Delphi tilida

—to‘plamlar ustidagi an’anaviy (TpaziHUHOH) operatsiyalar, ya’ni 
to‘plamlarning birlashmasi (yig‘indisi). kesishmasi (ko‘payt-masi). 
toldiruvchisi (ayirmasi), dekart ko‘paytmasi. bo‘lishmasi; 
—maxsus relatsion operatsiyalar, ya’ni proyeksiyalash, boglanish 
(qo‘shilish). birlashtirish (ulab qo‘yish) va tanlash. 
Har bir ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimining samaradorligi
ushbu operatsiyalarning borligi va ularni bajarish vositalarining 
qanchalik qulayligibilan aniqlanadi. Relatsion MBBTda munosabatlar 
ustida operatsiyalar bajarish uchun moljallangan tillami ikki sinfga
ajratish mumkin: relatsion algebra tili (RAT) va relatsion hisob tili 
(RHT). 
RAT relatsion algebraga (Kodd algebrasiga, a-algebraga) 
asoslangan. Ma’lum tartib munosabatlar ustida operatsiyalami ketma- 
ket y t yozish asosida xohlagan natijaga erishish mumkin. Shuning uchun 
RATni protsedurali til deyishadi. 
RHT predikatlami hisoblab chiqishning klassik usuliga asoslangan.
Ular foydalanuvchilarga so‘rovlarni yozish uchun ma’lum qoidalar 
to‘plamini beradi. Bunday so‘rovlarda faqat xohlagan natija haqidagi 
axborotlar bo‘ladi, xolos. Ushbu so‘rov asosida MBBT yangi 
munosabatlar hosil qilish yo‘li bilan avtomatik tarzda zarur natijani 
beradi. Shuning uchun RHTni protseduralimas til deyishadi. 
Ma’lumotlar bazasini loyihalashtirishda relatsion model bilan 
ishlash ancha noqulayliklarga olib keladi. Shu sabab ma’lumotlar 
bazasini loyihalashda har xil semantik modellar ham ishlatiladi. 
Ulardan eng ko‘p tarqalganlaridan biriga —ER modeli deyiladi. Bu 
model inglizcha «Entity—relation» deyilib, ma’nosi «Mohiyat— 
bog‘lanish» demakdir. 

226 

ER —modelining asosiy komponentalari mohiyat, boglanish va 
atribut (xossa) bolib hisoblanadi. 
Mohiyat —bu ma’lumotlari ma’lumotlar bazasida saqlanishi kerak 
bolgan biror real yoki tasawur qilingan obyektdir. ER modeli 
diagrammasida mohiyat odatda to‘rtburchak shaklida tasvirlanib, 
uning ichiga mohiyat nomi qo‘yiladi. 
Masalan: _____________ 

Mohiyat aniq ma’noga ega bolgan nomga ega bo‘lib. u yagona 
bolishi kerak. Mohiyat turini uning nusxasi bilan farq qilish kerak.
Mohiyat nomi uning nusxasiga emas, turigaberiladi. Mohiyat nusxasi
—bu aniq bir xil turdagi narsalar, hodisalar va boshqalardir. 
Masalan, yuqoridagi «0‘quvchi» mohiyatida «0‘quvchi» mohiyat 
turining nomi, mohiyat nusxasi esa aniq bir o‘quvchidir. Masalan, 
Ahmedov, Toshmatov va boshqa. 
Bog‘lanish —bu ikki yoki bir necha mohiyatlar birikmasidir.
Boglanish faqat ikkita har xil mohiyatlar orasida mavjud bo‘ladi. 
Oxirgi boglanishga rekursiv deyiladi. 
«Mohiyat—bog‘lanish» diagrammalarini ishlab chiquvchi har xil 
turdagi standart metadologiyalar mavjud. Masalan, IDEFIX, IE, 
DM. Bu usullar har qaysisining mohiyat—bog‘lanishni tasvirlashiuchun 
o‘z belgilari bor.