Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci il tarixli 746

MÖVZU İO.EKOLOJİ  PASPORTLAŞDIRILMA 
VƏ EKSPERTİZA
Müəssisələr  tərəfindən  ekoloji  normativlərə  əməl  edil­
məsinə  (o  cümlədən,  texnoloji),  istifadə  edilən  təbii  və  ikinci 
resursların  kompleks  uçotu və  istehsalın  ətraf mühitə  təsirinin 
müəyyən  edilməsinə  nəzarət  məqsədilə  təsərrüfat  subyekt­
lərinin ekoloji pasportlaşdırılması həyata keçirilir.
Ekoloji  pasportda  müəssisə  tərəfindən  təbii  və  ikinci  re­
surslardan istifadə edilməsi, onun təsərrüfat və digər fəaliyyəti­
nin ətraf mühitə təsiri barədə məlumatlar olur və istehsal səviy­
yəsinin  ən  yaxşı  mümkün  texniki  üsulla  təyin  edilməsi  üçün 
nəzərdə  tutulmuşdur  ki,  bunlara da aiddir:  texnoloji proseslər, 
istehsalın təşkil eilməsi qaydası; məhsulun və enerjinin istehsalı 
üsulları,  çirkləndirici  maddələrin  ətraf mühitə  tullanması  həc­
minin  azalmasını,  yaxud qarşısının  alınmasım təmin edən işlə­
rin  görülməsi  və  xidmətlərin  göstərilməsi,  tullantıların  əmələ 
gəlməsinin  azaldılması,  təbii  ehtiyatlardan  və  enerjidən  sə­
mərəli istifadə. Həmin üsullar ətraf mühitin keyfiyyət normativ­
lərinin,  onların  iqtisadi  məqsədəmüvafiqliyi  və  istifadəsinin 
texniki  mümkün  olması  halında  təmin  edilməsində  daha  çox 
effektivlidir.
Müəssisənin ekoloji pasportu iki hissədən ibarətdir:  layihə 
və istismar.  Fəaliyyətdə olan müəssisələr üçün pasportun hər iki 
hissəsi mövcud sənədlər əsasında eyni vaxtda doldurulur.
Layihə  göstəriciləri  inşaata  layihə  sənədlərinin  işlənməsi 
və uzlaşdırılması mərhələsində aşağıdakı bölmələrə daxil edilir:
•  Ümumi hissə -   layihə təşkilatının adı, layihənin smeta 
dəyəri,  inşaatın  başlanması,  qurtarması  vaxtı,  buraxılan  məh­
sulun  illik  həcmi,  adı,  dövlət  ekspertizasının  və  dövlət  ekoloji 
ekspertizasının nömrəsi və tarixi göstərilir;
•  Obyektin yerləşmə meydanı barədə  məlumatlar -  tor­
paq  ərazisinin  sahəsi,  xüsusilə mühafizə olunan təbii  ərazilərin 
olması,  süni  örtüklü  sahə,  ümumi  yaşıllaşdırma  sahəsi,  ağac-
277

larm  sayı  (ümumi  və  kəsikdə  gövdələrin  növü  və  diametrləri 
qrupları  üzrə),  minik  və  yük  maşınlarının  saxlanma  yerlərinin 
sayı,  torpaqda  çirkləndirici  maddələrin  fon  konsentrasiyası, 
sanitar-qoruyucu zonanın normativ ölçüsü;
•  Su ehtiyatlarının mühafizə edilməsi və ondan səmərəli 
istifadə  barədə  məlumatlar  -   su  təchizatı  mənbəyi,  su  yığma 
qurğuları,  su  istehlakınm  ümumi  həcmi,  suyun  uçotu  cihazları 
(sayğac)  barədə  məlumatlar,  çirkab  sularının  ümumi  həcmi, 
onların fıziki-kimyəvi tərkibi və xassələri, onların təmizlənməsi 
üzrə qurğular;
•  Heyvandarlıq  axurlarının  zərərsizləşdirilməsi,  ləğv 
edilməsi (kənd təsərrüfatı müəssisələri üçün);
•  Atmosfer havasının mühafizəsi -  tullantıların atmosfer 
havasına  təsir  dərəcəsnə  görə  obyektlərin  təhlükəlilik  kate­
qoriyası,  layihələşdirilən  tullantı  mənbələrindən  tullanan,  tu­
tulub  saxlanılan  və  zərərsizləşdirilən  maddələrin  miqdarı,  ra­
yonda  çirkləndirici  maddələrin  fon  konsentrasiyası,  ümumi 
tullantının və yol verilən tullantının kəmiyyəti;
•  Tullantıların  əmələ gəlməsi,  istifadəsi, zərərsizləşdiril­
məsi, saxlanması və  basdırılması -  növləri, əmələ  gələn tullan­
tıların həcmi və onlarla necə davranma;
•  Heyvanat aləmi  obyektlərinin  mühafizəsi  -  vəhşi  hey­
vanların  məskunlaşma  yerlərinin  və  miqrasiya yollarının  sax­
lanmasını təmin edən tədbirlərin siyahısı;
•  Ozon  təbəqəsinin  mühafizəsi  və  iqlimə  təsir  -   istifa­
dəyə icazə verilmiş ozonudağıdan maddələrin həcmi və növləri, 
istixana qazlarının tullanması həcmi və onların azaldılması.
Müəssisənin  pasportuna  daxil  edilən 
istismar  göstə­
ricilə ri
:
•  istehsalat  obyektləri  barədə  məlumatlar  -   sexin,  sahə­
nin, istehsalın müəyyən edilmiş istehsal gücü, avadanlığın aşın­
ması faizi, buraxılan məhsulun planlı və faktiki həcmi;
•  Torpaq resurslarından istifadə edilməsi;
278
• Məhsul  növləri  üzrə  xammalın  və  köməkçi  maddi 
resursların məsrəfi;
• Məhsul növləri üzrə enerji ehtiyatlarının sərfi;
•  Pozulmuş torpaqların və münbit torpaq qatının  götürül­
məsinin rekultivasiyası;
• Hüquqi şəxsin nəqliyyatı;
• Bitki aləminin obyektləri;
•  Bitki  aləminin  obyektlərinin  səmərəli  istifadəsi  üzrə 
təbiəti mühafizə tədbirləri;
•  Müəssisədə  icarəyə  götürülən  sahələr  barədə  məlu­
matlar (icarədarlar).
Müəssisənin ekoloji pasportuna əlavələr -  hesabat və digər 
sənədlərin surətləri əlavə edilir. Ekoloji pasportun doldurulması 
kifayət  qədər  mürəkkəb  prosedura  olduğundan,  onu,  adətən 
müəssisənin  özü  deyil,  bu  xidmətin  göstərilməsi  üçün  akkre- 
ditasiya  edilmiş  və  istehlakçı  ilə  qanunvericiliyin  tələblərinə 
müvafiq  olaraq  bağlanmış  müqavilə  əsasında fəaliyyət  göstə­
rən  ixtisaslaşmış  təşkilat  tərtib  edir.  Pasport  hesablamaların 
yoxlanması  və  uyğunlaşdırma  üçün  Ekologiya  və  Təbii  Sər­
vətlər Nazirliyinin  ərazi  üzrə  orqanına göndərilir.  Ekoloji  pas­
portun  məlumatları  müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin ekoloji 
aspektlərinin  təhlil  olunmasına  və  onun  istehsalının ətraf mü­
hitə  yükünün  azaldılması  üzrə  tövsiyyələr proqramının  işlənib 
hazırlanmasına imkan verir.
Dövlət ekoloji ekspertiza -  planlaşdırılan təsərrüfat və 
digər  fəaliyyətin  ətraf mühitə  mümkün  neqativ təsirləri  barədə 
mühüm xəbərdarlıq vasitəsidir.
Planlaşdırılan  və  digər  təsərrüfat  fəaliyyəti  dedikdə, 
təbii resurslardan istifadə ilə bağlı təsərrüfat, tikinti, obyektlərin 
rekonstruksiyası və digər fəaliyyət başa düşülür.  Layihə sənəd­
ləşmənin  əsaslandırılması  mərhələsində  olan  ekoloji  ekspertiza 
potensial  ekoloji  təhılükə  və  riski  azaltmağa  imkan  yaradır. 
Onun  mahiyyəti  -   təsərrüfat  və  digər  fəaliyyətlə  bağlı  layihə
279

qərarlarının  ətraf  mühitin  qorunması  haqqında  qanunvericilik 
və  ekoloji  normativlərin  tələblərinə  uyğunluğunun  yoxlanıl­
ması,  layihənin  ekoloji  təhlükəsizlik  nöqteyi-nəzərindən 
məqsədəuy-ğunluğunun əsaslandırılmasıdır.
Ekoloji  ekspertiza  proseduru  praktiki  olaraq  bütün 
ölkələrdə tətbiq edilir. Belə ki, ABŞ-a o  1969-cu ildə Ətraf Mü­
hitin  Mühafizəsi  Sahəsində  Milli  Siyasət  Haqqında  Qanun  qə­
bul  edilən  kimi  qəbul  edilmişdir.  Elə  həmin  ildə  ekoloji  eks­
pertiza barədə qanun İsveçdə,  1973-cü  ildə  Yaponiyada,  1975- 
ci ildə AFR-də,  1976-cı ildə isə Fransada qəbul edilmişdir.
Ekoloji  ekspertizanın  əsas məqsədi planlaşdırılan  təsər­
rüfat fəaliyyətinin  ətraf mühitə,  insanların sağlamlığına neqativ 
təsirinin  minimuma  endirilməsi  və  xülasənin  tərtib  edilməsi, 
harada  ki,əsasında  ekoloji  təhlükəsizlik  layihələrinin  həyata 
keçirilməsi imkanları barədə rəy verilməsidir.
Ekoloji  rəy  layihənin  əsaslandırılmasının  mühüm  və 
ayrılmaz texniki-iqtisadi hissəsidir.
Beynəlxalq  və  yerli  təcrübə  də  ekoloji  ekspertizanın 
yüksək  iqtisadi  effektivliyini  təsdiq  edir.  Təbiəti  mühafizə 
tələblərinin  layihələndirilmə  mərhələsində  nəzərə  alınması 
vurulmuş  ekoloji  zərərin  ödənilməsi  xərclərini  əhəmiyyətli 
dərəcə aşağı salır.
Dövlət ekoloji ekspertiza aşağıdakı prinsiplərə söykənir:
-  layihə  və  digər  sənədləşmənin  təsdiqinə  qədər  onun 
mütləq şəkildə həyata keçirilməsi;
-  planlaşdirilan  və  digər  fəaliyyətin  ətraf  mühitə  mənfi 
təsirinin uçotu və qarşısının alınması;
-  layihə və  digər sənədləşmələrdəki  məlumatların həqiqə­
tə uyğunluğu və dolğunluğu;
-  dövlət ekoloji ekspertizanın qanuniliyi və obyektivliyi;
-  ictimai fikrin əsaslılığı və nəzərə alınması (uçotu).
Dövlət ekoloji ekspertizanın obyektlərinə aşağıdakı layihə
sənədləşmələri daxildir:
280
-  şəhərsalmanın  ümumi,  sosial  və  detallı  planlaşdırması 
layihələri, ərazinin qurulmasının arxitektur layihələri;
-  tikinti,  arxitektur  və  tikinti  layihələrinin  investisiyalaş- 
dınlmasının əsaslandırılması;
-  təbii resurslardan rasional  istifadə və ətraf mühitin mü­
hafizəsinin kompleks ərazi layihələri sxemi;
-  suyun mühafizəsi  zonalarının və su obyektlərinin  sahil­
yanı xətlərinin layihələri;
-  ovçuluq təsərrüfatının, balıqyetişdirmənin, balıq ovunun 
bioloji əsaslandırılması;
-  ətraf  mühitin  mühafizəsinə,  həmçinin  (və  ya)  məhsul 
(onun emalı, istehsalı, istismar edilməsi (istifadə), saxlanılması, 
daşınması,  satışı  və  işlədilməsi  prosesinə)  və  xidmətlərin  gös­
tərilməsində təbii resurslardan rasional istifadəyə dair tələblərin 
müəyyən edilməsi sahəsində texniki normativ hüquqi aktlar.
Özündə  daha  mürəkkəb  layihə  qərarlarını  birləşdirən  la­
yihə və digər sənədləşmənin dövlət ekoloji  ekspertizam həyata 
keçirmək məqsədilə Belarus Respublikasının Təbii Resurslar və 
Ətraf  Mühitin  Mühafizəsi  Nazirliyi,  Minsk  şəhərinin  təbii 
resurslar,  ətraf  mühitin  mühafizəsi  ərazi  komitəsi  tərəfindən 
müqavilə  əsasında dövlət və digər təşkilatların, beynəlxalq təş­
kilatlar,  yaxud  digər  dövlətlərin müvafiq elm, texnika və digər 
faəliyyət  sahəsində  xüsusi  biliyə  malik  mütəxəssislərinin  cəlb 
edilməsi yolu ilə ekspert komissiyaları yaradıla bilər. Qeyd olu­
nan  ştatdankənar  mütəxəssislər  layihə  və  digər  sənədləşmənin 
nəticələrinin  nəzərdən  keçirilməsi  yolu  ilə  dövlət  ekoloji  eks­
pertiza  barədə  rəy  hazırlanması  zamanı  nəzərə  alma  biləcək 
təkliflər hazırlayırlar.
Dövlət  ekspertizasının  aparılması  üçün  təqdim  edilmiş 
sənədləşmənin  ekoloji  tələblərə  və  təbiəti  mühafizə  qanunveri­
ciliyə  uyğun  aparılması  üçün  özündə  aşağıdakıları  birləş­
dirməlidir:
-  “Ətraf mühitin mühafizəsi” bölməsi;
281

-  Doldurulmuş  “Layihələndirmənin  ekoloji 
şərtləri" 
forması;
-  Torpaq  sahəsinin  razılaşdırılmış  və  təsdiqlənmiş 
seçilməsi barədə akt;
-  Layihənin texnoloji hissəsi;
-  Layihənin ekoloji pasportu.
İctimai  ekoloji  ekspertiza  sifarişçidən  (təsərrüfat və  di­
gər  fəaliyyətə  təşəbbüsçüdən)  sənədləşməni,  həmçinin  planlaş­
dırılan təsərrüfat və digər fəaliyyətin ətraf mühitə təsirinin qiy­
mətləndirilməsinə  dair  materialları,  həmçinin  digər  ictimai 
ekoloji  ekspertizanın  aparılması  üçün  zəruri  materialları  tələb 
etmək hüququna malik olan ictimai birliklərin, vətəndaşların və 
müstəqil  mütəxəssislərin  təşəbbüsü  ilə  Azərbaycan  Respub­
likasının  qanunvericiliyi  ilə  müəyyən  edilmiş  qaydada  təşkil 
edilir və həyata keçirilir.
İctimai  ekoloji  ekspertiza  onun  təşəbbüsçüsünün -   icti­
mai  birliklər  və  ya  vətəndaşların  vəsaiti  hesabına  maliyyə­
ləşdirilir.
İctimai ekoloji  ekspertizanın xülasəsi məsləhət xarakteri 
daşıyır və  dövlət ekoloji  ekspertizanı  həyata keçirən  orqanlara, 
yerli icra və sərəncamverici orqanlara və digər maraqlı  şəxslərə 
istiqamətlənə bilər.
Şəhərsalma  obyektlərinin  layihə  qərarlarının  (maraqlı 
şəxslərin  protokollar,  qeydlər  və  təkliflər,  kütləvi  informasiya 
vasitələrində və  s.  nəşrlər) həyata keçirilməsi zamanı  hüquq  və 
maraqlarına  toxunula  biləcək  ictimaiyyətlə  müzakirələrinin 
nəticələri əlavə olunmalıdır.
Bəzi  obyektlər,  o  cümlədən  ətraf mühit  üçün  potensial 
təhlükəli  obyektlər  üçün  layihə  sənədləşdirməsinin  işlənib  ha­
zırlanması  zamanı  ilk  dəfə  olaraq  “Dövlət  ekoloji  ekspertiza 
haqqında”  qanunda  reqlamentləşdirilən  ətraf  mühitə  təsirin 
qiymətləndirilməsi  (ƏMTQ) proseduru həyata keçirilir.  ƏMTQ 
anlayışı beynəlxalq ekoloji hüquqdan mənimsənilmişdir.  Trans- 
sərhəd  konteksdə  (1991)  ətraf mühitə  təsirin  qiymətləndiril­
282
məsi  haqqında  konvensiyada  ətraf  mühitə  təsirin  qiymətlən­
dirilməsi  planlaşdırılan  fəaliyyətin  transsərhəd  konteksdə  ətraf 
mühitə  təsiri  kimi  nəzərdən  keçirilir.  Konvensiyada  olduqca 
böyük  təsirə  malik  və  qiymətləndirilməli  fəaliyyətin  siyahısı 
açıqlanmışdır.  ƏMTQ  planlaşdırılan  fəaliyyətin  potansial 
ekoloji təhlükəli növlərinin təhlili üçün nəzərdə tutulmuşdur və 
beynəlxalq  tələblər  nəzərə  alınmaqla  milli  səviyyədə  qanun­
vericilikdə  siyahısı  müəyyən  edilmiş  layihələrin ekoloji  cəhət­
dən əsaslandırılması üçün bir vasitədir.
Qeyd  olunan  faəliyyəti  ekoloji  nöqteyi-nəzərdən  əsas­
landıran  layihələrin  kompleks  qiymətləndirilməsi  nəticələri 
dövlət  ekoloji  ekspertizanın  nəzarət predmetidir.  Ətraf mühitə 
təsirin  qiymətləndirilməsinin  mütəmadi  olaraq  aparılması,  he­
sabatın  tərtib  edilməsi  və  dövlət  ekoloji  ekspertizanın  sənəd- 
ləşdirilməsinin  həyata  keçirilməsi  ƏMTQ  proseduru  adlanır. 
ƏMTQ  proseduru dəlillərə, elmi proqnozlara,  ekosistemin eko­
loji  cəhətdən  yüklənilmsi  həddinin  hesablanmasına,  həmçinin 
layihənin  reallaşdırılması  nəzərdə  tutulan  rayonun  sakinlərinin 
ictimai rəyinə əsaslanır.
ƏMTQ  hesabatını  özündə  əks  etdirən  dövlət  ekoloji 
ekspertiza aparılması müddəti bir ayı keçməməlidir, lakin plan­
laşdırılan  təsərrüfat  və  digər  fəaliyyət  üçün  transsərhəd  təsiri 
göstərə  biləcək  layihə  sənədləşdirilməsi  üçün  bu  müddət  2 
ayadək davam edə bilər.
Dövlət ekoloji  ekspertizanın nəticələri  üzrə yekun müs­
bət və  ya  mənfi  ola bilər.  Birinci  halda layihə  qərarının maliy­
yələşdirilməsi  və  realizasiyası  imkanı  yaranır,  ikinci  halda  isə 
sifarişçi  layihə  sənədləşməsini  ekspertlərin  rəylərinə  uyğun 
yenidən işləyib hazırlamalı və təkrar baxışa təqdim etməlidir.
Hazırki  dövrdə  işlənib  hazırlanma  prosesində  təbii 
resursların  istifadəsi  ilə  bağlı  sahəvi  inkişaf üçün perspektivdə 
ətraf  mühitə  təsir  göstərən  layihə  proqramları,  konsepsiyalar, 
proqnoz  və  sxemlərə  uyğun  beynəlxaq  məsləhətlərə  (Trans­
sərhəd  kontekstində  ətraf  mühitə  təsirin  qiymətləndirilməsi
283

Konvensiyasına  SEQ  Protokolu)  müvafiq  strateji  ekoloji 
qiymətləndirmə (SEQ) proseduru barədə sual yaranmışdır. Elmi 
dairələri, ictimaiyyəti ümummilli və sahəvi planlar, proqramlar, 
strategiyaların  işlənib  hazırlanması  və  həyata keçirilməsi  plan­
laşdırılması imkanları barədə az məlumatlandırılmasını da qeyd 
etmək lazımdır.
Leksikonumuza daxil olan “menecment” anlayışı,  ümu­
miyyətlə, “idarəetmə” anlayışının eynidir, lakin onun təyin edil­
məsində müəssisə,  korporasiya,  yaxud  bazarda fəaliyyət göstə­
rən  digər  təsərrüfat  subyektinin  idarə  olunması  funksiyaları 
daha çox vurğulanır.
Ekoloji  menecment  (EM)  -   cəmiyyətin  dayanaqlı 
inkişafı  və  təbiətin  qorunub  saxlanması  şəraitində  insanın  öz 
ekoloji,  iqtisadi, mədəni  və  digər tələbatlarının ödənməsi  üçün 
onun  şüurlu olaraq  təbii proseslərə və  ətraf mühit obyektlərinə 
təsirinin  tənzimlənməsi  ilə  izah  olunan  xüsusi  idarəetmə 
sahəsidir.
Ekoloji  menecment  sistemi -   idaretmə  ierarxiyasının  bütün 
səviyyələrində  (fərdi  sahibkardan  və  müəssisədən  tutmuş 
dövlətə  və  beynəlxalq  cəmiyyətə  qədər)  təbiətdən istifadənin, 
ətraf mühitin  mühafizəsinin,  insan  fəaliyyətinin  ekoloji  təhlü­
kəsizliyinin rasional idarəetməsinin və təşkilinin prinsip-lərinin, 
metodlarının, formalarının və alətlərinin məcmusudur.
Müəssisələrdə  ekoloji  menecmentə  zərurət  çox  halda 
təkcə  istehsalçılara  deyil,  həm  də  yer  üzündə  yaşayan  hər  bir 
kəsə  toxunan  ekoloji  problemlərin  meydana  gəlməsi,  insanın 
müasir aləmdə mövcud  olması  şəraitinin daha da mürəkkəbləş­
məsi ilə izah  olunur.
Müəssisənin  ekoloji  menecmenti  ətraf mühitin  mühafi­
zəsi  ilə:  planlaşdırma,  təşkiletmə,  əsaslandırma,  nəzarət  ilə 
bağlı  onun  idarəolunmasının  bütün  aspektlərini  əhatə  edir.  0  
müstəsna  olaraq  yalnız  müəssisənin  ixtisaslaşdırılmış  təbiəti 
mühafizə  xidmətinin  fəaliyyəti  ilə  məhdudlaşdırılmır,  eyni  za­
manda  bütün  işçi  personala  da  aiddir.  Praktiki  olaraq  elmi-
284
tədqiqat  və təcrübə-konstruksiya işləri,  istehsalat, paylaşdırma, 
marketinq və s. də şamil edilir.
XX əsrdə ekomenecment, müəssisə rəhbərliyi tərəfindən 
dövlət tələblərinin təmin edilməsi üzrə onun üzərinə düşən yük 
kimi nəzərdən keçirilirdi.  O  iqtisadi  maraq  kəsb  etmirdi,  buna 
görə  də  müəssisələrdə,  bir  qayda  olaraq,  dəqiq  ekoloji  siyasət 
yox  idi.  Ətraf mühitin  mühafizəsi  məsələlərində  məsul  mütə­
xəssislər  (təbiəti  mühafizə  xidməti)  öz  vəzifə  təlimatları  çər­
çivəsində  məlumatlı  idilər.  Təbiətimühafizə  fəaliyyətində  əsas 
üstünlük təmizləyici  texnologiyalara,  yəni  dövlət ekoloji nəza­
rət normalarına  müvafiq  olaraq  “borunun  sonunda”  edilən  iş­
lərə verilirdi.  Təbiəti  mühafizə  tədbirlərinin  planları  və  nəticə­
ləri kənar maraqlı  şəxslər üçün az əlçatan idi,  neqativ nəticələr 
gizlədilirdi,  müəssisə  fəaliyyətinin  üçüncü  tərəf  (audut) 
tərəfindən  müstəqil  ekoloji  dəyərləndirilməsi  yox  idi.  Bütün 
bunlar  effektiv  ekoloji  idarəetmənin  görüntüsünün  yaradılma­
sına gətirirdi və onun real olaraq aşağı nəticə göstərməsini giz­
lədirdi.
Birbaşa  və  dolayı  iqtisadi  effektlərin  alınmasına  yönəl­
dən  yeni  EM-in  səciyyəvi  xüsusiyyətləri,  müəssisənin  müsbət 
imicini  yaradaraq,  yalniz  1990-cı  ildə  özünü  aydın  büruzə 
verdi.  EM-ə  münasibətin dəyişməsinə  əsasən aşağıdakı  amillər 
və meyillər səbəb oldu:
•  İstehlakçıların  malların  ekoloji  xüsusiyyətlərinə  olan 
tələbləri yüksəldi;
•  əksər ölkələrdə ekoloji məsuliyyətin sferası daha da ge­
nişlənmişdir, 
yeni  şəraitdə  məsuliyyət  zonasına  müəssisə 
tərəfindən  mümkün  ola  bilən  ziyanın  əvəzini  verməmək  üçün 
müştəriləri,  onları  ekoloji etibarlılıq mövqeyindən qiymətləndi­
rərək  daha  diqqətlə  seçən  sığorta  şirkətləri  və  banklar  daxil 
oldu.  Bu,  sənaye şirkətlərinin EM vəzifələrinə böyük diqqət ye­
tirmələrinə maraqlı olmalarını stimullaşdırır;
285

• Çox  firmalar  yalnız  ekoloji  etibarlı  tərəfdaşlarla  əmək­
daşlıq  edir ki,  bu  da tədarükçülərin,  korporativ  müştərilərin və 
hətta rəqiblərin EM təkmilləşdirmələrinə sövq edir.
Bütün  bunlaın  məqsədi  müəssisənin  təkcə  təbiətimühafizə 
qanunvericilik normalarına,  sadəcə olaraq, uyğun olması deyil, 
həm  də  özünün  istehsal  proseslərinin  və  buraxılan  məhsulun 
maksumum  ekoloji təhlükəsizliyinin əldə  edilməsinə,  həmçinin 
onun  rəqabətədavamlılığmın  təmin  olunmasına  yönələn  məq­
sədyönlü  ekoloji  siyasətinin  işlənib  hazırlanması  olan  EM-də 
yeni yanaşmalara gətirib çıxartdı.
EM-in  tətbiqi  zamanı  əsas  həlledici  rol  menecment  siste­
minə və müəssisə siyasətinin işlənib hazırlanmasına ekoloji  as­
pektlərin daxil edilməsinə görə əsas məsuliyyəti  daşıyan müəs­
sisə  rəhbərliyinə  ayrılır.  Rəhbərlik  maliyyə  vəsaitlərinin  ay­
rılması,  xüsusi  personalın  seçilib  götürülməsi,  EM  sisteminin 
uğurlu işləməsi  üçün  lazımi  tədbirlərin müəyyən edilməsi  qay­
ğısına qalmalıdır.
EM  sisteminin  mühüm  elementi  müəssisənin,  məhsul 
(yaxud  xidmətlərin)  istehsalı  prosesində  ətraf  mühitin  müha­
fizəsinin  prioritetliyinin  qəbul  edilməsin  əks  etdirən,  ekoloji 
siyasətidir.  Ekoloji  siyasətin  formalaşdırılması  zamanı  bunlar 
nəzərə alınmalıdır:
• İstehsal  fəaliyyətinin  bütün  növlərinin  ətraf  mühitə 
təsirinin məcmusu;
•  Enerjidən, xammaldan, sudan istifadə;
•  Səs-küy səviyyəsi;
•  İstehsal texnologiyaları;
• Məhsulun planlaşdırılması;
•  Müştərilərlə və tədarükçülərlə münasibətlər;
•  Fövqəladə  vəziyyət  yarandığı  halda  davranış  qaydaları 
və onun qarşısının alınması;
• Personalın öyrədilməsi  və ekoloji  informasiyası, həmçi­
nin xarici ekoloji informasiyam.
286
Müəssisənin  ekoloji  siyasəti  onun  bölmələri  tərəfindən  ope­
rativ  ekoloji  məqsədlərin  hazırlanmasına  xidmət  edir  və 
aşağıdakılar nəzərdən keçirilir.
•  Xammalın,  materialların,  reagentlərin,  enerjinin  itki­
sinin azaldılması və qənaət;
•  Maddi resursların yenidən emalı;
•  Çox təhlükəli və yüksək təhlükəli maddə və material­
ların istehlak edilməsinin ixtisara salınması və əvəz edilməsi;
•  İstehsal tullantılarının təkrar emalı və istifadəsi;
•  Texnoloji  proseslərin  ətraf  mühitə  təsirini  azaltmaq 
üçün təkmilləşdirilməsi;
•  Çıxdaş malların (nöqsanların) azaldılması;
•  İstehsal olunan məhsulun və xidmətlərin keyfiyyətinin 
artırılması;
•  Texnoloji  və  istehsal  nizam-intizammın  yüksəl­
dilməsi, ətraf mühitə qəza və “gecə” təsirlərinin azaldılması.
Ekoloji  məqsədləri  əsas  götürərək,  konkret  tədbirləri 
özündə ehtiva  edən,  onların yerinə  yetirilməsi  müddətlərini  və 
məsuliyyətini,  zəruri  maliyyə  vəsaitlərinin  həcmini  göstərən 
ekoloji  proqram  tərtib  olunur.  Ekoloji  proqrama  daxil  edilmiş 
tədbirlərin  gerçəkləşdirilməsi  ilə  müəssisənin  ekoloji  siyasəti 
həyata keçirilir və EM sistemi fəaliyyət göstərir.
ISO  14001  beynəlxalq standartın tələblərinə uyğun ola­
raq  EM  sistemi,  bu  sistemin  tələblərinə  əməl  olunmasına  nə­
zarəti həyata keçirməyə imkan verən xüsusi sənədləşmənin ya­
radılmasını  nəzərdə  tutur  (EM  sistemi  üzrə  rəhbərlik,  işçi  və 
texnoloji  təlimatlar,  yaxud  təşkilati  planlar).  İctimaiyyətin  və 
bütün  maraqlı  tərəflərin  müəssisənin  fəaliyyətinin  ekoloji  as­
pektləri  barədə  məlumatlandırılması  üçün  təsərrüfat  subyekt­
lərinin  ekologiyalaşması  prosesini  əks  etdirən  illik  ekoloji 
hesabat  aparılmalıdır.  EM  sisteminin  işləməsinin  yoxlanılması 
və dəyərləndirilməsi ekoloji audit vasitəsilə aparılır.
287

Planlaşdırmanın  əsas  fundamental  elementlərindən  biri 
müəssisənin biznes planıdır.  Onun strukturunda təbiətimühafızə 
və  ehtiyatların  qorunub  saxlanması  fəaliyyətinə  həsr  edilmiş 
bölmələr olmalıdır:
• “ekoloji-iqtisadi sistemlərin imkanları”;
•  “ehtiyat  növləri  (birincili  və  ikincili)  və  ekoloji  məh­
dudiyyətlər;
• “istehsal tullantılarından alman məhsulun satış bazan”;
• “marketinq planı”;
• “ekoloji-iqtisadi  effektin  artırılması  üçün  infrastruktur 
obyektləri və istehsal kooperasiyası üzrə təşkilati plan”;
• “təbiətimühafızə  və  ehtiyatların  qorunub  saxlanması 
fəaliyyətinin hüquqi təminatı”;
• “maliyyə planı”;
•  “təbiətimühafızə  obyektlərinin  kapital  inşaası  və  re­
konstruksiyası planı.
Müəssisənin  fəaliyyətinin ekoloji  normaların  və  qaydalann 
tələblərinə  müvafıqliyinə  nəzarətin  mühüm  forması  ekoloji