Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin

İkinci dövr 1918-1920-ci illəri  əhatə edir. Bu dövr 
Yaxın  Şərqdə ilk demokratik dövlət olan Azərbaycan 
Demokratik Respublikasının 
(Azərbaycan Xalq 
Cümhuriyyəti) yaranması və mövcudluğu ilə bağlıdır. ADR 
27 may 1918-ci ildə Tiflis şəhərində Azərbaycan Milli 
Şurası  tərəfindən bəyan edilmiş,  İrəvan  şəhəri və 
quberniyanın əraziləri ermənilərə güzəştə gedildikdən sonra 
1918-ci il mayın 28-də özünün müstəqilliyini elan etmişdir.  
                     
41
 Yenə orada, 8 may 1909-cu il № 9. 
42
 Yenə orada, 10 aprel 1909-cu il, № 5. 
43
 Yenə orada, 16 iyun 1910-cu il, №25. 
44
 Yenə orada, 7 aprel 1909-cu il, № 6. 
45
 Yenə orada, 22 may 1909-cu il, №11. 
78 
 
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti özünün ikiillik 
fəaliyyəti dövründə  mətbuatın inkişafına da xüsusi diqqət 
yetirmişdir. Həmin
 
dövrdə söz və mətbuat azadlığını təsbit 
edən bir sıra hüquqi sənədlər qəbul edilmişdi. Xüsusilə də, 
1919-cu ilin oktyabr ayında qəbul olunmuş “Mətbuat 
haqqında nizamnamə” sosial və siyasi yönümündən asılı 
olmayaraq, bütün mətbu nəşrlərin normal fəaliyyət 
göstərməsi üçün demokratik şərait yaratmışdı.  
Azərbaycan hökuməti rəsmi mətbuat orqanının 
yaradılması  məqsədilə 1918-ci il sentyabrın 3-də 
“Azərbaycan” qəzetinin nəşri ilə bağlı  qərar qəbul edir. 
Qəzet Azərbaycan və rus dillərində əvvəlcə Gəncədə, 1918-
ci ilin 15 sentyabrında Xalq Cümhuriyyəti hökuməti Bakıya 
köçdükdən sonra isə paytaxtda çap edilirdi. Qəzetin 
Azərbaycan variantının redaktoru Ceyhun və Üzeyir 
Hacıbəyli qardaşları, rusca nəşrin redaktoru isə  Şəfi bəy 
Rüstəmbəyli idi. 
1919-20-ci illərdə Bakı, Gəncə  və digər  şəhərlərdə
 
129 qəzet və jurnal (“Açıq söz”, “Bəsirət”, “Kaspi”, 
“İttihad” və s.) nəşr olunurdu. Bu qəzet və jurnallar azadlıq 
ideyalarının inkişaf etdirilməsi, müstəqilliyin 
möhkəmləndirilməsi prosesində fəal iştirak edirdilər.  
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qəbul etdiyi 
“İstiqlaliyyət bəyannaməsi”ndə AXC-nin bütün millətlərlə, 
xüsusilə qonşu olduğu millətlər və dövlətlərlə mehriban 
münasibətlər yaratmaq əzmində olması öz əksini tapır. 
Bəyannamənin bu bəndi AXC-nin xarici siyasət 
strategiyasını müəyyən edir. AXC-nin daxili və xarici 
siyasətinin  əsasını hürrüyyət, sülh və demokratiya təşkil 
edirdi.  
Bu dövrdə regionda olduqca mürəkkəb geosiyasi 
şərait mövcud idi. Çarizmin devrilməsi ilə Qafqazda 
müstəqil dövlətlər yaranmışdı. Birinci Dünya müharibəsi 
başa çatdıqdan sonra iri dövlətlər dünyanı yenidən 

---

79 
 
bölüşdürürdülər.  Rusiya  öz  müstəqilliyini elan etmiş 
ölkələri yenidən imperiyaya qatmaq istəyirdi. Xüsusilə 
Azərbaycanın müstəqilliyi ciddi təhlükə altında idi. Rusiya 
ermənilərin Azərbaycana və digər qonşu ölkələrə torpaq 
iddiasından yararlanmaq istəyirdi.  
Bölgədə mövcud olan mürəkkəb geosiyasi vəziyyətlə 
bağlı olaraq: a) gənc Azərbaycan dövlətinin müstəqilliyinin 
möhkəmləndirilməsi; b) ölkənin  ərazi bütövlüyünün 
qorunub saxlanılması; c) xarici ölkələrlə ikitərəfli əlaqələrin 
yaradılması; ç) məmləkətdə demokratiya və hürriyyətin 
bərqərar olması ideyalarının təbliği və  təşviqi mətbuatın 
fəaliyyətinin  əsas istiqamətləri, çap olunan materialların 
aparıcı mövzuları idi.  
“Azərbaycan” qəzetinin redaktoru Ü.Hacıbəyli “...öz 
məqalələrində yeni yaranan dövlətin müstəqilliyinin 
qorunması ideyasını müntəzəm təbliğ edirdi.”
46
 O, 
“Ermənistan və Azərbaycan münasibəti”  əsərində yazırdı: 
“Ermənistanın “Zəngəzur bizimdir” deyə haqsız ideyalarını 
Tiflisdə rusca nəşr edilən “Slovo” qəzeti də müdafiə edirdi. 
... özgənin malına və torpağına təma edən yenə birinci 
Ermənistan oldu ki, Naxçıvan üzərinə hücum edib özgənin 
yerinə sahibləndi və bugünkü eyni Ermənistandır ki, 
məqsədi Azərbaycan torpağına dəstdirazlıq etməkdir.”
47
  
1918-1919-cu illərdə “Azərbaycan” qəzeti 
Y.V.Çəmənzəminlinin “Xarici siyasətimiz” əsərini ayrı-ayrı 
məqalələr  şəklində çap edir. Böyük mütəfəkkir 
məqalələrində beynəlxalq konqreslərdə öz haqlarımızı 
bildirmək, digər tərəfdən istiqlaliyyətin davamına çalışmaq 
ideyalarını ön plana çəkir. Müəllif həmçinin Azərbaycanın 
geosiyasi mövqeyini qiymətləndirməyə çalışır və  həmin 
şəraitə uyğun olaraq görüləsi işlər barədə mülahizələrini 
                     
46
 Rüstəmov A.R. Jurnalistika. Bakı Universiteti nəşriyyatı. Bakı, 2005, 
səh. 40. 
47
 Hacıbəyov Ü. Fitnələr qarşısında. Bakı, 1995, səh. 120. 
80 
 
bildirir: “Azərbaycanın coğrafi mövqeyi gözəldir. Rusiya 
Hindistana göz tikir. Bu yolu kəsmək üçün İngiltərə 
Azərbaycanın müstəqilliyini istəyir. Azərbaycan rus 
mühacirlərinin tapdağında qala bilər. İngiltərə yox, İttihadi-
islam, türk ittihadı isə  xəyaldır. Biz hürriyyətdə yaşamaq 
istəyirik.”
48
 
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti cəmi iyirmi üç ay 
yaşasa da, onun mətbuatın fəaliyyəti üçün yaratdığı 
demokratik mühit, bərabər paritetlər, hər kəsin məfkurə  və 
özünüifadə azadlığının təmin edilməsi təcrübəsi tarixdə 
gözəl nümunə kimi qalmış, bu gün də uğurla istifadə olunan 
və beynəlxalq praktika ilə səsləşən məktəbə çevrilmişdir.