Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq

Robert Ouen (1771-1858) bütün ideyalarını  “İnsan xarakterinin yaranması 
haqqında” və “Yeni mənəviyyat aləmi kitabı”  əsərində vermişdir. O, “İnsan 
xarakterinin yaranması haqqında” adlı əsərində insanı təbiətə müvafiq tərbiyə etməyi 
məsləhət görür. Ouen öz ideyalarını qanun halında verir və onun motivlərini 
göstərirdi.   
Birinci qanun: hamı anadan olandan kamillik dövrünə qədər tərbiyə və təhsil 
almalıdır. Bu xarakteri formalaşdırmaq üçün isə dünyada bədbəxtliklərin səbəblərini 
araşdırmaq, xalqlar, millət, irq fərqini aradan götürmək, ümumi işi düzgün idarə 
etmək, yaxşı qaydalar qoymaq lazımdır. Bütün əyriliyi, yaltaqlığı, tənbəlliyi aradan 
qaldırmaq lazımdır. Insan xarakterinin formalaşmasında fiziki, əqli, əxlaqi və praktik 
fəaliyyət mühüm rol oynayır. Bunun üçün cəza və mükafatdan uzaqlaşmaq lazımdır.     
   Ikinci  qanun: hamı  tərbiyə  işində, ev təlimində ümumi qaydaya tabe 
olmalıdır. Bu qanunun  mahiyyəti odur ki, insanı anadan olduğu gündən düzgün 
tərbiyə etmək lazımdır. Bunun üçün tərbiyədə yalnız bərabərlik, intizam əsas şərtdir. 
Insanların ya hamısı xoşbəxt olmalıdır, ya da heç biri. Bu ən düzgün və ağıllı yoldur. 
Bu demokratiyanın başlanğıcıdır.  
Üçüncü qanun: bütün uşaqlar doğulandan sonra onlar xüsusi bir qəsəbədə 
olmalı, valideynlərin onlarla müəyyən bir müddət asudə vaxt keçirməsi üçün şərait 
yaradılmalıdır.  
Dördüncü qanun: bütün uşaqlar qəsəbədə bir yerdə tərbiyə və təhsil almalıdır. 
Bütün uşaqlar erkən yaşdan təbiət qanunları ilə tanış olmalı,  ən zəruri biliklərə 
yiyələnməlidirlər. 
Uşaq erkən yaşdan ictimai həyata atılmalıdır. Yalnız uzun zaman cəmiyyətin 
fəaliyyəti nəticəsində insan hər tərəfli inkişaf edə bilər. Bunun üçün uşaq ağıllı 
mühitlə  əhatə olunmalıdır. Uşaqları  ağıllı  tərbiyə etmək üçün kişiləri və qadınları 
qabaqcadan nümunəvi müəssisələrdə  təlimatlandırmaq lazımdır. Uşağı  tərbiyə edən 
müəllim özü tərbiyəli olmalıdır.  
Kapitalizmin eybəcərliklərini tənqid edən Fransua Şarl Furye  (1772-1837) 
“Harmoniya” adlı əsərində özünün təsəvvür etdiyi ideal cəmiyyətin xüsusiyyətlərini 

---

 
154
təsvir edir. O deyirdi ki, heç bir insan nöqsanlı doğulmur, insanlarda nöqsanları 
yaşadığı cəmiyyət yaradır. Ona görə də insanların ehtiyaclarını ödəyə bilən cəmiyyət 
yaratmaq lazımdır.  
Furye həmin fikirlərini “Dörd hərəkət və ümumi qismət nəzəriyyəsi”, 
“Ümumi birlik nəzəriyyəsi”, “Yeni sənaye dünyası və ictimai sülh” adlı əsərlərində 
şərh etmişdir.  
Furyenin planı çox geniş olub, uşağın anadan olduğu gündən gənclik yaşına 
qədər olan dövrdə  təlim və  tərbiyə  məsələlərini  əhatə edir. Uşaqlar 3-4 yaşlarında 
emalatxanalara gəlir, böyük yaşlı  uşaqların nə kimi işlər görmələri ilə 
maraqlanırdılar.  
Məktəbəqədər uşaqların əsas fəaliyyət növü oyun hesab edilsə də bu səciyyəli 
oyun olmalı idi.  
Uşaqlar beş yaşından emalatxanada gücləri çatan işləri oynaya-oynaya icra 
edirdilər. Oyun prosesində  uşaqlarda sensor və  əqli inkişaf təşəkkül etməyə 
başlayırdı.  
Estetik və fiziki tərbiyənin inkişaf etdiyi yer opera sayılırdı. Burada uşaqların 
eşitmə qabiliyyəti, səsi, hərəkətli ritmə uyğunlaşdırılması öyrədilir. 
Furye məktəbi deyil, istehsalatı əsas tutur, böyük yaşlı uşaqların istehsalatda 
işləyib oxumalarını  əsas sayırdı. Furye deyirdi ki, insanları  bəlalardan xilas edəcək 
bir qüvvə varsa, o da “harmoniya” cəmiyyətidir. Bu cəmiyyətdə insanlar azad 
yaşayacaqlar.  
Furye uşaqlarda həm daxili, yəni mənəvi, həm də xarici zənginliyin bir 
ahəngdarlıq yaradılmasını zəruri sayırdı. Təcrübə göstərir ki, bu uşaqların tərbiyəsini 
düzgün qurmaq 9-15 yaşlı  gənclərin tərbiyəsindən asandır. Bu falanqada bütün 
uşaqlar 3 yaşına qədər pulsuz tərbiyə olunurlar. Furyeyə görə 4 yaşdan artıq uşaqlar 
özlərini maddi cəhətdən təmin edə bilərlər. Cavanlıq dövründə  uşaqları iki 
kateqoriyaya bölür: süd əmənlər; süddən ayrılanlar. Bunların hər ikisi üç qrupa 
bölünür: sakit uşaqlar, dəcəl uşaqlar, qaraqabaq uşaqlar.  
Tərbiyəçilər  şən,  gümrah  olmalıdır  ki,  onlar  uşaqları  gümrah  saxlasınlar. 
Kübar qadınlar öz uşaqlarına baxmaqdan o qədər də zövq almırlar. Onların uşaqları 
bu  falanqada  kasıb  uşağı  ilə  birlikdə  yaxşı  yaşayırlar.  Onlar arasında heç bir fərq 

---

 
155
qoyulmur.  
Uşaqların fiziki tərbiyəsinə diqqət yetirilməlidir. Bu, ona görə lazımdır ki, çox 
zaman körpəlik dövründə onlara yaxşı baxılmadığından onların çoxunun eşitmə, 
görmə və başqa qabiliyyətləri inkişaf etmir və bunu sonradan düzəltmək çətin olur. 
O, deyidi ki, əməyə söykənməyən, əməyə əsaslanmayan tərbiyə yalandır. Insanı fiziki 
və mənəvi cəhətdən zəngin edən əməkdir, ona görə də birinci növbədə insan əməyə 
borcludur. 
Erkən körpəlik dövründə  uşaqlar hər  şeyə  əl ilə toxunmaq istəyir,  əlinə 
götürürlər, səs-küy salırlar. Onlar səs-küylü işi sevirlər. Meymun hərəkətləri edirlər. 
Miniatür  şeylərlə maraqlanırlar. Tərbiyəçi onlarla ciddi olmalıdır. 3 yaşlı  uşaqlar 
xırda alətləri götürüb onlardan istifadə edirlər. Onlar ehtirasla çalışırlar ki, ona hər 
hansı bir alət versinlər, o da iş görsün. 
Uşaqlar bir falanqadan başqa bir yaş dövrünə keçdikcə onların istədikləri 
alətlər də  dəyişdirilir. Alətlər, oyuncaqlar uşağın yaşına uyğun seçilir. Tərbiyəçi 
onların işinə  nəzarət edir. uşaqların kollektiv oyunu kollektivin şənlənməsinə mane 
olmamalıdır. Bəzən böyüklər üçün mənasız görünən bir şeyi uşaq elə həvəslə edir və 
bundan zövq alır. Onu özü düzəltdiyi üçün fəxr edir. Onda böyük iftixar hissi yaranır. 
Bir də tərbiyəçi bu yaşda uşağı doğruçuluğa, səliqəliliyə alışdırmalıdır. 4 yaş yarımda 
tərbiyəçi artıq uşaqların temperamentliyini yüksək qiymətləndirir və  uşaqları 
temperamentlərinə görə qruplaşdırmağı məsləhət görür.  
3 yaşda olan uşaqları cinslərinə görə ayırmaq çətin olur. Onları yalnız 
geyindiyi paltara görə ayırmaq olar. Çünki onların hərəkəti, davranışı, bir-birinə 
münasibəti eyni olur. 3 yaşlı uşaqlar böyük dəcəllər adlanır.