Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq

4. K.D.Uşinskinin (1824-1870) pedaqoji sisteminin əsasını  xəlqilik təşkil 
edir. O, xalq yaradıcılığına, xalqın yaratdığı nağıllara, atalar sözlərinə, tapmacalarına 
yüksək qiymət verir. 
Uşinski məktəb təlimi və  tərbiyə haqqında görkəmli nəzəriyyəçidir. O, 
məktəbəqədər yaşlı  uşaqların həyatında mühüm yer tutan əqli,  əxlaqi, fiziki, əmək 
tərbiyəsi, uşaq oyunları, oyuncaqlar haqqında danışmış, onların əhəmiyyətini yüksək 
qiymətləndirmişdir. Buna görə də o deyirdi ki, uşaqlara müstəqillik vermək lazımdır 
ki, onlar müstəqil olaraq öz güclərinə müvafiq olaraq işlər görsünlər. Odur ki, o, həm 
tərbiyəçilərə, həm də valideynlərə müraciət edərək deyirdi: “Nə onlara heç bir mənası 
olmayan, nə də onların gücünə müvafiq olmayan iş verin. Bunların hər ikisi uşaqlara 
pis təsir edir”.  
Uşinski də Komenskinin, Russonun, Pestalotsinin ardıcılı kimi təbiəti  əsas 
tərbiyə mənbəyi kimi götürür. “Təbiət insan tərbiyəsində ən güclü amildir” - deyir. O, 
uşaqların əqlini inkişaf etdirir, onların duyğularına qüvvətli təsir edir. Onun fikrincə 
təbiət hadisələrini müşahidə etmək, onları araşdırmaq, təbiətin sirlərini öyrənməyə 
çalışmaq uşaqlarda bir sıra gözəl keyfiyyətlərin yaranmasına səbəb olur. Uşaq 
vətənini, təbiətini, onun gözəl mənzərəsini, heyvanlar aləmini öyrənir, sevir. 

---

 
161
Uşaqlarda ilk insani duyğular heyvanlara, bitkilərə münasibətdə formalaşır. Uşaq 
psixologiyasını gözəl bilən Uşinski məhz buna görə kiçik yaşda uşaqlara təbiəti 
sevdirməyi lazım bilirdi. O, uşaqlar üçün yazdığı hekayələrində də təbiət hadisələrini 
təsvir edir, həmin hekayələrin uşaq qəlbinə etdiyi təsiri uzun illərdən bəri dərsliklərdə 
həmin hekayələrin yaşamasında görür. Onun “Başını dik tutan kimdir”, “Qaraquş və 
pişik”, “Dörd arzu”, “Yayda meşədə” və s. hekayələri uşaq qəlbinə güclü təsir edir. 
Hər bir uşaq həmin hekayədən nəticə  çıxarır. Uşinski bu hekayələrində mahir bir 
rəssam kimi gözəl təbiət lövhələri yaradır.  
O, uşaq oyununun elmi-psixoloji əsasını yaratmışdır. Oyun uşağın daxili 
aləminə mürəkkəb həyat hadisələrindən daha təsirli iz buraxır. Oyunda uşaqlar 
böyükləri görür, öz gücünü sınayır, müstəqil olur. Bir yerdə oynayan uşaqlarda ilk 
ictimai münasibətlərin qarşılıqlı  əlaqəsi yaranır. Oyunda uşaq həyat hadisələrini 
olduğu kimi təqlid edir.  
Uşinski böyük bir uzaqgörənliklə deyirdi ki, məktəbəqədər yaşlı  uşaqların 
həyatında xalq oyunları mühüm yer tutur. Bu oyunları toplayıb uşaqların istifadəsinə 
vermək zəruridir. O yazır: “”Xalq oyunlarına diqqət yetirmək, onu zəngin mənbə 
kimi axtarmaq, təşkil etmək, ondan güclü tərbiyə vasitəsi kimi istifadə etmək gələcək 
pedaqoqların mühüm vəzifələrindən biri olmalıdır.  
Uşaqların dünyagörüşünün,  əxlaqi keyfiyyətlərinin yaranmasında, həyat 
vərdişi qazanmaqda, uşaq fantaziyasına zəngin material verən bir vasitə kimi 
oyuncaqların əhəmiyyətini göstərir.  
Uşaqlar öz oyuncaqlarına ürəkdən bağlı olurlar. Uşaq köhnə kuklasının 
gözəlliyini təsəvvüründə canlandırır, burnu, gözü, üzü çoxdan çevrilmiş kuklasını çox 
sevir, nəinki təzə kuklasını. Təzə kukla birdən-birə uşağın sevimlisinə çevrilə bilmir.  
Uşinski oyuncağın uşaq hissinə etdiyi güclü təsiri belə təsvir edir. “Əməliyyat 
olunmalı olan bir uşağı  xəstəxanaya gətirirlər. Uşaq özü ilə  bərabər kuklasını da 
gətirir. O, ağlayır, əməliyyat olunmağa qoymur, həkim onu dilə tutur. Başa salır ki, 
əməliyyat olunmasan, kuklan öləcək. Bundan qorxan uşaq dərhal razılıq verir və 
bütün ağrılara dözür”. 
Uşinski uşaq oyunu ilə uşaq əməyinin vəhdətini göstərir. Həyatın başlanğıcı 
olan  əməyə  uşaqları  kiçik  yaşdan  alışdırmağı  lazım bilir.  Əmək həm də uşaqların 

---

 
162
əxlaq saflığı üçün lazımdır. 
Uşinski uşaqlarım  əqli tərbiyəsində mühüm yer tutan nağılların, atalar 
sözlərinin  əhəmiyyətini göstərmişdir. O yazır: “3 yaşında nağıla qulaq asan uşaq 
ondan böyük həzz alır. Iş bununla bitmir. Iş ondadır ki, bu nağıl vasitəsilə  uşaq 
xalqına bağlanır. Nağıllar öz məzmunu, parlaqlığı ilə uşaq yaddaşında dərin iz salır. 
Ona görə  də  uşaq üçün yazan yazıçılar öz mövzularını xalq nağıllarından alsınlar. 
Buradan aydın olur ki, Uşinskinin məktəbəqədər tərbiyə  nəzəriyyəsinin  əsasını 
xəlqilik təşkil edir. O, ana dili məsələsinə xüsusi əhəmiyyət verir.  7 yaşa qədər olan 
uşaqların həyatında ana dili qüdrətli vasitədir. Odur ki, bu yaşda uşaq yalnız ana 
dilini öyrənməlidir. Ana dilində  dərin fəlsəfi, ağıl, təbii poetik hisslər, həqiqi zövq, 
zəngin fikir gizlənmişdir”. 
Uşinski Avropanı  səyahət edərkən Almaniyada və  İsveçrədə yeni fəaliyyətə 
başlayan uşaq bağçalarının işi ilə də tanış olur. O yazır: “Uşaq bağçaları xalq üçün 
çox lazımi bir müəssisədir. Bu pedaqoji xəzinəyə  ən qiymətli hədiyyədir. Frebelin 
oyunlarında, məşğələlərində lazımi şeylər çoxdur. Lakin burada çatışmazlıqlar var”. 
Buradakı  uşaq bağçaları onun xoşuna gəlməmiş, bunu heyvan təliminə  bənzətmiş, 
lakin bu ideyada səmərəli toxum olduğunu görmüşdü. O yazır: “Uşaq bağçası 
ideyasında saf toxum var. Lakin bu toxum samanla birlikdədir. Onu samandan 
ayırmaq lazımdır”. 
Xəlqiliyə söykənən ana dilinə xüsusi əhəmiyyət verir. O, ana dilini 
bəyənməyənlərə qarşı çıxaraq deyirdi ki, belə bir tərbiyə uşağı öz xalqının təsirindən 
məhrum edir və onun bütün ruhi inkişafına zərbə vurur. Dildə bütün xalq və onun 
bütün vətəni canlanmış olur. Dil nəinki xalqın həyatını özündə ifadə edir, o, eyni 
zamanda həyatın özüdür. Ana dili məhv olarkən xalq artıq yox olur. Dil ən böyük 
xalq tərbiyəçisidir.  
Ana dilinin ən qüdrətli vasitə olduğunu deyən Uşinski yazır ki, 5-6 yaşda uşaq 
öz ana dilində düzgün danışa bilir.  
     Y.N.Vodovozova (1844-1923) XIX əsrin 2-ci yarısında yaşayıb 
yaratmışdır. Uşinskinin tələbəsi və ardıcılı olmuşdur. O, pedaqoji elmdə  həm uşaq 
yazıçısı, həm də məktəbəqədər yaşlı uşaqların tərbiyəsi haqqında gözəl əsərlər yazan 
bir pedaqoq olmuşdur.  

---

 
163
Vodovozovanın pedaqoji baxışları “Bir yaşdan səkkiz yaşa qədər uşaqların 
əqli və  əxlaqi tərbiyəsi” adlı  əsərində verilmişdir. Vodovozova əsərinin bir fəslini 
irsiyyət məsələsinə həsr etmişdi.  
Insan xarakterinin formalaşmasında xarici mühit, irsiyyət və  tərbiyə mühüm 
rol oynayır. Irsiyyət belədir ki, insan orqanizmi özündə olan bəzi  şeyləri özündən 
sonra gələn nəslə verir. Məsələn, Baxın nəsilində 200 ildə 29 məşhur musiqiçi 
yetişmişdi. Bunlar hamısı orqanist idilər. Burada mütləq genin təsiri özünü göstərir. 
Bir sıra alimlər irsiyyətin tərbiyədəki rolunu inkar edirlər. Lakin bunların hər ikisini 
vəhdətdə götürmək lazımdır. Irsiyyət tipin xarakterini yeni nəslə verir. Çox zaman 
vermir. Kar-lal ailədə doğulan uşaq ola bilsin ki, lal olmasın. Çox az hallarda əqli 
cəhətdən istedadlı adamın uşağı istedadlı olsun. Övlad fiziki keyfiyyətləri 
valideynlərdən irsən alır. Psixi cəhətdən anormal olan uşaqlar üçün tərbiyənin böyük 
rolu vardır.  
Vodovozovanın  əsərinin VIII fəsli vərdişlər adlanır. Tərbiyədə  vərdişlərin 
əvəzi yoxdur. Bunun üçün uşağın  əqlini də, beynini də,  əllərini də  təmrin etdirmək 
lazımdır. Vərdişlər tədricən insanın 2-ci təbiətinə çevrilir. Vərdişlərin tərbiyəsinə 
erkən yaşdan başlamaq lazımdır.  
Vərdişləri uşaqlarda təmrinlər yolu ilə inkişaf etdirmək olar. Təmrinlərdə əqli 
inkişaf üçün dilləri öyrənmək zəruridir. 
Vodovozova uşaqların hiss orqanlarını inkişaf etdirməkdə Frebel sisteminin 
misilsiz qiyməti olduğunu qeyd etmişdir. 
Adətlərin uşağın nitqinin inkişafında böyük əhəmiyyəti var. Əvvəlcə  uşaq 
müxtəlif səslər çıxarır. Sonra heca, sonra söz əmələ  gəlir. Bunun miqdarı  hər gün 
artır. Uşaq anadan olan kimi çıxardığı səs sait səs olur. A,u,ə. 
Uşaqda əvvəlcə daxili inkişaf gedir. Uşaq fikirləşir. Sonra fikirləşdiyini sözdə 
ifadə edir, söz canlı  əşya ilə bağlı meydana gəlir. Buna görə  də dayələr, analar 
uşaqları canlı əşya ilə tanış etməlidir.  
Vodovozova uşaqların əqli, əxlaqi və fiziki tərbiyəsinin düzgün getməsi üçün 
hər şeydən əvvəl uşağın əsəbini qorumağı məsləhət görür. Oğurluq, sərxoşluq, özünü 
öldürmə hadisələri  əsəblə bağlı  məsələlərdir.  Əsəbləri yerində olan adamlar 
iradələrini toplaya bilirlər və özlərini idarə edə bilirlər. Vodovozova sanki bu gündən 

---

 
164
danışır. O göstərir ki, cəmiyyətdə  uşaqların  əsəbi olması üçün hər cür ağır  şərait 
mövcuddur. Uşaq  əsəbinin müxtəlif səbəbi var. Birincisi uşaq qısqancdır. Məsələn, 
belə faktlar var ki, 3 yaşlı  uşaq qısqanclıqdan 20 aylıq qardaşını öldürmüşdü. Bu, 
ananın 20 aylıq uşağını çox əzizləməsindən irəli gələn qısqanclıqdan olmuşdur. Belə 
qısqanclığın yeganə çıxış yolu uşaqlara eyni münasibət bəsləmək, ədalətli olmaq, hər 
şeyi bərabər bölməkdir. 
Vodovozovaya görə  məktəbəqədər dövrdə  əqlin tərbiyəsi üçün onun həyat 
tərzini ağıllı  təşkil etmək lazımdır. Uşaqların  əqli tərbiyəsində 3 məsələyə diqqət 
yetirmək lazımdır: 1-ci oyun, 2-ci məşğələ, 3-cü daxili və xarici hiss üzvlərini 
tədricən inkişaf etdirmək. Burada yaxından uzağa, sadədən mürəkkəbə, konkretdən 
mücərrədə getmək lazımdır. Müşahidəçilikdə ardıcıllığı gözləmək lazımdır. Bu 
dövrdə yalan danışmaq da meydana gəlir. Uşaq kənd  əməyini, meşəni,  ətrafı 
müşahidə etməklə bilik əldə edir. İti, pişiyi, toyuğu tanıtdırmaq, təbiəti ilin müxtəlif 
fəsillərində müşahidə etdirmək lazımdır.  
Əsərdə Vodovozova müşahidə üçün nümunələr vermişdir. Yayda uşaqlar nəyi 
müşahidə edir:  
1.  Uşağa banka verin, ora bir hörümçək atıb, ağzını bağlayın. Havasız yerdə  
həşəratın hərəkətini müşahidə etsinlər.  
2.  Uşağa  müxtəlif  əşya:  mis  pul, mismar, şüşə, daş verin. Qoy uşaq bunları 
 başqa bir əşya ilə kəssin və hansının daha bərk olduğunu tapsın. 
3.  Göldən  bir  neçə çömçəquyruq tutun, onları bir qabda saxlayın, uşaq onun  
necə inkişaf etdiyini görsün.  
4.  Bankaya bir cırcırama  atın,  bir  də  ağcaqanad.  Cırcıramanın  ağcaqanadı  
necə tutduğunu müşahidə etsin.  
5.  Kəpənəyi   qoy   uşaqlar    müşahidə    etsin.  Onun  rənginin  dəyişdiyini 
görsünlər.  
Aristotel uşaq oyunun böyük əhəmiyyəti olduğunu göstərir.  
Y.A.Komenski tələb edirdi ki, uşaq dərk etməyə başladığı vaxtdan ona oyun 
vermək lazımdır.  
Con Lokk təmtəraqlı oyuncağın  əleyhinə  çıxır. O deyir ki, yalnız faydalı 
oyuncaq uşaqların fantaziyasını inkişaf etdirir, onları yaradıcılığa yönəldir.  

---

 
165
Pestalotsi 6 yaşlı uşaqların sinifdə olmalarını təklif edir. Onlar birlikdə xorla 
oxuyur, səbət toxuyur və s. işlər görürlər.  
Vodovozova daha sonra yazır ki, uşaq oyunlarına münasibət XVIII əsrdə həm 
Qərbdə, həm də Rusiyada öz yerini tapdı. Frebel cəmiyyətə oyunun əhəmiyyətini, 
faydasını başa saldı. Buna görə də o, uşaq bağçasının yaradıcısı adlanır.