Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq

Jan Jak Russo (1712-1778) on ildən az bir dövrdə (1753-1762) “İctimai 
müqavilə”, “Dalamberə məktub”, “Yeni Eloiza” əsərlərini yazır. “Emil və ya tərbiyə 
haqqında”  əsəri 1761-ci ildə  nəşr olunur. Əsər böyük hay-küyə, hakim və dini 
qüvvələrin etirazına səbəb olur. Fransa parlamenti müəllifin həbs edilməsi haqqında 
qərar qəbul edir. Russo Fransadan qaçmalı olur. Onun adamlarla ünsiyyətdə olması 
qadağan edilmişdi. 1765-ci ildə o məşhur “Tövbə”  əsərini yazır.  Əsərdə özünün 
subyektiv həyəcanlarını, tərcümeyi-hal məlumatları çox incə bir üslubla təsvir edir. 
Narahat  həyat, həyəcanlar onu taqətdən salmışdı. O, 1778-ci ildə iyulun 2-də 
Markiz-de Jerardenin qəsrində vaxtsız vəfat edir. De Jerarden onun qəbri üstündə 

---

 
148
heykəl qoydurmuş, “burada təbiət və həqiqət nəğməkarı olan bir insan yatır” sözlərini 
heykələ həkk etdirmişdi. 
Komenskinin ideyasına görə, təlim ciddi ardıcıllıqla aparıldığı kimi Russoya 
görə də tərbiyə belə bir ardıcıllıqla həyata keçirilir. Həmin ardıcıllığı Russo “Emil və 
ya tərbiyə haqqında”  əsərində xüsusi qeyd edir. Birinci mərhələ  uşağın anadan 
olandan dil açana qədər dövrü əhatə edir. Bu mərhələdə uşaq tamamilə köməksiz və 
gücsüzdür.  Ikinci mərhələ iki yaşından on iki yaşadək dövrü əhatə edir. Bu 
mərhələdə fiziki qüvvələr inkişaf edir, lakin hələ əqli düşüncə, əxlaqi anlayış yoxdur. 
Üçüncü mərhələ on iki yaşdan on beş yaşadək dövrü əhatə edir. Bu dövr əqli 
qüvvələrin və  mənəvi inkişafın başlanğıcıdır. Bu dövr insan həyatının  ən qiymətli 
vaxtıdır, lakin çox az olan dövrüdür. Bu dövr işləmək, oxumaq, elm öyrənmək üçün 
ən qiymətli dövrdür. Nəhayət, dördüncü mərhələ  gəncliyin böhran dövrüdür, 
ehtiraslar, mənəvi özünü inkişaf dövrüdür. Bu dövrdə sanki insan yenidən doğulur, 
heç bir insani xassə ona yad deyildir. Bu dörd mərhələnin xüsusiyyətlərinə uyğun 
olaraq tərbiyə özü də  dəyişir. Birinci mərhələdə  tərbiyə özünü sadəcə olaraq uşağa 
qulluq etmək, qayğı göstərməklə ifadə edir. İkinci mərhələdə fiziki tərbiyədə  və 
xarici hisslərin inkişafında öz ifadəsini tapır. Üçüncü mərhələdə  əqli tərbiyədən, 
dördüncü mərhələdə isə  mənəvi tərbiyədən söhbət gedir. “Emil” əsərində  hər 
mərhələyə bir kitab həsr edilmişdir.  
Uşağı kim tərbiyə etməlidir? Öz uşaqlarının tərbiyəsindən imtina edən və 
uşaqlarını priyuta verən valideynləri kəskin tənqid edərək Russo hər bir valideyndən 
öz uşaqlarını  tərbiyə etməyi tələb edir. Uşağa həyat verən ona yaşamağı da 
öyrətməlidir. Kim atalıq borcunu yerinə yetirmirsə, ata adlanmağa layiq deyildir. Heç 
bir yoxsulluq, heç bir məşğuliyyət, insani böyüklük onu uşaqları yedirtmək, tərbiyə 
etmək vəzifəsindən məhrum edə bilməz. Xəstə analar müstəsna olmaqla uşaqları 
analar özləri əmizdirməlidir. Russo uşağa ana qayğısının ictimai-əxlaqi əhəmiyyətini 
çox gözəl təhlil və təsvir edir. “Ana yoxdursa, uşaq da yoxdur”. Tərəflərdən biri öz 
borcunu pis yerinə yetirirsə, o biri tərəf onun əzabını çəkəcəkdir. Uşaq hələ həyatını 
dərk etməzdən əvvəl anasını sevməlidir. Ana qayğısı yoxdursa, ailə də yoxdur. Ana 
olmayanda bütün mənəvi sistem pozulur, ana və övlad arasında məhəbbət tellərini 
bir-birinə bağlaya bilmir. Belə olduqda nə ata, nə ana, nə uşaqlar, nə qardaş, nə də 

---

 
149
bacı olur, hamı bir-birinə tanış kimi baxır. Onlar bir-birlərini sevə bilərlərmi? Əlbəttə 
yox. Çünki hər kəs özü haqqında düşünür. Priyutlara, monastrlara verilmiş  uşaqlar 
ailə üzvlərinə, ata ocağına bağlılığı itirir. Heç kimlə bağlı olmur. Lakin, Russo qeyd 
edir ki, tərbiyəçisiz keçinmək olmaz. Tərbiyəçi lazımdır. Russonun tərbiyəçisi 
özünəməxsus ideal adamdır. O, nökər deyildir, uşağın və ailənin ən yaxşı dostudur. 
Yer üzündə çox xeyirxah peşə var. Bu peşə pulla deyil, insanın fədakarlığı ilə 
müəyyən  olunur.  Bu  hərbçi  və  tərbiyəçi  peşəsidir.  Russoya  görə  tərbiyəçi  bütün 
məlum olan keyfiyyətlərə sahib olmaqla yanaşı cavan olmalıdır. Onun gənc olması 
şagirdin müəllimə inamı və etibarı yaradır. Russo təsdiq edir ki, uşağın bir tərbiyəçisi 
olmalıdır. O, həm tərbiyəçi, həm də müəllim olmalıdır.  
Uşağa ilk qayğı qida, uşağın bədəninin möhkəmləndirilməsi və nitq 
inkişafıdır.  
Uşağa ilk qayğı fiziki baxımla səciyyələnir. Uşağa qida verilir, bədəni təmiz 
saxlanılır. Bu baxım haqqında Russo xüsusi tövsiyələr verir. Uşağın ilk və əsas qidası 
ana südüdür. Uşağı başqa qadın  əmizdirəcəksə, onda yalnız bədəncə deyil, 
mənəviyyatca, ruhca sağlam və  gənc qadın tapmaq lazımdır. Çünki beləsinin südü 
uşağın mədəsində tez həzm olur. Qida kimi uşağa ilk gündən azadlıq verilməli, o, 
bədən üzvlərinin keyləşməsi olmasın deyə hərəkət etdirilməlidir. Buna görə də Russo 
bələməyin qəti  əleyhinə  çıxırdı. Bələk qan dövranının normal işləməsinə, uşağın 
möhkəmlənməsinə mane olur. Uşağın, temperamentinə  təsir edir və  nəhayət uşaq 
əsəbiləşir və  qışqırır. Russo bələk bağını  uşağın azadlığını  əlindən alan ilk zəncir 
hesab edir. Bu ağılsız adət elə-belə yaranmamışdır. Adamlar öz rahatlığı üçün ilk 
gündən uşağın qol-qıçlarını bağlayıb, onu azadlıqdan məhrum edirlər. Russo uşağın 
tez-tez yuyulmasını  məsləhət görürdü. Bu vaxt uşaq müxtəlif temperatura öyrənir. 
Bütün qayğılarla yanaşı Russo uşağın çox əzizlənməsinin  əleyhinə olmuşdur. Ana 
uşağı əziz-xələf böyüdür, o, övladına böyük ziyan vurur və belə ana ən qəddar anadır. 
Buna görə  də Russo uşağı kiçik yaşlarından müxtəlif iqlim şəraitinə öyrətməyi, 
çətinliyə alışdırmağı tövsiyə edirdi.  
Russo uşaqların ağlamasına xüsusi diqqət yetirir və qeyd edirdi ki, uşaqların 
göz yaşları onların ilk xahişidir. Göz yaşları ilə onlar nə isə istəyirlər. Uşaqların 
ağlamasının iki səbəbini qeyd edir. Uşaq müəyyən tələbatının ödənilməsini – yerinin 

---

 
150
dəyişdirilməsini, qida və s. istəyir. Belə  ağlamaq fasiləli olur. Uşağın fasiləsiz 
ağlamağı onun hər hansı bir yerinin ağrıması ilə olur. Russo da ona görə deyirdi ki, 
uşaqların göz yaşlarına rəhm edin.  
Russo uşağın nitq inkişafına xüsusi əhəmiyyət verirdi. O tələb edirdi ki, söz 
aydın deyilməli və  əşya uşağa göstərilməlidir. Uşaq nitqinin inkişafında Russo hər 
cür tələskənliyin əleyhinədir. Sözlərin təhrif edilərək tələffüz olunması Russoya görə 
uşaqda pəltəklik yaradır.  
Ikinci mərhələdə Russoya görə iki yaşa qədər uşaqlar həqiqi  əqli 
qabiliyyətlərə malik olmurlar və buna görə  də  əqli öyrətməyə yaramırlar. Onlarda 
təfəkkür, hətta yaddaş belə yoxdur. Onlar səsləri, obrazları, duyğuları, rabitələri 
yadda saxlaya bilirlər. Onların bilikləri yalnız duyğularda  əks olunur, təfəkkürə 
keçmir. Bu dövr əqlin yuxu dövrüdür. Madam ki, belədir, onda uşaqlara  əqli 
məsələlərlə məşğul olmağı təklif etməyin faydası yoxdur.  
Russoya görə fiziki inkişaf,  əqli inkişafla sıx bağlıdır. Fiziki inkişaf  əqli 
inkişaf mərhələsinə zəruri hazırlığı yerinə yetirir.  
Uşağın ağıllı  və düşüncıli olması üçün onun möhkəm, sağlam olmasına 
çalışın. Qoyun o işləsin, hərəkət etsin, qaçsın, qışqırsın, həmişə fasiləsiz hərəkətdə 
olsun. Qoyun o, güclü və qüvvətli adam olsun. Onda onun əqli də inkişaf edəcəkdir. 
Bədəni fiziki möhkəmləndirməyə  gəldikdə Russo burada uşağın həddən artıq 
əzizlənməsi və  qəyyum edilməsinin  əleyhinə  çıxır. Uşağın ilk addımlarından 
müstəqilliyə öyrədilməsi vacibdir. Uşaq öz gücünə, qüvvəsinə inanmalıdır. Russo 
qeyd edirdi ki, Emil ayaq açıb yeriyəndə onun qoruyucu papağı, təkərlərə bərkidilmiş 
səbəti olmayacaqdır. O, özü yeriməyi öyrənəcək, yıxılacaq, duracaq, lakin, 
öyrənəcəkdir. Qoy uşaq müstəqil addım atarkən yıxılsın, dizi əzilsin,  əti göyərsin – 
bütün bunlar bu yaşda təhlükəli deyil. Çünki, əzab çəkmək ilk şeydir ki, uşaq ona 
alışmalı, öyrənməlidir.  
Russo  əmək tərbiyəsinə xüsusi əhəmiyyət verirdi. Əmək insanın zəruri 
tələbatıdır. Russonun əmək növləri içərisində sənətkarlıq əməyi yüksək yer tutur, o, 
bu əməyə xüsusi qiymət verir. Çünki sənətkar heç kimdən asılı deyildir.  
Uşağa hansı peşəni öyrətməli? Hər  şeydən  əvvəl daim faydalı olan peşəni 
öyrətmək lazımdır. Bu peşələr dəbdən, dövlətli adamlardan asılı olmayaraq 

---

 
151
mövcuddur. Buna görə də Emil özünə şərəfli, faydalı bir peşəni seçməlidir. Russoya 
görə peşələr içərisində ən şərəflisi əkinçilikdir. Daha sonra dülgərlikdir.