nalishlari) quyidagilardan iborat: – byudjet siyosati; – soliq siyosati; – pul siyosati; – kredit siyosati; – baho siyosati; – investitsion siyosat; – ijtimoiy moliyaviy siyosat; – boj siyosati. Moliyaviy siyosat davlatning iqtisodiy va ijtimoiy siyosatini amalga oshirishning vositasi bo’lib hisoblanadi va shu ma’noda yordamchi rolni o’ynaydi. Bir vaqtning o’zida davlat siyosatining boshqa – milliy, geosiyosat, harbiy – yo’nalishlari ham mavjudligini esdan chiqarmaslik kerak. Ana shu barcha besh yo’nalishning (iqtisodiy, ijtimoiy, milliy, geosiyosat, harbiy) yig’indisi (majmui) davlat siyosatini amalga oshirishning muhim vositasi sifatida xizmat qiladigan moliyaviy siyosatning mazmunini aniqlab beradi. Moliyaviy siyosat moliyaviy boshqaruvning tarkibiy qismi sifatida boshqaruvning oliy organlariga tegishlidir. Mamlakatning subyektlari darajasida moliyaviy siyosat borasida qarorlarning qabul qilinish imkoniyatlari cheklangan va mahalliy hokimiyat organlarining funksiyalari unchalik katta emas. Ularning bu funksiyalari o’z byudjetlarini shakllantirish va ishlatish hamda mahalliy soliqlarni qabul qilish va ularning mablag’-larini ishlatish masalalari bilan cheklanadi. Moliyaviy siyosatning yo’nalishi sifatida davlatning byudjet siyosati, eng avvalo, har bir mamlakatning Konsti-tutsiyasi, qonunchiligi va byudjet jarayonida hokimiyat organlari barcha bo’g’inlarining funksiyalarini belgilovchi boshqa qonunlar majmuiga muvofiq ishlab chiqiladi. O‘zining hajmi va 80 muhimligi jihatidan eng katta ish bo’lishiga qaramasdan byudjet siyosatini faqat byudjet jarayoniga tegishli deb hisoblash noto’g’ri. Qonun byudjet jarayonida hokimiyatning qonunchilik va ijroiya organlari funksiyalarini, mamlakat subyektlari funksiyalarini, byudjet jarayoni subyektlarining huquq va majburiyatlarini va h.k.larni aniq belgilashi kerak. Biroq byudjet siyosati faqat shu masalalar bilan cheklanib qolmaydi. Byudjet siyosati byudjetda to’planadigan YaIM hissasini aniqlash, shu sohada mamlakat yuqori va quyi organlarining o’zaro munosabatlarini belgilash, byudjet xarajatlar qismining tarkibiy tuzilishini aniqlash, turli darajadagi byudjet-lar o’rtasida xarajatlarni taqsimlash, davlat qarzini boshqarish, byudjet defitsitini qoplash yo’llarini aniqlash va hokazolar ham byudjet siyosatining vazifalariga kiradi. Ma’rifiy davlatlarda byudjet qonun tarzida tasdiqlanadigan hujjat hisoblanadi. Unda davlatning o’z funksiyalarini bajarish maqsadida davlat qo’lida to’plangan pul mablag’larining harakati o’z ifodasini topadi. Davlat siyosati aniqlab beradigan maqsadlarga erishish uchun pul resurslarini yo’naltirish byudjet siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan hisoblanadi. Agar maqsadga erishish milliy iqtisodiyot ta’minlaydigan mablag’lardan ko’p mablag’ talab etsa, davlat qo’shimcha daromadlarni shakllantirishning quyidagi favquloddagi usullarini qo’llashga majbur bo’ladi: ichki va tashqi kreditlar, milliy boylikni sotish, boylik va mol-mulkni ijaraga berish va kontsessiyalar. Byudjetning daromadlar qismini to’ldirishning favquloddagi choralari iqtisodiy mustaqillikning yo’qolishiga olib kelishi mumkin. Buni hisobga olgan holda hokimiyatning qonunchilik organlari qarz olishning chegarasini oldindan belgilaydi. Soliq siyosati moliyaviy siyosatning eng muhim yo’na-lishlaridan biri hisoblanadi. Bir necha asr mobaynida zamonaviy moliya fani soliqlarga nisbatan munosabatini aniq belgilash imkoniga ega bo’lgan. Bu munosabatlar quyidagilardan tashkil topadi: – davlat muayyan miqdordagi moliyaviy resurslarga ega bo’lmasdan to’laqonli faoliyat ko’rsatishi mumkin emas; – mablag’larni soliq yordamida undirish qat’iy o’sish tendentsiyasiga ega; – soliq yuklamasining oqilona chegarasidan o’tilganidan so’ng tabiiy takror ishlab chiqarish jarayoni buziladi, ya’ni iqtisodiyotning o’z-o’zidan buzilishi (emirilishi) sodir bo’ladi; – inqiroz davrida soliqlar stavkalari mumkin qadar minimal darajada o’rnatilmog’i lozim. Buning natijasida mamlakatning iqtisodiy mexanizmi ichki investitsion salohiyatni safarbar etish hisobidan tiklanish imkoniga ega bo’ladi; – soliq yuklamasining keskin oshib ketishi kapitalning chetga chiqib ketishiga olib kelishi mumkin; 81 – soliq imtiyozlari shaffof bo’lishi va barcha takror ishlab chiqarish subyektlari uchun bir xil darajada bo’lishi kerak; – iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish kerak, albatta. Biroq, summar o’lchovlarda sof daromadning 30%dan ortiq qismining soliq sifatida olib qo’yilishi mamlakat iqtisodiy o’sishini to’xtatib qo’yishi mumkin; – soliq tizimi konfiskatsion xarakterga ega bo’lmasligi lozim. Faqatgina individual daromadlarning o’sishida ifo-dalangan milliy boylikning o’sishi soliqqa tortiladigan bazaning barqaror o’sishini ta’minlashi mumkin; – qonunlar va qoidalarning barqarorligini davlat kafolatlagan iqtisodiy tizimda soliqlarning miqdori barqaror o’sish tendentsiyasiga ega bo’ladi. Barqarorlik kafolati sifatida davlat o’zining majburiyatlarini buzishni boshladimi, kapital xufyona iqtisodiyotga yoki xorijga o’tishni boshlab, byudjetning daromadlar bazasini qisqartiraveradi; – soliq tizimi oddiy, ochiq va samarali bo’lmog’i lozim. Soliqlar sonini, soliqqa tortish obyektlarini ko’paytirish, ko’p bosqichli soliqlarni joriy etish soliqlarni undirish bo’yicha xarajatlarning ortishiga, boqimanda va jarima-larning o’sishiga va pirovardida, mulkni qamoqqa olish, soliq to’lovchini kasod deb e’lon qilish va h.k. yo’llar orqali iqtisodiyotning emirilishiga olib keladi; – soliqqa tortish egri (bilvosita) tizimining ustuvorligi byudjet daromadlarini shakllantirish nuqtai-nazaridan qulay hisoblanadi. Lekin bu narsa, oxir oqibatda, mamlakat aholisi asosiy qismining qashshoqlanishiga olib keladi. Chunki bunday soliqlarning yuki tovarlar va xizmatlarning yakuniy (oxirgi) iste’molchisi zimmasiga, ya’ni yashash minimumi darajasida yoki ijtimoiy tirikchilik darajasida daromadga ega bo’lgan aholining 80-90% qismiga yuklanadi. Bu paradoks daromadlarning turli darajalarida iste’-molning nisbatan bir xil darajasiga asoslangan; – egri (bilvosita) soliqlar tizimining xavfliligi shundaki, bu tizimda aholining asosiy qismidan jamg’ar-malar olib qo’yiladi va bu, o’z navbatida, kredit tizimi va ikkilamchi moliyaviy bozor tizimining asoslarini buzadi. Egri (bilvosita) soliqlardan voz kechgan AQSh tajribasi bunga yaqqol tasdiqdir; – egri (bilvosita) soliqlarni sog’liq uchun zararli bo’lgan tovarlar, zebu- ziynat buyumlari, ayrim hollarda import qilinadigan tovarlar va xizmatlar va boshqa bir qancha o’ziga xos bo’lgan maxsus holatlarga nisbatan joriy etish zarur; – daromad va mol-mulkdan olinadigan soliqlar soliq bazasining asosiysi bo’lib hisoblanishi (xizmat qilishi) kerak. Ularni proportsional soliqqa tortish prinsiplariga asosan tashkil etish maqsadga muvofiq. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishbilarmonlar shaxsiy tashabbus ko’rsatmasa va jamiyatning ko’pchilik a’zolari samarali mehnat qilmasa, iqtisodiyotni talab darajasida rivojlantirishni ta’minlash qiyin. Soliqlar bozor iqtisodiyotida 82 mehnatning asosiy rag’batlantirilishini (motivatsiya qilinishini) olib qo’yadi, ya’ni mehnat daromad keltirishi lozim. Bu holda mamlakat iqtisodiyotiga soliq siyosatining ta’siri bevosita namoyon bo’ladi, ya’ni soliq stavkalarining yuqori darajada belgilanishi takror ishlab chiqarish jarayonining investitsion imkoniyatlarini qisqar-tiradi (toraytiradi), jamiyatda iste’mol darajasi pasayadi va bu narsa, o’z navbatida, ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohalari o’sish bazalarining pasayishiga olib keladi. Moliyaviy siyosatning yo’nalishlaridan yana biri pul siyosatidir. Agar muomaladagi pul miqdori tovarlar massasi miqdoriga (pulning aylanish tezligini hisobga olgan holda) mos kelmasa, pul massasining etmagan qismi qog’oz pullar (pullarning surrogati) hisobidan yoki xorijiy valyuta hisobidan to’ldiriladi. Va, aksincha, agar pul massasi unga bo’lgan talabdan ortiq bo’lsa, yo pul massasining mamlakatdan chetga chiqishi (oqishi) yoki milliy valyutaning qadrsizlanishi sodir bo’ladi. Tabiiy ravishda, bu variantlarning barchasi mamla-katning qonunchiligiga ham bevosita bog’liq, ya’ni mamlakatda xorijiy valyutaning muomalada bo’lishiga ruxsat berila-dimi yoki yo’qmi, milliy valyuta konvertatsiya qilinadimi yoki yo’qmi? va h.k. Mamlakat ichida o’z milliy puli bilan parallel ravishda xorijiy valyutaning muomalada bo’lishi qator salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Bunda, eng avvalo, oldi-sotti operatsiyalarining muayyan qismi xorijiy vayutada amalga oshiriladi, buning oqibatida muomalada milliy valyutaning hissasi haqidagi tasavvur butunlay buzilib ketadi. Shunga bog’liq ravishda pul massasi, iqtisodiy ahvol haqidagi raqamlar ham obyektiv borliqni buzib ko’rsatadi va h.k. Tovarlar massasi cheklanganda pul emissiyasi boshqa mamlakatlarning pul birligiga nisbatan milliy pul birligining qadrsizlanishiga olib keladi. Emissiya siyosati va milliy valyutaning barqarorligi pul siyosatining yo’nalishlaridir. Emission siyosat muomala uchun zarur bo’lgan pulning miqdorini aniqlashdan tashqari yana boshqa bir yo’nalishga ega. Bu yo’nalish byudjet daromadlarini ko’paytirishdir. Ana shu yo’nalish alohida ehtiyotkorlikni talab etadi. Chunki ma’lum bir miqdoriy chegaradan o’tilganidan so’ng pul tizimi inflyatsiyaga moyil (ta’sirchan) bo’lib qoladi, ya’ni byudjet daromadlarining real qadrsizlanishi sodir bo’lishi mumkin. Agar qandaydir bir sabablarga ko’ra davlat o’z pul tizimini tartibga solishga qodir bo’lmasa, mamlakatning iqtisodiy xavfsiz- ligiga putur etadi. Chunki bunday sharoitda mamlakatning milliy valyutasi boshqa kuchli valyutalarning ekspansiyasiga qarshi tura olmaydi va milliy boylikdan mahrum bo’lib qolish mumkin (o’zaro hisobga olishlar, aktsiyalarni sotib olish va h.k.lar orqali). 83 Kredit siyosati ham moliyaviy siyosatning yo’nalishi bo’lib, u mamlakat krediti tizimi orqali amalga oshiriladi. Kredit tizimi ssuda kapitalining faoliyat ko’rsatishini ta’minlaydi. O‘z navbatida, ssuda kapitali takror ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirishning muhim sharti hisoblanib, aylanma mablag’larni to’ldirish va investi-tsiyalar uchun mablag’larning qarzga olinishini ta’minlaydi. Iqtisodiyotning kredit sektori o’rtacha foyda normasini tenglashtirish uchun ham xizmat qiladi. Foiz stavkasining darajasi jamiyatdagi iqtisodiy faollikka salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. U asossiz darajada yuqori bo’lsa, quyidagi salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin: – kreditlarning qaytarilmasligi; – ishlab chiqarish sohasi va xizmatlar sohasida mahsu-lotlar narxining o’sishi; – qarzga oluvchilar rentabellik darajasining pasayishi va buning oqibatida soliqqa tortiladigan bazaning qisqarishi; – ishlab chiqarish hajmining qisqarishi; – takror ishlab chiqarish jarayoni subyektlari daromad-larining pasayishi natijasida ichki iste’mol bozorining torayishi. Aksincha, kreditning arzonlashuvi ishlab chiqarishning sog’lomlashuviga, tovarlar massasining ortishiga, tovarlar va xizmatlar bahosining pasayishiga va ana shularning natijasida esa, takror ishlab chiqarish jarayoni subyektlari daromadlarining oshishiga, soliqqa tortish bazasining kengayishiga va pirovard natijada byudjet daromadlarining ko’payishiga olib keladi. Moliyaviy siyosatning yo’nalishi sifatida davlatning baho siyosati monopol tovar va xizmatlar bahosi va tarifining tartibga solinishi orqali ifodalanadi. O‘zbekiston Respublikasida ayni davrda erosti boyliklari, suv havzalari, temir yo’llar, elektr uzatish tarmoqlari, neft va gaz quvurlari davlatning monopol egaligidadir. Bu tarmoqlar tovarlari va xizmatlari bahosining o’sishi milliy xo’jalik boshqa barcha tarmoq va sohalarida baho-larning o’sishiga olib keladi. Bu yerda bog’lanish shunchalik ayonki, hech qanday izohga hojat yo’q. Shuning uchun ham baho siyosati iqtisodiyotni tartibga solishning muhim omili bo’lib hisoblanadi. Investitsiya siyosati moliyaviy siyosatning muhim yo’nalishlaridan biri bo’lib, u eng avvalo, mamlakat iqtiso-diyotining real sektoriga o’z va xorijiy investitsiyalarni jalb qilish uchun sharoitlarni yaratish bo’yicha ishlab chiqilgan va iqtisodiyotga joriy qilinadigan tadbirlar kompleksidan iborat. Bu siyosat davlat boshqaruvi va xo’jalik yurituvchi subyektlar moliyasini boshqarishning turli darajalarida amalga oshiriladi. Investitsion siyosatning asosiy vazifasi mamlakat iqtisodiyotiga investorlar tomonidan moliyaviy resurslarni kiritish, mamlakatdan kapitalning xorijga chiqib ketmasligi va, aksincha, mamlakatga 84 xorijiy kapitallar oqimining kirib kelishi uchun sharoitlarni yaratish orqali ifodalanadi. Ijtimoiy moliyaviy siyosat Konstitutsiyaga muvofiq mamlakat aholisining huquqlarini moliyaviy jihatdan ta’minlash bilan bog’liq. Hozirgi paytda bu siyosat, o’z navbatida, pensiya siyosati, immigratsion siyosat, aholi ayrim ijtimoiy guruhlariga moliyaviy yordam ko’rsatish siyosati va boshqa siyosatlarni o’z ichiga oladi. Boj siyosatini moliyaviy siyosatning yo’nalishi sifatida qarash bilan birgalikda uni soliq va baho siyosatlarining ham bir qismi sifatida e’tiborga olish kerak. Chunki soliqlar va bojlar (boj yig’imlari) tovar va xizmatlarning bahosiga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Bir vaqtning o’zida boj siyosati mamlakat iqtisodiyotiga ta’sir ko’rsatishning o’ziga xos bo’lgan usuliga ham egadir. Usulning o’ziga xosligi shundaki, bu siyosat bir tomondan, mamlakat ichki bozoriga import qilinayotgan tovarlar va xizmatlarni kengaytirishi yoki cheklashi, ikkinchi tomondan esa, mamla-katdan tovarlar va xizmatlar eksportini rag’batlantirishi yoki unga to’sqinlik qilishi mumkin. Masalan, mamlakatda o’xshashi bo’lmagan texnologik asbob-uskunani import qilishga yuqori stavkali boj yig’imi o’rnatilsa, bu narsa mamla-katdagi ishlab chiqaruvchilarning investitsion imkoniyat-larini kamaytiradi, ichki ishlab chiqarishning o’sish sur’atlarini pasaytiradi, import qilinadigan mahsulot-larning salmog’ini oshiradi. Har qanday mamlakatning boj siyosati bumerang harakatiga egadir. Chunki boj undirishning cheklovchi yoki rag’batlantiruvchi stavkalarining joriy etilishi ko’p hollarda amaliyotda xuddi shunday javob choralarining qo’llanilishiga olib keladi. Boj siyosati yo’nalishining tanlanishi mamlakatning iqtisodiy ahvoliga mos kelishi kerak. Masalan, bugun mamlakatimiz oziq-ovqat va kundalik ehtiyoj tovarlarining qaysidir bir turlarini import qilishga majbur bo’lsak, bu holat boj stavkalarida o’z aksini topmog’i lozim. Ammo boj stavkalari rag’batlan-tiruvchi bo’lsa, u holda mamlakatdagi tovar ishlab chiqaruvchilar xorijiy tovarlar bilan raqobat qila olmay qoladi. Umuman olganda, aksariyat hollarda mamlakatning boj siyosati bojxona bojlari va to’lovlarini oshirishga yo’naltirilgan byudjet siyosatiga bog’liq bo’ladi. Xullas, moliyaviy siyosat va uning tarkibiy qismlari (yo’nalishlari) ilmiy jihatdan asoslangan, ma’lum bir maqsadlarga erishishga yo’naltirilgan, muvofiqlashtirilgan, takror ishlab chiqarish subyektlarining manfaatlariga zid bo’lmaydigan bo’lishi kerak. Uning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi davlat ichki va tashqi qarzlarining kamayishiga, davlatning oltin-valyuta zaxiralarining ortishiga, inflyatsiyani jilovlashga, byudjet defitsitining kamayishiga, YaIM 85 hajmining ko’payishiga, mamlakatimizda ishlab chiqarila-yotgan mahsulotlar raqobatbardoshligining kuchayishiga olib kelmog’i lozim. Yüklə 8,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|