Denov tadbirkorlik va pedadagogika instituti

BUXGALTERIYA HISOBINING FUNKSIYALARI
Reja
Rejalashtirilayotgan ishlab chiqarish 
uchun pul va moddiy vositalar ehtiyojiga 
asosan hisoblash, taxmin qilinayotgan 
daromad (foyda), mahsulot (ish, 
xizmat)lar tannarxini rejalashtirish, 
shuningdek, qo‘yilgan maqsadga erishish 
yo‘llarini izlash.
Nazorat
Ishlab chiqarish jarayoni va iqtisodiy 
ko‘rsatkichlarning haqiqatda bajarilishi va 
biznes-rejalarda mo‘ljallanganini kuzatish, 
ya’ni xatti-harakatlar mo‘ljallangan rejaga 
qanchalik muvofiqligini belgilash.
Axborot
Ichki va tashqi foydalanuvchilar uchun 
korxona haqida to‘liq va ishonchli axborot 
bilan ta’minlashni bildiradi. Bu funksiya 
qo‘yilgan maqsadlarni amalga oshirish 
uchun korxona
rahbari, tashqi investorlar va 
foydalanuvchilarga asosan moliyaviy 
axborotga asoslanadigan samarali axborot 
tizimi zarurligi natijasida kelib chiqadi.
Tahlil 
(baholash)
Korxonaning moliyaviy-iqtisodiy holatini 
yaxshilash maqsa- dida qaror qabul qilish 
uchun ilgari qabul qilingan strategiya va 
taktikasini baholash hamda tahlil qilish 
jarayonidir. Tahlil natijasida korxonada 
boy berilgan imkoniyatlarni hisoblab 
chiqish, mavjud rezervlar hajmini 
belgilash, uskunalar, mehnat va xomashyo 
resurslaridan foydalanish darajasini 
oshirish, shuningdek, moddiy resurslar 
bilan uzluksiz ta’minlashni yo‘lga qo‘yish.
Hisob
Korxona xo‘jalik faoliyatining hujjatlar 
asosidagi yalpi, uzluksiz va o‘zaro 
bog‘langan ifodasidir.

---

5.
Korxona mulkchiligining xavfsizligini ta’minlash.
6.
Iqtisodiy tartibning amalga oshirilishi ustidan nazorat olib borish.
KORXONA KASSASIDAGI PUL MABLAG‘LARINING HISOBGA OLINISHI
 
Kassa muomalalarini yuritish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Bank 
boshqarmasining 1998-yil 24-yanvardagi 376-sonli qarori bilan tasdiqlangan «Yuridik 
shaxslar tomonidan kassa muomalalarini yuritish qoidalari» bilan tartibga solinadi. 
Korxona kassasidagi pul mablag‘larining hisobga olinishi buxgalteriya hisobining 9-sonli 
BHMA- ga asosan tartibga solinadi. Korxonaga tegishli pulning bank tomonidan 
belgilangan uncha katta bo‘lmagan miqdoridagi qismi naqd pul sifatida kassada 
saqlanadi. 
Kassa muomalalarini yuritish uchun korxonada kassir shtati ajratiladi. U o‘zi qabul 
qilib olgan barcha boyliklarning but saqlanishi uchun to‘liq moddiy javobgar shaxs 
hisoblanadi. Kassirni tayinlash bo‘yicha buyruq chiqqanidan so‘ng korxona rahbari uni 
kassa muomalalarini olib borish tartibi bilan tanishtirishi, to‘liq yakka moddiy 
javobgarlik haqida u bilan shartnoma tuzishi shart. Kassir o‘z vazifalarini hech kimning 
zimmasiga yuklay olmaydi. Kassirni vaqtinchalik al- mashtirishga ehtiyoj tug‘ilganida 
korxona rahbarining qarori asosida uning vazifalari boshqa xodim zimmasiga yuklanadi. 
O‘z navbatida, u bilan to‘liq moddiy javobgarlik to‘g‘risida shartnoma tuziladi. Kassir 
to‘satdan ishni tashlab ketishga majbur bo‘lganida (kasal bo‘lganida va boshqa hollarda) 
uning hisobdorligidagi boyliklarni korxona rahbari tayinlagan shaxslardan iborat 
komissiya boshqa kassirga o‘tkazadi. Bunda qayta hisoblash natijalari va boyliklarni 
berish haqida dalolatnoma tuziladi, unga komissiya a’zolari imzo chekadi. Korxona 
rahbari pul mablag‘larining kassada but saqlanishini ta’minlaydigan zarur sharoitlarni 
yaratishi lozim. Kassa uchun keragicha jihozlangan alohida xona, seyf ajratilishi zarur. 
Ish oxirida kassir kassa seyfini kalit bilan bekitishi va surguchli muhr bilan muhrlashi 
shart. Seyf kaliti va muhr kassirda saqlanadi, kalitning boshqa nusxalari kassir muhrlagan 
paketlar, qutichalarda korxona rahbarida turadi. 
Hisob-kitob schyotidan kassaga olingan pul ishchi-xizmatchilarga ish haqi, mukofot 
to‘lash, nafaqa berish, xizmat safari xarajatlarini qoplash va boshqa maqsadlar uchun 
sarflanadi. Bankdan olingan mablag‘lar belgilangan maqsadlar uchun sarflanishi lozim. 
Kassaga pul topshirilayotgan paytda KO-1 shakldagi kirim kassa orderi 
rasmiylashtiriladi. U ikki qismdan iborat: kirim orderi (blankning chap qismi) va unga 
oid kvitansiya (o‘ng qismi). Kassa kirim orderini buxgalteriya yozib beradi va bosh 
buxgalter yoki u vakolat bergan shaxs tomonidan imzolanadi. Kassa kirim orderini pul 
topshirayotgan shaxslar qo‘liga berish taqiqlanadi. Kirim orderi ijro etish uchun bevosita 
kassaga topshiriladi, bu yerda kassir orderning to‘g‘ri rasmiylashtirilganligini, bosh 
buxgalterning imzosi borligi va haqiqiyligini tekshiradi, pulni qabul qiladi, kirim orderi 

---

va kvitansiyani imzolaydi. Pul topshirgan shaxsga kirim orderi kvitansiyasi beriladi. 
Kassa kirim orderi bo‘yicha pullar faqat ushbu hujjat to‘ldirilgan kunda qabul qilinadi. 
Bankdagi hisob-kitob schyoti va boshqa schyotlardan kassaga naqd pul kelib 
tushganida ham kassa kirim orderi tuziladi va uning kvitansiyasi to‘ldiriladi. Kvitansiya 
hisob-kitob schyotidan pullarni hisobdan chiqarish uchun bank muassasasi ko‘chirmasiga 
qo‘shib qo‘yiladi. 
Pulning kassadan berilishi KO-2 shakldagi chiqim kassa orderi bilan 
rasmiylashtiriladi. Kassadan pul ish haqi, mukofot, nafaqa, stipendiyalar berilganda 
«To‘lov vedomosti»da rasmiylashtiriladi. Pul berishga doir barcha hujjatlarni korxona 
rahbari va bosh buxgalter yoki ular vakolat bergan shaxslar imzolashi kerak. Agar kassa 
chiqim orderiga ilova qilingan hujjatlarda korxona rahbarining ruxsat beruvchi qaydi 
bo‘lsa, orderda uning imzosi bo‘lishi shart emas. 
Kassa chiqim orderi buxgalteriyada tuziladi va kassa chiqim orderlarini qayd qilish 
jurnalida qayd qilinadi va kassirga ijro etish uchun topshiriladi. Kassa chiqim orderlarini 
pul oluvchi shaxs qo‘liga berishga ruxsat etilmaydi. 
Kassir pulni biror-bir shaxsga berayotganida uning shaxsini tasdiqlaydigan boshqa 
hujjat ko‘rsatishini talab qiladi, bu hujjatning nomi va raqami, kim tomonidan va qachon 
berilganligini kassa chiqim orderiga yozib qo‘yadi hamda oluvchining tilxatini oladi. 
Bir necha shaxs nomiga yozilgan bitta to‘lov hujjati bo‘yicha pul olishda ham shaxsni 
tasdiqlaydigan hujjat ko‘rsatilishi shart. 
Korxonaning ro‘yxati tarkibida bo‘lmagan shaxslarga pul faqat kassa chiqim orderi 
bo‘yicha beriladi. Kassadan pul faqat nomi chiqim kassa orderida yoki uning o‘rnini 
bosadigan hujjat (qaydnoma)da ko‘rsatilgan shaxsga beriladi. 
Agar pul ishonchnoma orqali olinadigan bo‘lsa, buxgalteriya orderda pul olish 
ishonib topshirilgan shaxsning ismi sharifini ko‘rsatadi. Agar pul qaydnoma bo‘yicha 
berilsa, pulni olganligi haqida imzo chek- tirishdan oldin kassir «Ishonchnoma bo‘yicha» 
deb yozib qo‘yishi lozim, tegishlicha rasmiylashtirilgan va tasdiqlangan ishonchnoma 
kassirda qoladi va kassa chiqim orderiga yoki qaydnomaga qo‘shib qo‘yiladi. 
Ish haqi, vaqtinchalik ish qobiliyatini yo‘qotganlik nafaqasi, pensiyalar va mukofotlar 
kassir tomonidan to‘lov qaydnomalari bo‘yicha har bir xodimga chiqim orderlarini tuzib 
o‘tirmasdan beriladi. To‘lov qaydnomaning titul (birinchi) varag‘iga pul berishga ruxsat 
haqida yozuv qayd etiladi, uning tagiga korxona rahbari, bosh buxgalteri yoki ular vakolat 
bergan shaxslar imzo chekadi, pul berish muddati va summa yozuvda ko‘rsatiladi. 
Agarda xodimlar ushbu pullarni o‘z vaqtida (ya’ni 3 kun ichida), olmasa, ular 
deponentga o‘tkaziladi. 
Kirim va chiqim kassa orderi yoki ularning o‘rnini bosuvchi hujjatlar bo‘yicha pul 
olinganidan yoki berilganidan so‘ng darhol kassir ularga imzo chekadi, ilova qilingan 
hujjatlarga esa «Olingan» (kirim hujjatlariga) yoki «To‘langan» (chiqim hujjatlariga) 
shtampi bosiladi yoki so‘zlar qo‘lda yoziladi va sana, ya’ni kun, oy, yil ko‘rsatiladi. Kassa 

---

orderiga hech qanday o‘zgartirish kiritishga yo‘l qo‘yilmaydi. Agar unda xato borligi 
aniqlansa, kassa orderi boshqatdan rasmiylashtiriladi. 
Har bir order yoki uning o‘rnini bosuvchi hujjat bo‘yicha pul olinganidan yoki 
berilganidan so‘ng kassir darhol kassa bo‘yicha naqd pullar harakatini hisobga olish 
uchun mo‘ljallangan KO-4 shaklli kassa daftariga buni qayd qiladi. Kassa jarayonlari 
kassirning kassa daftarida ro‘yxatga olinadi. Kunning oxirida kassa daftarida pul qoldig‘i 
hisoblanib, varaqning bir nusxasi dastlabki hujjatlar bilan buxgalteriyaga topshiriladi. 
Korxona kassasidagi pul mablag‘lari, qimmatbaho qog‘ozlar, markalar, talonlar bir 
oyda bir marta yo‘qlama qilish yo‘li bilan ro‘yxatga olinadi. Kassa muomalalari 
buxgalteriya hisobida quyidagi schyotlarda aks ettiriladi: 
5010-«Milliy valutadagi pul mablag‘lari». 
5020-«Xorijiy valutadagi pul mablag‘lari». 
Ushbu schyotlarning debet tomonida korxona kassasiga pul mablag‘larining kirimi 
aks ettiriladi. Kredit tomonida korxona kassasidan to‘lanadigan pul mablag‘lari va 
limitdan ortiqcha pullarni bankka topshirish aks ettiriladi. 
Kassa muomalalarining hisobga olinishi quyidagi misollarda aks ettirilgan: 

---