Davlatiy moliya

4.
 
Byudjetlararo munosabatlarning jahon tajribalari 
Aksariyat yetakchi tadqiqotchilarning fikricha, soliq vakolatlarining huku-
matning turli bo‘g‘inlari o‘rtasida taqsimlanishi byudjetlararo munosabatlarni 
tashkil etishda muhim o‘rin egallaydi. Shuni ta’kidlash joizki, daromadlarning 
davlat hokimiyatining turli bo‘g‘inlari o‘rtasida taqsimlanishi xarajat vakolatlarini 
nomarkazlashtirish tamoyilidan kelib chiqadi hamda mos ravishda, hududiy va 
mahalliy hukumat organlarining funksiyalarini (ma’muriy-hududiy birliklar aholisiga 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri davlat xizmatlarini ko‘rsatishni) kengaytirish orqali amalga 
oshiriladi. Bunda hukumatning turli bo‘g‘inlari o‘rtasida soliqli daromadlarning 
ma’lum turlarini to‘liq biriktirib qo‘yish bilan muammo hal etilmaydi. Aksariyat 
hollarda, soliqli daromadlarni va soliq vakolatlarini biriktirishning turli sxemalari 
mavjudligi va uni tadbiq etish muammoning yechimi bo‘lishi mumkin. 
Soliq vakolatlarini hukumatning markaziy va mahalliy organlari o‘rtasida 
taqsimlash muammosini hal qilish bo‘yicha ikki xil yondoshuvni kuzatish mumkin: 
soliq vakolatini taqsimlashning an’anaviy modeliga ko‘ra, mahalliy hukumat 
organlarining o‘z (ya’ni, ma’lum hudud darajasida tartibga solinadigan) soliq bazasi, 
huddi shu an’anaviy model asosida amalga oshirilishi zarur bo‘lgan xarajat 
majburiyatlaridan doimo kichik. Bunday nomuvofiqlik natijasida byudjet tizimida 
yuzaga keladigan nomutanosiblikni byudjetlararo hisob-kitoblar yordamida 
tenglashtirish zarurati paydo bo‘ladi. An’anaviy tahlil doirasida ta’kidlanishicha, 
hududiy darajaga ko‘plab soliq vakolatlarining berilishi hududlar o‘rtasida resurslar 
taqsimotida 
nomutanosiblikni 
kuchaytiradi. 
Soliq 
vakolatlarini 
samarali 
taqsimlashning asosiy maqsadi ham bunday nomutanosibliklarni minimallashtirish 
hisoblanadi. Shuningdek, ushbu holatda, byudjetlararo transfertlarni tartibga soladigan 
tizimga katta e’tibor qaratiladi. Agar mamlakat bo‘yicha soliq bazasi nomutanosib 

---

352 
tarzda taqsimlangan bo‘lsa, unda soliqqa tortish vakolati markaziy hukumatga tegishli 
bo‘lishi lozim.
Byudjetlararo munosabatlarda, nafaqat respublika byudjetining mahalliy 
byudjetlar bilan munosabatlari, balki hududiy byudjetlarning ham mahalliy byudjetlar 
bilan munosabatlari o‘rtasida yuzaga keladigan muammolar yetarlicha 
o‘rganilmaganligi namoyon bo‘ladi.
Bizning fikrimizcha, byudjetlararo munosabatlarni takomillashtirishda asosiy 
e’tiborni hududlarning iqtisodiy holatini yaxshilash va shu asosda ular byudjet 
potentsialini mustahkamlashga qaratish kerak. Shundagina byudjetlararo pul 
oqimlarini minimallashtirishga erishiladi. 
Ma’lumki, byudjetlararo munosabatlarni tashkil etish mamlakatdagi davlat 
qurilishi bilan bevosita bog‘liq. Unitar davlatlarga byudjet resurslari markazlashish 
darajasining yuqori bo‘lishi hamda mahalliy byudjetlar byudjet huquqi va 
majburiyatlari hajmining nisbatan past bo‘lishi xosdir. Federativ asosdagi davlat 
qurilishiga ega davlatlarda esa byudjetlararo munosabatlar byudjet federalizmining bir 
qismi hisoblanadiki, u vakolatlar va javobgarlikni byudjet tizimi bo‘g‘inlari o‘rtasida 
mutanosib taqsimlashni, turli darajadagi byudjetlarning nisbatan mustaqilligini 
nazarda tutadi. Hozirgi kunda o‘tish iqtisodiyotidagi xoh federativ, xoh unitar davlat 
qurilishiga ega bo‘lgan ko‘pchilik mamlakatlarda byudjetlararo munosabatlar 
islohotlari byudjetlarning nomarkazlashuvi doirasida amalga oshirilmoqda. 
Nomarkazlashuv – islohotlarning so‘nggi maqsadi emas. U faqat aholining 
ehtiyojlariga muvofiq tarzda samarali ijtimoiy xizmatlarni ularga yetkazishning 
ta’sirchan usulidir. 
Rivojlangan davlatlarda alohida elementlari o‘zgarib turadigan byudjetlar 
o‘rtasidagi munosabatlar tizimi allaqachon ishlab chiqilgan. O‘tish iqtisodiyotiga xos 
bo‘lgan davlatlar uchun islohotlarni o‘tkazish va byudjetlar o‘rtasidagi munosabatlarni 
qurishga yangi tamoyillar va sharoitlarda olib borish xarakterlidir. O‘tish 
iqtisodiyotiga xos bo‘lgan ko‘pgina davlatlarning byudjetlar o‘rtasidagi 
munosabatlarni isloh qilishda ilgarilab ketishi, ularning tajribasini o‘rganish, xatolarini 
tahlil qilish va O‘zbekiston uchun saboq bo‘ladigan jihatlarini topish vazifasini 
oldimizga qo‘yadi. 
Jahon tajribasi shuni ko‘rsatadiki, byudjetlararo munosabatlar muammolarini hal 
qilishda quyidagi uchta masala ko‘ndalang qo‘yiladi: 
-
turli darajadagi byudjetlar o‘rtasida daromadlarni taqsimlash; 
-
byudjetlar o‘rtasida xarajatlarni moliyalashtirishdagi vakolatlarni chegaralash; 
-
bir pog‘onadagi byudjetdan boshqasiga mablag‘larni turli shakllarda qayta 
taqsimlashga asoslangan byudjetni boshqarish va tartibga solish. 
Jahon amaliyotida soliq vakolatlarini taqsimlashning quyidagi modellari keng 
qo‘llaniladi: 

---

353 
-
soliq solish manbalarini taqsimlash va ulardan alohida-alohida foydalanish; 
-
soliq solish bazasidan birgalikda foydalanish; 
-
olingan soliqli daromadlarni markaziy va mahalliy hukumatlar o‘rtasida bo‘lib 
olish.
Tartibga soluvchi soliqlarning normativlar asosida taqsimlash muammosi 
O‘zbekiston Respublikasi uchun ham dolzarb muammolardan hisoblanadi. Byudjetlar 
o‘rtasidagi munosabatlarni isloh qilishni amalga oshirayotgan ko‘pchilik davlatlar 
tajribalarining ko‘rsatishicha, tabaqalashgan va har yilda o‘zgaradigan me’yorlardan 
barqaror me’yorlarga o‘tishga intilish kuchli. Barqaror me’yorlar Sharqiy Evropa 
mamlakatlarida qo‘llaniladi. Islohotlar doirasida Rossiya, Qozog‘iston va Qirg‘iziston 
ham byudjetlararo munosabatlarda barqaror me’yorlarni qo‘llab kelmoqda. Bu holat 
shu bilan izohlanadiki, me’yorlarning har yili o‘zgarib turishi mahalliy byudjetlar 
tomonidan o‘z daromadlarini prognoz qilishni qiyinlashtiradi va daromad qismining 
barqarorligiga putur etkazadi. Soliqlar bo‘yicha me’yorlar Moliya vazirligi va viloyat 
boshqaruv organlari o‘rtasidagi muvofiqlashtiruv, kelishuvlar asosida o‘rnatilishi bois 
alohida olingan mintaqalarga subyektiv tarzda yondoshish ehtimolini yuzaga keltiradi. 
Qirg‘izistonda me’yorlar bo‘yicha uchta asosiy soliq (yuridik shaxslar foydasiga 
solinadigan soliq, jismoniy shaxslarga solinadigan daromad solig‘i va aktsizlar), 
Qozog‘istonda ikkita (foyda solig‘i va aktsizlar) taqsimlanadi. Soliq tushumlari ichida 
eng barqaror bo‘lgan QQS to‘lig‘icha respublika byudjetiga o‘tkaziladi va 
subventsiyalar va dotatsiyalar shaklida nisbatan kam ta’minlangan mintaqalarga qayta 
taqsimlanadi. 
O‘zbekistonda esa ko‘rsatilgan barcha soliqlar bo‘yicha normativlar har yili 
qayta ko‘rib chiqiladi va hududlarning iqtisodiy potentsiali hamda byudjet ta’minoti 
ko‘rsatkichlariga qarab Prezident Qarori bilan belgilanadi. Normativlar qat’iy 
belgilanishining ijobiy tomonlari bilan birgalikda salbiy tomonlari ham mavjud. 
Qo‘shni davlatlarning tajribalarini o‘rganish ular yo‘l qo‘ygan xatolarga yo‘l 
qo‘ymaslik va ular amaliyotidan tegishli xulosalar chiqarishga imkon beradi. 
Birinchidan, Qirg‘iziston va Qozog‘iston tajribalari ko‘rsatishicha, chegaralangan 
me’yorlarni belgilash moliyaviy resurslarni ma’lum darajada qayta taqsimlash 
zaruratini tug‘diradi, ya’ni dastavval respublika byudjetiga soliqdan ajratmalar 
ko‘rinishida mablag‘lar markaziy byudjetga tushadi, so‘ngra barcha mahalliy 
byudjetlarga istisnosiz ravishda subventsiya ko‘rinishida mablag‘lar taqsimlanadi. 
Tabiiyki, bunday hol qarama-qarshi moliyaviy resurslar oqimining ko‘payishiga olib 
keladi, 
bu 
esa 
moliya 
tizimidagi 
munosabatlarning 
sezilarli 
darajada 
murakkablashuviga olib keladi.
Ikkinchidan, yagona me’yor miqdorini belgilash masalasi ham muammoligicha 
qolmoqda. Masalan, Qirg‘izistonda 35 foizli me’yorni belgilash Bishkek tomonidan 
tartibga solinadigan soliqlarning 65 foizini respublika byudjetiga o‘tkazgani xolda, 

---

354 
respublika byudjetidan subventsiyalar va toifalashtirilgan grantlarni olish vaziyatini 
vujudga keltiradi. Shu sababli hozirgi vaqtda mazkur mintaqa uchun belgilangan 
me’yorlarni o‘zgartirish masalasi turmoqda. 
Qozog‘istonda ham belgilangan 50 foiz me’yorlarda alohida olingan 
mintaqalarning daromadlari ularning xarajatlaridan ortib ketmoqda. Shu sababli 
mahalliy byudjetlar daromadlarining xarajatlardan oshib ketishi hollarida byudjet 
tomonidan ushbu farqni qaytarib olish ko‘zda tutilgan, ya’ni ular qonun hujjatlarida 
belgilangan summalar chegarasida Ostona va Olma-ota shaharlari va viloyatlar 
byudjetlari tomonidan respublika byudjetiga o‘tkaziladi hamda Maslahatlar
99
qarorlarida belgilangan summalar chegarasida tumanlar va shaharlar byudjetlaridan 
viloyat byudjetiga rasmiy transfertlar shaklida o‘tkazib beriladi. 
Sharqiy Yevropaning alohida olingan mamlakatlarida shunga o‘xshash oqibatlar 
oldindan hisobga olingan bo‘lib, mahalliy va umumdavlat (tartibga solinuvchi) 
soliqlarining zaruriy qismi hisobiga eng ko‘p ta’minlangan mintaqalarning 
xarajatlarini qoplash imkoniyatlaridan kelib chiqqan holdagi me’yorlar darajalari 
o‘rnatilgan. Bunday yondoshuv ushbu mintaqa uchun moliyaviy resurslarning o‘zaro 
oqimlari paydo bo‘lishining oldini oladi.
Me’yorlar asosida soliqlarni byudjetlar o‘rtasida taqsimlash avvalambor 
rejalashtirilgan soliq ko‘rsatkichlariga taalluqlidir. Biroq, mahalliy byudjetlarning 
daromad bazalarini mustahkamlashni rag‘batlantirish, ularning soliq bo‘yicha 
tushumlarini ko‘paytirish nuqtai nazaridan, rejalashtirilgan soliq bo‘yicha 
tushumlaridan ortiqcha tushumlarni taqsimlash mexanizmi ham muhim ahamiyat 
kasb etadi. Shunday mexanizm Qirg‘iziston Respublikasida qo‘llanilmoqda. 
Rejalashtirilgandan ortiqcha olinadigan soliq tushumlari uchun me’yor 75 foizni 
tashkil qiladi, ya’ni rejalashtirilgandan ortiq yig‘iladigan barcha soliqlardan 75 foizi 
mahalliy byudjetlar ixtiyorida qoldiriladi, bu esa o‘z navbatida ular uchun soliqlarni 
yig‘ishga qiziqishini yanada kuchaytiradi. 
Jahon tajribasining ko‘rsatishicha, byudjet transfertlarini taqsimlash anchagina 
murakkab masala hisoblanadi. Agar transfertlar markaziy hukumatning faqatgina 
makroiqtisodiy maqsadlariga ko‘ra belgilanganda edi, unga nisbatan diskriminatsion 
yondoshish maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Biroq, byudjet tiniqligini ta’minlash uchun 
mahalliy hokimiyat organlariga o‘z byudjet operatsiyalarini rejalashtirish va markaziy 
hukumatning 
siyosiy 
maqsadlarini 
oydinlashtirish 
imkonini 
beruvchi 
me’yorlashtirilgan hisob-kitoblar kerak bo‘ladi. 
O‘tish davri iqtisodiyotiga xos bo‘lgan ko‘pchilik mamlakatlarda transfertlarning 
jamlangan hajmi markaziy hukumat tomonidan belgilanadi. Vengriyada u har yili 
byudjet jarayoni doirasida hisoblanadi va markaziy hukumat tomonidan olib 
borilayotgan byudjet cheklashlari qattiq siyosatiga bog‘liq bo‘ladi. Xuddi shunday 
99
Qozog’istonda mahalliy hukumat ijroiya organlari 

---

355 
vaziyat Polshada ham kuzatiladi. U erda transfertlarning hajmi nisbatan tiniq va 
oldindan taxmin qilish mumkin bo‘lib, u formula yordamida hisoblanadi. O‘tish 
iqtisodiyotini boshqa mamlakatlarda (Bolgariya, Latviya, Litva, Gruziya, Qirg‘iziston, 
Rossiya) axborot tomondan kengroq ochiqlik va byudjetlar o‘rtasidagi transfertlarni 
taqsimlashning asoslanganligini ta’minlash bo‘yicha choralar qabul qilingan. 
Jahon banki mutaxassislari tomonidan keltirilgan aniq formulalarning tahlili 
ko‘rsatishicha, ularning har biri tuzatishlar kiritilishini talab qiladi va undan so‘ng ular 
yanada samaraliroq bo‘lishlari mumkin. Bunda ijobiy holat bo‘lib, ushbu formulalar 
ko‘pgina mamlakatlarda xarajatlarning aniq darajalarining tegishli ko‘rsatkichlarini, 
ya’ni aholining soni va yoshi bo‘yicha tarkibini hisobga olishi hisoblanadi. Ikkita 
mamlakatda (Latviya, Litva) esa ba’zi bir holatlarda gorizontal tenglashtirish ham 
hisobga olinadi. 
O‘tish iqtisodiyotiga xos bo‘lgan ko‘pgina mamlakatlarda mablag‘ jalb qilish 
amaliyoti submilliy va mahalliy darajalarda o‘z rivojini topdi. Mablag‘ jalb qilishlar 
bir qancha manbalardan, jumladan yuqori darajadagi byudjetlardan, submilliy va 
milliy moliya institutlaridan hamda xususiy kapital bozoridan amalga oshiriladi. 
Bunda, mablag‘ jalb qilishlar zayomlar yoki obligatsiyalarni chiqarish shaklida 
amalga oshiriladi. Ushbu mamlakatlardagi mablag‘ jalb qilish amaliyotini kuzatish, 
har bir mamlakat bo‘yicha ushbu instrumentning rivojlanish darajasi sezilarli darajada 
o‘zgaruvchan bo‘lib, u ushbu mamlakatlardagi byudjetlar o‘rtasidagi munosabatlarni 
isloh qilish elementlariga mos keladi.
Shunday qilib, turli mamlakatlar tajribalarini umumlashtirish byudjetlararo 
munosabatlarning tashkil qilinishiga turlicha yondoshuvlar mavjudligidan dalolat 
beradi va O‘zbekiston byudjetlararo munosabatlarini takomillashtirish borasida qator 
saboqlar olishga imkon beradi: